Yaqin yillarda jahon moliyaviy tizimida AQSh dollarining ulushi bosqichma-bosqich pasaya boradi, unga raqobatchi bo‘lgan valyutalarning ulushi esa, aksincha, o‘sa boshlaydi. AQSh federal byudjyeti va to‘lov balansining surunkali defitsiti bunga sabab sifatida ko‘rsatilmoqda, deb yozadi Forbes.

Ayni vaqtda AQSh dollari jahon moliyaviy tizimida yetakchi pozitsiyada bormoqda. Xalqaro Hisob-kitoblar Banki, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi, shuningdek, SWIFT to‘lovlar tizimi kabi nufuzli tashkilotlar ma'lumotiga ko‘ra, 2017 yil so‘ngiga qadar global hisob-kitoblar sohasida AQSh dollarining ulushi 40 foiz atrofida bo‘lgan, uning eng yaqin ta'qibchisi yevroniki esa 36 foizni tashkil etgan.

Valyuta bozorlarida aylanmadagi dollarning ulushi 44 foiz atrofida, bu esa yevro (16 foiz) va yapon iyenasining (11 foiz) ulushidan sezilarli darajada yuqori. Xalqaro qarzlarning 60 foizdan ko‘prog‘i dollarda beriladi (yevroning bu boradagi ko‘rsatkichi 20 foizdan ortiqroq). Nihoyat, AQSh dollari rasmiy xalqaro zaxiralar tuzilmasida yetakchilik qilmoqda va umumiy summaning 60 foizini egallagan (yevroda 20 foiz).

Jahon moliyaviy tizimida dollarning yetakchi pozitsiyalarni egallashi so‘nggi bir necha o‘n yil davomida AQSh iqtisodiyotining jahonda tutgan o‘rnini aks ettiradi — turli mamlakatlarning YaIMi dollarning joriy kursida hisoblanishda davom etar ekan, ushbu valyuta yetakchilikni bermaydi, albatta. Ammo turli davlatlar iqtisodiyotlarining yanada adekvat taqqosi uchun xarid kuchi pariteti (XKP) kursidan foydalanish maqsadga muvofiq. Agar turli davlatlar YaIMi XKP kurslari bo‘yicha hisoblansa va 2011 yilgi doimiy dollarlarda ifodalansa (Butunjahon Banki shunday qiladi), 2017 yil yakunlariga ko‘ra AQSh jahonning eng yirik iqtisodiyoti bo‘lmay qoladi. Bu mamlakatga jahon YaIMining 15 foizi to‘g‘ri keladi, Xitoyning bu boradagi ulushi 18 foizni tashkil etsa, yuqori uchlikni 11 foiz hissaga ega yevro zonasi yakunlab beradi.

Noxush statistika

Jahon YaIMida AQSh dollari ulushining nisbatan kamayishi so‘nggi yillarda ushbu valyutaning jahon moliyaviy tizimidagi roli tobora pasayib, bosh zaxira valyutasi sifatidagi o‘rnini boy berayotgani to‘g‘risidagi gap-so‘zlarni urchitmoqda. Bunday prognoz va xavotirlar AQSh to‘lov balansi va davlat byudjyetiga oid statistika ma'lumotlari bilan mustahkamlanmoqda.

AQSh 1980 yillarning boshidan buyon to‘lov balansining joriy hisoblari bo‘yicha surunkali tanqislik holatiga tushib qolmoqda. Bir necha o‘n yillardan buyon davom etayotgan ushbu tendensiya natijasida mamlakat tashqi iqtisodiy sog‘lomligining muhim ko‘rsatkichi – sof xalqaro investitsion pozitsiya manfiyga aylandi va 2018 yilning yarmiga kelib AQSh YaIMining 44,5 foiziga teng bo‘ldi. O‘z navbatida, ham federal, ham mahalliy byudjyetlardagi surunkali tanqisliklar 2017 yilda AQSh davlat qarzi yig‘indisini YaIMning 105 foizigacha oshirib yubordi.

To‘lov balansining joriy hisobi va davlat byudjyeti defitsitining kelgusida ham kengayishi istiqbollari asosli xavotirlarni keltirib chiqarmoqda. Yaqinda AQShda o‘tkazilgan, iqtisodiy o‘sish sur'atlarini jonlantirish hamda ilgari xorijga olib chiqib ketilgan ishlab chiqarishlarni qaytarishga qaratilgan soliq islohoti natijasida davlat byudjyetiga tushum qisqara boshlaydi va bu ham qarz olish miqdorini ko‘paytiradi. Citi tahlilchilarining prognoziga ko‘ra, AQSh davlat byudjyetining tanqisligi 2017 yildagi YaIMning 3,8 foizidan 2018 yilda YaIMning 5,2 foizigacha, 2019 yilda 6,2 foizigacha oshadi. 2019 yilda AQSh davlat qarzi YaIMning 108 foiziga yetadi.

Xususiy omonatlar hajmining xususiy investitsiyalardan ortib ketish holati barqaror saqlanib tursa, davlat byudjyeti defitsitining ortishi joriy hisoblar bo‘yicha balansning yomonlashuviga olib keladi. Citi tahlilchilariga ko‘ra, AQSh to‘lov balansining joriy hisobi defitsiti 2017 yildagi YaIMning 2,3 foizi darajasidan 2018 yilda YaIMning 2,4 foizigacha, 2019 yilda 3 foizigacha oshib boradi. 2022 yilga borib bu ko‘rsatkich AQSh YaIMining 3,7 foiziga yetishi mumkin.

Ko‘rib turibmizki, AQSh to‘lov balansi va davlat sektorining bo‘lajak statistikasi Amerika dollarining yetakchi valyuta statusiga raxna solishi mumkin. Shu sababli, Citi tahlilchilari dollar kursining uzoq muddatli pasayishini prognoz qilishmoqda. Dollarning DXY indeksi hozirgi 96 punkt ko‘rsatkichlardan 2018 yilning so‘ngiga borib 93, 9 punktgacha pasayishi, 2023 yilning oxiriga borib esa 76 punktgacha quyiga sho‘ng‘ishi mumkin (bu esa hozirgi darajadan 20 foizga pasayishni bildiradi).

Yangi yetakchi

Dollar kursining pasayishi AQSh to‘lov balansining joriy hisobi defitsitini kamaytirib, sof xalqaro investitsion pozitsiyaning qisqarish tendensiyasini teskari qila oladimi? Bu munozarali savol hisoblanadi. Dollar devalvatsiyasi natijasida AQSh eksporti va importi nechog‘lik o‘zgarishini hisoblab chiqish, bu vaziyatda ichki iste'mol bozor o‘zini qanday tutishini o‘rganish kerak.

Har qanday holatda ham real hisob-kitobda dollarning sezilarli devalvatsiyasi AQSh iqtisodiyotining yangi tashqi sharoitlarga yetarli darajada moslashishini talab etadi. O‘z navbatida, ham xususiy, ham davlat sektori (markaziy banklar va hokimiyatning moliya organlari)dan iborat xalqaro investorlardan oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirishga o‘z yondashuvini o‘zgartirishlari talab etiladi. Butun jahon moliya tizimida va xususan xalqaro zaxiralarda dollarning ulushi bosqichma-bosqich kamaya boradi, raqobatchi valyutalarning ulushi esa orta boradi.

Yevrozonaga nazar tashlansa, bu mintaqaning moliyaviy ko‘rsatkichlari to‘la optimistik ko‘rinish olgan, bu esa yevroga zaxira valyutalaridan biri sifatida qarashni yanada kuchaytirishi mumkin. 2017 yil yakunlariga ko‘ra, to‘lov balansining joriy hisobi ijobiy bo‘lgan va YaIMning 3,2 foizini tashkil etgan. Yevrozona davlat byudjyeti defitsiti 2017 yilda bor-yo‘g‘i YaIMning 1 foizini tashkil etgan, boz ustiga byudjyetning birlamchi balansi (qarzlar bo‘yicha foizlar to‘langunga qadar) ijobiy bo‘lgan — YaIMning 1 foizi.

Bu vaziyatda Citi tahlilchilari yevrozona davlat qarzi yig‘indisining hozirgi, YaIMning 87 foizi darajasidan 2019 yil so‘ngiga qadar bosqichma-bosqich 83 foizgacha tushishini prognoz qilishmoqda. Faqatgina Italiyaning siyosati bozor ishtirokchilarining ma'lum bir xavotirlariga sabab bo‘lmoqda. Lekin ayni paytda Rim o‘zining yevrozonaga a'zoligi borasida referenum o‘tkazishini tasavvur etish qiyin. Shunday qilib, jahonning zaxira valyutalaridan biri sifatida yevroga bo‘lgan qiziqishning ortishi yetarlicha yuqori ehtimolga ega.