O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan “Soliq va byudjyet siyosatining 2019 yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra, qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblab chiqarish va to‘lashning soddalashtirilgan tartibi joriy qilindi.
Shu vaqtga qadar tovar aylanmasidan faqat yagona soliq to‘lab kelgan tadbirkorlik sub'yektlari uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash masalasida qo‘shimcha bilimlar talab etadi.
Boz ustiga, Respublikamiz soliqqa tortish amaliyotida hozirgi kungacha hech qo‘llanilmagan qo‘shilgan qiymat solig‘ining soddalashtirilgan tartibda to‘lash amaliyotining joriy etilishi turli savollarni tug‘dirishi shubhasiz.
Biz dastlab umumiy holatda qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash amaliyoti haqida to‘xtalamiz, keyin soddalashtirilgan tartibda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash to‘g‘risida tushuncha berishga harakat qilamiz.
2019 yildan boshlab tovar aylanmasi 1 milliard so‘mdan yuqori bo‘lgan nafaqat yuridik shaxslar, balki yuridik shaxs tashkil etmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslar ham yuridik shaxs sifatida ro‘yxatda o‘tishi va qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lashi zarur bo‘ladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) o‘z nomlanishi bilan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki savdo jarayonida yangidan yaratilgan qiymatning bir qismini davlat byudjyetiga undirishni ko‘zda tutadi. Xalqaro amaliyotga ko‘ra QQS byudjyetga to‘lanadigan summasini aniqlashning asosan uchta har xil usuli keng qo‘llaniladi.
1. Hisobdan chiqarish usuli.
Bu usulga ko‘ra, korxona byudjyetga to‘laydigan QQS summasini sotib olingan tovarlar qiymatini sotgan tovarlar qiymatidan chiqarib tashlab farqni aniqlaydi va bu farqqa soliq stavkasini ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlaydi.
2. Hisobga olish usuli.
Hisobga olish usuli yoki schyot-faktura usuli Yevropa Ittifoqiga kiruvchi deyarli barcha davlatlarda va QQS joriy etilgan boshqa ko‘pgina davlatlarda qo‘llanib kelinmoqda.
Ushbu usulga ko‘ra, korxona tomonidan byudjyetga to‘lanadigan QQS summasi sotilgan tovarlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq summasidan sotib olingan tovarlar (xizmatlar) uchun to‘langan soliq summasini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi.
3. Yig‘ish usuli.
Ushbu usulga ko‘ra, korxona byudjyetga to‘laydigan QQS summasini yangidan hosil qilingan qiymatlar komponentlari, ish haqi, ijara haqi, foizlar va sof foydalarni yig‘ib, hosil bo‘lgan summani soliq stavkasiga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlaydi.
Mamlakatimizda byudjyetga to‘lanadigan QQS summasi hisobga olish usulidan foydalangan holda aniqlanadi.
Ushbu usulni aniq misolda ko‘rib chiqamiz. Bu misolda uchta korxona ishtirok etadi va ular bir-biri bilan ishlab chiqarishning bo‘g‘inlarida aloqaga kirishadi. Birinchi korxona - temir rudasini qazib oladi va uni ikkinchi -metallurgiya korxonasiga 200 ming so‘mga sotadi, o‘z navbatida metallurgiya korxonasi qazilmani eritib, temir mahsulotini ishlab chiqaradi va uni uchinchi - avtomobil ishlab chiqarish korxonasiga 400 ming so‘mga sotadi. Avtomobil ishlab chiqarish korxonasi temirdan avtomobil ishlab chiqaradi va uni aholiga 500 ming so‘mga sotadi. Masalani sodda holda tushunishga oson bo‘lishi maqsadida bu uchta korxona ham faqat shu mahsulotni ishlab chiqaradi, sotadi va sotib oladi deb faraz qilamiz (bu narsa haqiqatga to‘g‘ri kelmasada, QQS hisoblashga ta'sir qilmaydi) va QQS stavkasi 20 foiz deb olamiz.
Uchta korxona jami 100 ming so‘m QQS to‘laydi (40+40+20). Bu yerda shunga e'tibor berish kerakki, QQS umumiy summasi avtomobil korxonasining oborotdanto‘lashi kerak bo‘lgan soliq summasiga teng, chunki avtomobil korxonasi ishlab chiqarishning oxirgi bosqichi bo‘lib hisoblanadi. Bu yerda to‘lanadigan QQSning uchta korxona sotuv hajmiga nisbatan mutanosib taqsimlanishi QQSning mazmunini belgilab beradi, uning oborotdan olinadigan soliqqa nisbatan farqli jihatini ko‘rsatadi.
QQSning soddalashtirilgan tartibi mazmunini tushuntirish uchun bir necha yillardan buyon uni keng qo‘llab kelayotgan Yaponiya tajribasiga murojaat qilamiz. QQS Yaponiyada iste'mol solig‘i deb yuritiladi. Bu soliq 1989 yilning 1 aprelidan 3 foizli stavkada joriy etilgan bo‘lib, hozirda 8 foizni tashkil etadi va alohida “Iste'mol solig‘i to‘g‘risidagi qonun” asosida tartibga solinadi.
Juda kichik korxonalarni soliq majburiyatidan xalos etish maqsadida, bazis davrida tovar aylanmasi 10 million yyenadan kam miqdorni tashkil etgan korxonalar joriy davrdagi sotish, ish va xizmatlari bo‘yicha iste'mol solig‘i to‘lashdan ozod etiladi, lekin shunga qaramay o‘zining xohishiga asosan bu soliqni ular ham to‘lashi mumkin.
Bir qaraganda, nima uchun ozod etilgan korxona o‘z xohishi bilan soliqni to‘lashi qiziq tuyulishi mumkin, chunki soliq to‘lashdan ozod etilgan korxona sotib olingan materiallar uchun to‘lagan solig‘i hisobga olinmay, xarajatga kiritilishi natijasida foydaning kamayishiga olib keladi. Bunda xarid qilingan materiallar uchun to‘langan iste'mol solig‘ining jami soliqqa tortiladigan tushumdagi iste'mol solig‘i miqdoridan chegirilib tashlanishi uchun sotib olingan materiallarga tegishli buxgalteriya hujjatlari, hisob varaq-fakturalari va boshqa tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo‘lishi lozim.
Shuningdek, kichik va o‘rta biznes korxonalari uchun iste'mol solig‘ini undirishning soddalashtirilgan tizimi joriy etilgan bo‘lib, soliqqa tortiladigan davrda iste'mol solig‘iga tortiladigan tushumning miqdori 50,0 million yyenadan kam bo‘lgan korxonalar o‘zining xohishi bilan bergan arizalari asosida soddalashtirilgan tizimga o‘tishlari mumkin. Bunda jami tushumdagi iste'mol solig‘idan chegirib qolinadigan summa (hisobga olinadigan summa) faoliyat turidan kelib chiqib belgilangan koeffitsiyentlardan kelib chiqib aniqlanadi:
1. Ulgurji savdo korxonalari uchun – 0,9 yoki 90 %.
2. Chakana savdo korxonalari uchun – 0,8 yoki 80 %.
3. Qishloq xo‘jaligi, baliqchilik, qurilish, foydali qazilmalar qazib oluvchi va boshqa ishlab chiqarish korxonalari uchun – 0,7 yoki 70 %.
4. Xizmat ko‘rsatish korxonalari uchun - 0,5 yoki 50 %.
5. Yuqorida keltirilganlardan boshqa korxonalar uchun – 0,6 yoki 60 %.
Mazkur koeffitsiyentlar orqali soddalashtirilgan tartibda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchi kichik va o‘rta korxonalardan QQS hisoblanishi bo‘yicha O‘zbekistondagi 20 foizli stavkadan kelib chiqib, quyidagi shartli misolni keltiramiz.
Yuqorida keltirilgan misoldagidek metallurgiya korxonasi 200 ming so‘mlik temir rudasini sotib olganda 20 foizli 40 ming so‘m QQS to‘lagan va 400 ming so‘mlik metallga 80 ming so‘m QQS qo‘yib 480,0 ming so‘mga avtomobil ishlab chiqaruvchi zavodga sotgan. Agar ushbu holatda korxona umumbelgilangan tartibda QQS to‘lasa, xaridordan (avtomobil ishlab chiqaruvchi zavoddan) olgan QQSdan mol yetkazib beruvchi (ruda qazib oluvchi) korxonaga to‘lagan QQSini chegirib tashlab 40 ming so‘mni (80,0 ming so‘m – 40,0 ming so‘m) byudjyetga o‘tkazadi. Lekin ushbu korxona soddalashtirilgan tartibda QQS to‘lashga ixtiyoriy ravishda o‘tgan bo‘lsa, mol yetkazib beruvchiga to‘lagan QQSidan qat'iy nazar, xaridorga to‘lagan QQSiga nisbatan 70 foiz (ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun 70% belgilangan) 56,0 ming so‘m chegirma qiladi (hisobga oladi) va umumbelgilangan tartibga nisbatan kamroq 24,0 ming so‘m QQS to‘laydi.
Respublikamizda ham QQS bo‘yicha soddalashtirilgan tartibni joriy etilishining asosiy mohiyati - kichik korxonalar uchun hisobga olinadigan QQSni aniqlash uchun hisob-fakturalar hisobini yuritish bilan bog‘liq murakkabliklarni qisqartirishga xizmat qilishidadir.
Shuhrat Toshmatov,
iqtisodiyot fanlari doktori, professor
