“Ғарбда санкцияларни кенгайтириш йўллари чексиз даражада кўп” — Беҳзод Ҳошимов

Беҳзод Ҳошимов — Ўзбекистонлик иқтисодчи ва жамоат фаоли. «Иқтисодчи кундалиги» блоги, YouTube’даги Hoshimov’s Economics (Ҳошимов Иқтисодиёти) видеоблоги муаллифи. У Дарон Ажемўғли ва Жеймс Робинсоннинг «Мамлакатлар таназзули сабаблари: Қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари» китобининг ўзбекча таржимасига муҳаррилик қилган. «Юксалиш» умуммиллий ҳаракати ўтказган сўровнома натижаларига кўра? Ўзбекистон блогерлар ва инфлюенсерларининг 30 талик рўйхатидан жой олган. Беҳзод Ҳошимов Марказий Осиё ишлари бўйича Оксус жамияти, Америка Иқтисодчилар Ассоцияцияси ва АҚШдаги Стратегик менежмент жамияти аъзоси. АҚШ Патент ва Товар белгилари идорасидан иқтисодий модел патенти соҳиби ва Халқаро иқтисодиёт олимпиадаси (IEO) ҳакамлар ҳайъати аъзоси. У айни вақтда Ўзбекистон Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги Жамоатчилик кенгаши аъзоси, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси Бюджет масалалари қўмитаси ҳузуридаги экспертлар кенгаши ва «Микрокредитбанк» кузатув кенгаши аъзоси ҳисобланади.

— Ҳозирги санкциялар Россия иқтисодиётига ҳозир ва келажакда қандай салбий таъсирлар кўрсатади?

— Санкциялар савдо ва алмашинувнинг чекланишига олиб келади. Бу чеклаш иқтисодиёт, яъни одамларга жуда катта салбий таъсир кўрсатиши муқаррар. Бу дегани бу йил Россия иқтисодиёти рецессияга учрайди, лекин энг муҳими, яъни санкцияларнинг асосий таъсири – кўп йиллар давомида Россия иқтисодиёти ривожланишига тўсиқ бўлиб келади.

Бу – кўп соҳаларда технологияларни қўллай олмаслик, юқори технологик товар ва хизматлар ололмасликни англатади ва бу албатта, Россия иқтисодиётидаги самарадорлик ва у ердаги одамларнинг даромади ўсмаслигига олиб келади.

Ўйлайманки, санкциялар ҳақида гапирсак, кўпчилик ҳозирги таъсирини айтади. Лекин менинг фикрим, узоқ муддатли таъсир қисқа таъсирдан кўра анча ёмонроқ.

— Айрим иқтисодчилар санкциялар туфайли Россия иқтисодиёти 10 фоизга, айримлари 20 фоизча қисқариши мумкинлигини прогноз қилмоқда. Сизнинг бу борадаги фикрингиз қанақа?

— Бу ҳақда ҳозир ҳеч қандай фикр билдириб бўлмайди, чунки ҳар куни, ҳар ҳафта санкциялар кўлами кенгайиб бормоқда. Бу йилдан Россия иқтисодиёти қанчалик чўкади деган саволга жавоб санкцияларнинг кучайишига боғлиқ бўлади.

Бугун, яъни 22 март ҳолатига Россиянинг ВТБдан ташқари бошқа катта банклари, хусусан Сбербанк ҳали ҳам санкцияда эмас. Россия гази ва нефтини сотиб олишга Европа иттифоқи ҳали санкциялар қўллагани йўқ, Россия ҳали ҳам Жаҳон савдо ташкилоти аъзоси. Ва ҳоказо.

Санкцияларни янада кучайтиришга Ғарбда жуда ҳам кўп инструментлар ва методлар бор. Санкциялар қаттиқлашгани сари Россия иқтисодиётига зарар кўлами ортаверади.

Асосан нефт ва газ қазиб чиқарадиган Россия бу маҳсулотларини ҳали ҳам сота оляпти. Россия нефти ва газига ҳозирча фақат АҚШ эмбарго қўйди, бошқа сотиб олувчилар ҳали қўймади. Олдинда нима бўлишини айтиш қийин, санкцияларнинг кучайиши ё кучаймаслиги урушнинг боришига боғлиқ. Мариуполда, Харковда, Киевда аҳоли ўлиши давом этса, катта эҳтимол билан нафақат ғарбий мамлакатлар, балки Осиё мамлакатлари ҳам Россияга санкциялар кўламини чуқурлаштиради ва бунинг натижасида Россия иқтисодиёти ҳозиргидан ҳам каттароқ зарба олиши мумкин.

Лекин тескариси бўлиши ҳам мумкин: масалан, эртага уруш тугаса, нима бўлишини ҳеч ким билмайди. Шунинг учун ҳам иқтисодий башорат қиладиган одамлар қандайдир фаразларга асосланади. Агар санкциялар ҳозиргидек қолса, мана бундай, енгиллашса, мана бундай бўлади ва ҳоказо.

Яна қайтараман, Россия иқтисодиётининг бу йилги чўкишидан ҳам кўра, Россия аҳолисининг келажакда даромадлар ошмаслиги нуқтайи назаридан санкцияларнинг таъсири жуда катта.

Ғарб ҳукуматлари киритаётган санкциялар билан бирга, Ғарб корхоналари ва ғарблик инсонлар Россия билан ишламаслигини аниқ айтиши ҳам катта салбий таъсир кўрсатади.

Иқтисодиёт ҳақида умумий ўйласак, иқтисодий ўсишнинг манфий бўлишига асосий сабаб санкциялар деб бўлмайди, чунки ундан ташқари ҳам жуда кўп нарсалар бўляпти: бир пайтнинг ўзида, масалан, юқори малакали инсонлар Россиядан чиқиб кетиши, кўп хорижий корхоналар ўз хоҳишлари билан чиқиб кетишлари (Россияда жуда кўп чет эл корхоналари фаолият юритади).

Юқоридагилардан келиб чиқиб, Россия иқтисодиёти 15 фоизга қисқарадими ё 30 фоизгами, буни билмаймиз, лекин шуниси аниқки, бу йил Россия иқтисодиёти учун, яъни инсонларнинг даромадлари учун оғир бўлади.

— Ҳукуматлар қўяётган санкциялардан кўра хусусий корхоналарнинг Россияни тарк этиш қарорлари оғирроқ бўлиши мумкин деса бўладими?

— Оғирроқ деёлмайман. Бунда оғирроқ деган тушунчани аниқлаштириб олишимиз керак: ҳозир қисқа муддатда нақд пул келиши ва келажакдаги инвестицияларни фарқлаб олиш керак.

Масалан, Россияни нефт қазиб олиш технологиялари билан таъминловчи йирик корхоналар бир неча кун олдин Россиядан чиқиб кетиш ёки инвестицияларни тўхтатиши мумкинлигини айтишди. Бу дегани Россия нефтни қазиб ололмай қолади дегани эмас, нефт қазиб олиш қимматлашиб кетади дегани. Масалан, ҳозирги Венесуэлани олиб қарасангиз, у ерда нефт ишлаб чиқариш жуда қиммат, чунки уларда ғарб технологиялари ва компаниялари ишламайди.

Бу таъсир бир йил ичида унчалик ҳам сезилмайди, лекин 5 йил ичида аниқ катта йўқотиш сезилади. Айтмоқчиманки, қайсидир ғарбий корхоналарнинг Россияни тарк этиши катта салбий таъсир қилиши мумкин. Россияни нефт ва газ қазиб олиш ҳамда қайта ишлаш технологиялари билан таъминловчи компанияларнинг чиқиб кетиши қазиб олиш, қайта ишлаш, транспортировка қилиш каби харажатларни ошириб юборади, табиийки Россия иқтисодиётига жуда катта салбий таъсир кўрсатади.

Бу муҳим корхоналарнинг Россияни тарк этиши россияликларнинг чўнтагига дарҳол таъсир кўрсатмайди, шу сабабли ҳам давлатлар киритаётган санкцияларнинг таъсири оғирроқми ёки хусусий компанияларнинг мустақил қарорларими – бу саволга жавоб бериш қийинроқ.

— Европа давлатларида санкцияларни янада кенгайтириш имконияти бор деганда нималарни назарда тутдингиз?

— Қаранг, уруш бошлангандан бери Европа иттифоқи давлатлари Россиядан 17 млрд долларлик газ сотиб олди, яъни Европа бир кунда салкам 1 млрд долларлик газ сотиб оляпти. Бу – катта пул ва агар Россия шу пулдан маҳрум қилинса, бу Россияга жуда катта салбий таъсир.

Худди шундай, Россиянинг банк тизими ҳам ҳали тўлиқ санкциялар остида эмас. Масалан, ВТБга қўлланилган санкциялар Сбербанкка қўлланилса, бу ҳам битта масала.

Яна бир масала – АҚШ Молия вазирлиги Россиянинг ҳозирги давлат қарзини тўлашига имкон беряпти, яъни Россия ўз қарз мажбуриятларини адо эта оляпти. Россияни бу имкониятдан маҳрум қилиш санкцияси ҳали жорий этилмаган.

Бу рўйхатда узоқ давом эттириш мумкин, санкцияларни кенгайтириш имкониятлари чексиз. Масалан, Россия билан авиаалоқалар кўп мамлакатлар билан узилган, лекин сув орқали, портлар орқали нефтни ташиш блокада қилинмаган.

Ғарб давлатлари хоҳлашса, қўллаши мумкин бўлган энг кескин чоралардан яна бири – Россияга қайсидир товарларнинг экспортини тақиқлаш. Бу албатта яхши бўлади деб айтолмайман, чунки масалан кўплаб дори воситалари ғарбий технологиялар орқали ишлаб чиқарилади; ғарбий интеллектуал мулк бўлгани учун уларни тақиқлаб қўйиш имкони бор. Унда Россияга дори-дармон кириши муаммо бўлиб қолади.

Бу рўйхат чексиз. Қайси санкциялар қўлланиши кўпчиликка номаълум. Бу урушнинг кўлами, аҳоли орасидаги қурбонларга жуда ҳам боғлиқ. Ғарб сиёсатчилари ўзларининг сайловчилари босими остида қарорлар қабул қилади ва агар сайловчилар бунақа кўп қурбонликлар, бунақа кўп қочқинларни кўраверишса, албатта ўз ҳукуматларидан кескинроқ чоралар кўришни талаб қилишлари мумкин. Бунинг натижасида Россия иқтисодиётига шикастлар янада ортиб боради.

— Россияга юқори технологиялик маҳсулотлар экспорти чекланмоқда. Россия бу маҳсулотларни иттифоқдош давлатлари, масалан Қозоғистон орқали ре-эскпорт қилган ҳолда олиб кириши мумкинми?

— Бу ҳар хил товарларда ҳар хил даражада текшириш мумкин бўлган нарса. Масалан, самолётларни олиб кириш анча қийин: ҳар битта самолёт ва унинг моторига алоҳида идентификация рақами берилади. Уларни эксплуатация қилиш ҳуқуқини Боинг корхонаси специфик битта компанияга беради. Шунинг учун қозоғистонлик корхоналар Россияга самолёт ёки мотор олиб бериши қийин.

Назорат қилиш қийин бўлган товарлар, дейлик, автомобиллар бўлса, уларни олиб кириш осон бўлиши мумкин. Яъни товарга қараб. Ҳозир Россияда авиация муаммо, бу борадаги санкцияларни айланиб ўтиш қийинроқ. Микрочипларни ре-экспорт қилиш ҳам анча қийин.

Умуман, ре-экспорт бўладими, бошқами, иккиламчи санкциялар деган нарса бор. Тизимни бузган корхоналарга санкциялар қўлланиши мумкин. Ғарбий санкцияларни чеклаб ўтишга ҳаракат қилган корхона, ташкилот ёки инсонларга Ғарб жарималар қилиши, санкция рўйхатига киритиши мумкин. Буни Эронга нисбатан қўлланилган санкциялардан кейин БААда фаолият юритадиган қатор корхоналар жаримага тортилгани ва чора кўрилганида кўрса бўлади.

— Европа ва АҚШнинг ўзи Россияга киритаётган санкциялар оқибатида нималар йўқотади?

— Глобал миқёсда олганда, Россия иқтисодиёти нисбатан кичкина, шунинг учун Россияга санкциялар фақат айрим секторлардагина ғарбнинг ўзига жиддий муаммо туғдиради. Масалан, энергия секторида.

Асосий катта муаммо – Европа иттифоқининг газ ва кўмир масаласи. Европанинг барча мамлакатлари Россиядан газ импорт қилади, шунинг ҳисобига электр энергияси ишлаб чиқаради. Бу жиҳатдан Россияга анча боғлиқлик бор. Россиядан газ олишни тўхтатишса, Европада газ нархи ошади; албатта, алтернатива бор, лекин нарх албатта ошади.

Охирги пайтларда Европа Россиядан газ олишни тўхтатса, нима бўлади деган айрим ҳисоб-китобларни кўрдим. Натижаларга кўра, вазият мен тахмин қилгандан кўра анча енгилроқ экан. Яъни Россиядан газ олишни тўхтатса, Европа иқтисодиёти ҳатто рецессияга кириши ҳам савол остида. Лекин албатта, салбий таъсир етарлича жиддий бўлади, гап манфий иқтисодий ўсиш ва дунёда энергия нархларининг ошиши ҳақида кетяпти.

— Россияда санкциялар оқибатларини юмшатиш учун қандай имкониятлар бор?

— Хусусий ва глобал ечим бор. Глобал ечим урушни тўхтатиш, ҳарбийларни олиб чиқиш, Украина ва Ғарб билан келишувга бориш. Бу асосий йўл.

Хусусий ечимга келсак, бу – ғарбга Россиянинг ўзи қўйган антисанкциялар. Уларни олиб ташлашдан бошлаш керак. Савдога ўзлари қўйган чекловлар бор, ўша чекловлардан воз кечиш лозим. Тўғрисини айтсам, хусусий ечимда оптимистик ҳеч нарсани кўрмаяпман. Россиянинг Ғарбга боғлиқлиги технологик жиҳатдан. Аҳволни ўнглайдиган инструмент Россия ҳукуматида мавжуд эмас.

Мадина Очилова суҳбатлашди.
Монтаж устаси – Абдуқодир Тўлқинов.