2017–2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, jumladan, «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili» Davlat dasturida ham raqobatbardosh iqtisodiyotni barpo etish iqtisodiy faoliyatdagi eng muhim vazifa etib belgilangan.
Savol tug‘iladi: Iqtisodiyot qanaqa xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak-ki, u raqobatbardosh hisoblansa? Bu masalaga oydinlik kiritadigan maqolalar mamlakatimiz ommaviy axborot vositalarida deyarli chop etilmagan. Shuning uchun bu borada so‘z yuritishdan oldin ushbu savolga javob berishga harakat qilib ko‘raylik.
«Raqobatbardosh iqtisodiyot» deganda maqbul sur'atlar va mutanosiblik bilan o‘sib boradigan milliy iqtisodiyot, unda xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yaratilgan kerakli sharoitlar, aholi turmush darajasini doimiy yaxshilanib borishiga xizmat qiladigan bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida ishlab chiqilgan xo‘jalik mexanizmi, ishlab chiqarish resurslari erkin harakatlanadigan va bozor mexanizmi yordamida tartibga solinadigan ochiq iqtisodiy tizim tushuniladi.
Jahonda moliyaviy iqtisodiy inqiroz asoratlari to‘laligicha bartaraf etilmagan bir sharoitda bunday oliy maqsadga erishish uchun aynan bizning mamlakatimizda asosli imkoniyatlar mavjud. Faqat avval bir narsani aniqlab olishimiz lozim: jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, jumladan, uning ikkinchi bosqichi (2014–2015 yillar) O‘zbekiston iqtisodiyotiga qay darajada o‘z ta'sirini o‘tkazdi, uning asoratlarini bartaraf etish uchun qaysi chora-tadbirlarni va qanday ketma-ketlikda amalga oshirish lozim?
Mamlakatimiz iqtisodiyoti jaxon xo‘jaligining tarkibiy qismi ekanligi va boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan chambarchas bog‘langanligini tushunish uchun iqtisodchi-olim bo‘lish shart emas.
Global moliyaviy inqiroz jahon bozorida shakllangan muvozanatni buzdi, uning kon'yunkturasida yuz bergan o‘zgarishlar O‘zbekiston eksport qiladigan strategik tovarlarga bo‘lgan talab hajmini kamaytirib, ularning narxlari tushib ketishiga olib keldi. Bunga tabiiy gaz, yengil avtomobillar, paxta tolasi va mineral o‘g‘itlarni misol keltirish mumkin. Natijada, mamlakatimizga kelayotgan valyuta tushumlari kamayib, oltin-valyuta zaxirasining qisqarishi yuz berdi.
Mehnat muhojirlari tomonidan jo‘natiladigan pul o‘tkazmalarining kamayishi ichki bozor sig‘imining qisqarishi, xalq iste'moli mollari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarning katta qismida ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasining pasayib ketishiga, tomorqalarda ishlab chiqariladigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari miqdorining keskin kamayishiga olib keldi. Pirovard natijada, mamlakatimiz iqtisodiyotida bir qator murakkab nomutanobliklar vujudga keldi, bu esa iqtisodiy-ijtimoiy masalalar yechimini murakkablashtirmoqda. Bunga quyidagilarni misol keltirish mumkin.
Oilalar daromadining asosiy qismi (65 foizdan ko‘prog‘i) oziq-ovqat mahsulotlari sotib olishga sarflanmoqda. Agar tegishli choralar ko‘rilmasa va bu jarayon shunday davom etaversa, nooziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun yo‘naltiriladigan mablag‘lar ulushining kamayib borishi, bu esa bandlik masalasini tez hal etishga xizmat qiladigan tikuvchilik, charm-poyabzal va boshqa mehnat sig‘imi yuqori bo‘lgan soha korxonalarining rivojiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi aniq.
Natijada, 2017 yilda ham amalga oshirilgan keng ko‘lamli makroiqtisodiy chora-tadbirlarga qaramasdan, o‘tgan yillarga o‘xshab, mehnatga layoqatli yoshga kirgan aholining katta qismi iqtisodiyotning tashkiliy sektori doirasidan chetda qolib ketdi va mehnat bozoridagi, ayniqsa, qishloq joylardagi keskinlik saqlanib qoldi. 9 million kishidan ko‘proq iqtisodiy faol qishloq aholisining ko‘pi bilan 10 foizi fermer xo‘jaliklari tomonidan qamrab olingan bo‘lib, taxminan 70 foizi esa 400 ming gektardan iborat tomorqalarda faoliyat ko‘rsatmoqda. Albatta, bu raqamlarning qanchalik aniq ekanligini bilish uchun mamlakatda 27 yildan beri o‘tkazilmagan aholi xatlovini amalga oshirish lozim. Faqat shu yo‘l bilan joylardagi iqtisodiy-ijtimoiy ahvolga obektiv baho berish va ushbu masalalarni hal etishga qaratilgan har tomonlama asoslangan dasturlar ishlab chiqish mumkin.
Mamlakat iqtisodiyotida yuzaga kelgan ahvolga chuqur tahlillar yordamida xolisona baho berish va yuzaga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish borasida muayyan ketma-ketlikka amalga oshirilishi lozim bo‘lgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish — bugungi kunning eng dolzarb vazifasi ekanligini hamma yaxshi tushunadi. Raqobatbardosh iqtisodiyotni barpo etish masalasining eng murakkab tomoni — bu kelajakda mamlakat iqtisodiyotida lokomotiv rolini bajaradigan sohalarni tanlab olishdan iborat.
Asossiz stereotiplar va eskicha fikrlashlar chetga surilib ish tutilsa, mamlakatimizni qiyin iqtisodiy holatdan chiqib ketishini ta'minlashi mumkin bo‘lgan soha — bu qishloq xo‘jaligi bo‘lib chiqadi. Iqtisodiyot nazariyasidan ma'lumki, agrar sohani rivojlantirish uchun boshqa sohalarga nisbatan kamroq iqtisodiy resurslar talab etiladi. Agar yaqin besh yilda mamlakatimiz sanoatiga 10–15 milliard AQSh dollariga teng investitsiyalar jalb etish yo‘li bilan uni 1,5 baravarga o‘stirish mumkin bo‘lsa, shu vaqtning o‘zida bir necha baravar kam, asosan, ichki moliyaviy resurslar yordamida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ikki baravar ko‘paytirish mumkin.
Buning isboti tariqasida shunday misol keltirish mumkin: bir gektar yerdan 40 sentner bug‘doy olinsa — daromad jahon bozori narxlarida 800 dollarni tashkil etadi. Shu maydondan olinishi mumkin bo‘lgan 7–8 tonna uzumning qiymati taxminan 8 ming dollarga teng. Farq — 10 baravar. G‘allani o‘rniga 300 ming gektarda yuqorida ko‘rsatilgan ekinlar joylashtirilsa, 5 yildan keyin eksport hajmi qo‘shimcha 10 milliard dollarga ko‘payadi. Suv resurslari, mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i sarfining kamayishini inobatga olsak, eksport hajmini aynan uzum, meva va poliz mahsulotlari hisobiga maksimal darajada, ikkilanmasdan kengaytirish kerakligiga hech qanday shubha qolmaydi. Global moliyaviy inqiroz ta'sirida ushbu mahsulotlarning jahon bozoridagi narxlari pastga tushmaganligi shu yo‘nalishga ustunlik berilishining yana bir asosidir.
Shu borada, eng dolzarb va birinchi navbatda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan masala — bu mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o‘ringa ega bo‘lgan to‘qimachilik korxonalari, paxta va g‘alla yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarining moliyaviy monitoringi va rahbar kadrlarni attestatsiyasini tashkil etish, ularni zamonaviy mutaxassislar bilan kuchaytirish, barchasi samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun manfaatdorlikni ta'minlaydigan va ilmiy asoslangan chora-tadbirlar ishlab chiqishdir.
Bunday yondashuvni to‘qimachilik korxonalarini klasterlar tashkil etish yo‘li bilan xomashyo ta'minoti bo‘yicha yangi tizimga o‘tishi ham taqozo etmoqda. Innovatsion texnologiyalarni maxsus bilimga ega bo‘lmagan, eskicha dunyoqarashga ega bo‘lgan kadrlar bilan amalga oshirish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Nega deganda, har qanday iqtisodiy eksperimentni amalga oshirishdan avval, uning salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ham inobatga olish zarur.
2016 yilning oxirida soha rivojiga tegishli qabul qilingan hukumat qaroriga ayrim qo‘shimchalar kiritilsa, yuqori maqsadlarga erishish kafolati oshadi. Jumladan, yuzga yaqin korxonaning hammasi ham xalqaro bozorlarda mustahkam o‘rnashib olgan Turkiya va Xitoy kompaniyalari bilan raqobatga dosh berolmasligini inobatga olish lozim. Trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilishni faqat katta xalqaro savdo-iqtisodiy aloqalar tajribasiga ega, samarali korporativ boshqaruvi va muqim mehnat jamoalari shakllangan kompaniyalarimiz zimmasiga yuklash maqsadga muvofiq emasmi? Eksportni rag‘batlantiruvchi choralar faqat sanoat korxonalarining manfaatlariga xizmat qilmasdan, xomashyo yetishtiruvchi fermer xo‘jaliklarining manfaatlarini ham inobatga olgan holda tuzilishi kerak. Shunday qilinsa, xalqaro bozorlarga tezroq kirib borish imkoniyati kengayadi va kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishi kafolatlanadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida vujudga kelgan nomutanosibliklar inflyatsiya jarayonining tezlashishiga olib kelgani, bu esa jamiyatimizda ijtimoiy keskinlik ehtimolini kuchaytiradigan asosiy sabab ekanini tushunish qiyin emas, albatta. Shundan kelib chiqib, mamlakatimiz hayotida kechiktirib bulmaydigan masala, bu aholini hamyonbob narxlarda, aholi sarf-xarajatlari ichida eng katta ulushga ega bulgan go‘sht va sut mahsulotlari bilan ta'minlashning zamonaviy tizimini tashkil etishdir. Bu ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun konvertatsiya ham, xorijiy investitsiyalar ham kerak emas.
Faqat qishloq xo‘jalik ekinlarini joylashtirishda vujudga kelgan nomutanosiblikni bartaraf etish yo‘li bilan uzoq yillar davomida hech qanday imtiyozlarsiz chorvachilik bilan shug‘ullanib, mamlakat aholisini ta'minlab kelayotgan dehqon xo‘jaliklarini asoslangan narxlarda ozuqabop mahsulotlar bilan ta'minlashni yo‘lga qo‘yish kifoya. Buning uchun ularga tegishli bo‘lgan chorvani xatlovdan o‘tkazish, ilmiy-tadqiqot mutaxassislarini jalb qilgan holda ozuqa ratsioni va balansini tuzish, yetishtirilgan mahsulot xaridi va veterinariya xizmatini zamon talablariga mos holatga keltirish lozim bo‘ladi.
Innovatsion iqtisodiyotni barpo etish ishlari bugun boshlanayotgani yo‘q, albatta. Birinchi qadamlar anchadan beri qo‘yilib kelmoqda, lekin mamlakatimiz aholisi uchun eng katta ahamiyatga ega bo‘lgan masala, ya'ni raqobatbardosh un ishlab chiqarish masalasi ushbu jarayonlardan chetda qolib ketgani hech kimga sir emas. O‘zbekiston 1,3 million gektar sug‘oriladigan yerlarga g‘alla ekib, 7 million tonnadan ortiq bug‘doy yetishtiradi. Shunga qaramasdan, mahalliy unning xususiyatlariga bog‘liq holda chetdan juda katta miqdorda ushbu mahsulotni import qilishga majburmiz. Muayyan qo‘shimcha chora tadbirlar amalga oshirilsa, aholimizning unga bulgan talabi asosan o‘zimizda ishlab chiqariladigan mahsulot evaziga qondirilishi mumkin, bu esa oilalar byudjyeti uchun juda muhim. Shu yildan boshlab non zavodlarida mahalliy undan ishlab chiqariladigan mahsulotlar miqdorini (sifatga e'tiborni qaratgan holda) ko‘paytirish va assortimentini kengaytirish ishlari kuchaytirilsa ijobiy natijalarga tezroq erishish mumkin. Bu yo‘l bilan ham xufyona iqtisodiyotning ko‘lami qisqaradi, ham aholining katta qismi tashkiliy sektor bilan qamrab olinadi. Innovatsion texnologiyalar yordamida ushbu masalani hal etib, mamlakat ichidagi raqobat kurashida yengib chiqsak, xalqaro bozorlarga mahsulot chiqarish ko‘lamini kengaytirish ancha oson kechadi.
Aholi oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish uchun qancha kam mablag‘ sarflasa, shunchalik boshqa tovarlar va xizmatlarga nisbatan to‘lovchanlik qobiliyati oshib boraveradi. Hozircha kommunal to‘lovlardan vujudga kelayotgan katta miqdordagi kreditorlik qarzlar elektr energiyasi va tabiiy gazni ishlab chiqaruvchi va istemolchilarga yetkazib beruvchi tashkilotlarning moliyaviy holatini og‘irlashuviga sabab bo‘lmoqda. Bunga davlat buyurtmasini bajarishga jalb etiladigan sanoat korxonalari ham sherik.
Mavjud muammolar kompleks tarzda yechilsa mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun juda katta muammo bo‘lib turgan narsa — tabiiy gaz narxini jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish muammosini yechish mumkin. Buning uchun marketing tadqiqotlari asosida yuqori rentabellikka ega bulgan, suv va kimyoviy vositalarni kamroq talab qiladigan mahsulotlarni izlab topish, ularni ilmiy asoslangan holda tegishli tabiiy iqlim zonalarida joylashtirish lozim. Hollandiyalik gulchilar tabiiy gazning ming kubometrini 300 dollardan sotib oladilar va gullarni Novosibirskka yetkazib berib foyda ko‘radilar. Bizdagi sarf xarajatlar ularnikidan ancha kam ekanligi aniq.
Qishloq xo‘jaligida yuqori samaradorlikka erishsak, uning yordamida kimyo sanoati, qishloq xo‘jalik mashinasozligi, energetika sohalari ham yuqori cho‘qqilarga ko‘tarilishi mumkin. Mamlakatimiz aholisining daromadlari ko‘payib borishi bilan birga sanoatning iste'mol tovarlari ishlab chiqaradigan boshqa sohalari ham rivojlanib boraveradi. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, aholi turmush darajasini yaxshilash, davlat byudjyeti daromadlarini ko‘paytirish uchun YaIM aynan 5–6 foizli sur'atlar bilan o‘sishi shart emas. Undan ko‘ra ko‘proq iqtisodiy faoliyatning samaradorligini oshirishga harakat qilishimiz lozim.
O‘zingiz tasavvur qiling: bizda tabiiy gaz ichki bozorda tannarxga teng bahoda sotiladi, ishlab chiqarish hajmi ko‘payib YaLPI IChKI MAHSULOT hajmi ham oshadi, ammo samaradorlik ko‘rsatgichlari ko‘ngildagidek bo‘lyaptimi? Cheksiz xorijiy investitsiyalarni jalb etish yo‘li bilan energiya resurslarini ko‘paytirishdan ko‘ra, ulardan samarali foydalanish to‘g‘risida ko‘proq bosh qotirishimiz kerak. Ishlab chiqarish korxonalari va aholi tomonidan iste'mol qilinayotgan tabiiy gaz va elektr energiyasi o‘rtasidagi optimal nisbatni topsak, mamlakatimiz iqtisodiyotida yangi sahifalar ochiladi va iqtisodiy inqilobga erishgan bo‘lamiz.
Mahsulot tannarxini pasaytirish, energiya tejamkorligiga erishish, mehnat unumdorligini oshirish hisobiga yukori rentabelli mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, jahon bozorining o‘zgaruvchan kon'yukturasiga tez moslasha oladigan texnologiyalarni joriy etish, shularga va tashqi savdodagi ijobiy saldoga erishishni ta'minlaydigan xo‘jalik mexanizmini yaratish — bir suz bilan aytganda, marketingni islohotlarning bayrog‘i sifatida baland ko‘tarish — bugungi kunning eng muhim vazifalaridandir. Shunday yo‘l tutsak murakkab tuyulayotgan masala, ya'ni jahon moliyaviy inqirozi ta'sirida vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish va O‘zbekiston milliy iqtisodiyotini raqobatbardosh milliy iqtisodiyotlar qatoriga qo‘shish masalasini tez sur'atlar bilan hal eta olamiz. Bu yuksak marraga erishish davlat boshqaruv organlari, olimlar va tadbirkorlarning uyg‘unlikda harakat qilishini taqozo etadi.
Ilhom Vafayev,
iqtisodchi.
