Ikki asr davomida dunyodan izolyatsiyada yashagan Yaponiya qanday qilib buncha tezda oyoqqa turdi? Kun.uz kunchiqar yurtga ijodiy safari davomida bu mamlakatning rivojlanish sirlarini o‘rganishga harakat qildi. Hammaga ma’lum bu “sir”lardan biri esa – ilmga munosabat. Bu haqda bizga Nagoya iqtisodiyot universiteti professori Alisher Umirdinov batafsil so‘zlab berdi.

— Bu yerda (Yaponiyada) ilm-fan chuqur ildiz otganini, masalalarni tizimli ravishda hal qilib, “Shinkansen” poyezdi kabi tezlikda ketayotganini, yurtimizda esa to‘plangan tajribalar ba’zi bir insonlarning almashinuvi bilan yoki universitetdagi, kafedradagi ba’zi bir boshliqlarning qovog‘iga qarab, o‘zgarib ketishini, o‘qituvchilarimiz bunga beparvoligini ko‘rish juda og‘ir, deydi professor. – Bir tomondan qoning bilan a’zo bo‘lgan millating, bir tomondan sen soliq rezidenti sifatida yashab, ilmiy faoliyat qilayotgan vataning – ikkisida holat ikki xil.

Yangiliklar meni ba’zan shokka soladi... Ammo velosipedni qaytadan ixtiro qilishimiz kerak emas – bobolarimizning qilgan ishlarini o‘rganib, ularga o‘xshashga harakat qilsak, ularning uslublarini hozirgi zamonga moslasak, ko‘p masala hal bo‘ladi.

Domlalarga yetarlicha vaqt bermasdan, ta’limga oid bo‘lmagan topshiriqlar berish haligacha ko‘p. Bu narsa o‘qituvchi-professorlarni tadqiqot qilishdan to‘syapti. O‘zlarining sohasiga chuqurlashib, kerakli adabiyotlarni yoza olishlari uchun vaqt kam. Oylik yetmaydigan holatlar ham bor.

Boshqa tomondan professor-o‘qituvchilarning o‘z sohasiga beparvoligi, sohaga haqli bo‘lmasa ham, yuzlab talabaning vaqtini olib o‘tirishi, talabaning savollariga javob berolmaslik, talaba yo‘l-yo‘riq so‘rasa, yo‘l ko‘rsatishni istamaydiganlar ko‘pligini eshitish men uchun og‘ir.

Doim tizimni, Oliy ta’lim vazirligini ayblashdan yiroqman. Ustozlarning qiloladigan ishlari, imkoniyatlar bisyor. Ko‘p ishlarni talabalar bilan birga qilsa bo‘ladi.

O‘zbekiston universitetlarini bitirib, xorijga magistraturaga chiqqan talaba (ayniqsa, aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha) rivojlangan davlatlar talabiga yetib olishi uchun kamida 6 oy yoki 1-1,5 yil vaqtini kutubxonada o‘tkazishi kerak. Shuning uchun kitoblar tarjima qilinishi – tilimizga o‘girilishi kerak.

Hukumat tomonidan “1000 kitob” loyihasi o‘rtaga tashlandi. Juda yaxshi loyiha. Ammo buni kamida 10 ming yoki 50 ming kitob darajasiga chiqarish kerak. Ko‘pgina universitetlar turli xil darsliklar yaratdik deb o‘zlarining saytlarida yozishadi. Lekin o‘sha kitoblar universitetlarning o‘zida qolib ketadi, ya’ni ilm sirkulyatsiyasi O‘zbekistonda yomon. Berdaq nomidagi Qoraqalpog‘iston davlat universitetida chiqqan kitobdan Farg‘ona davlat universitetidagilar foydalana olmaydi, chunki unaqa kitob borligini bilmaydi. Kitob respublika ichida aylanishi kerak. Faqat elektron kitoblar bilan ish bitmaydi.

Aniq va tabiiy fanlar sohasida holatimiz nihoyatda yomon. Ko‘p darsliklar eskirgan, soha mutaxassislari bilan gaplashsangiz, dodlashadi. Kitoblar 70-80 yillardagi kitoblar. Professor-o‘qituvchilarimiz va hozirda budjet mablag‘lari o‘zlariga qoldirilayotgan universitet ma’muriyatlari jiddiy e’tibor berishi kerak bunga.

O‘zbekistonda keyingi paytda 6 yil davomida ochilgan yangi universitetlarning aksariyati ijtimoiy-humanitar fan universitetlari hisoblanadi. Biz aniq va tabiiy fanlarni, ya’ni iqtisodning haqiqiy yuragini, ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlaydigan sohaga ko‘proq e’tibor berishimiz, laboratoriyalarni ko‘p ochishimiz kerak.

Yaponiyada asosiy pullar aniq va tabiiy fanlarga yo‘naltiriladi. Chunki ishlab chiqarishni, yangi patentlar olinishini, texnik-texnologik taraqqiyotini aynan shu soha yaratadi.

Ikkinchi jahon urushi paytida Tokio universiteti professorlari aniq va tabiiy fan shogirdlarini urushdan olib qolishgan ekan.

— Universitetingizda har bir ustoz uchun alohida xona ajratilgan ekan, bu qanchalik foydali?

— Bu oldin musulmon o‘lkalarda bor bo‘lgan, ammo biz yo‘qotib qo‘ygan qadriyat. Buxoro, Samarqanddagi madrasalarga qarasak, har birida mudarrislarning alohida xonalari bor. Biz yo‘qotgan madaniyatni boshqalar yaxshi o‘zlashtirib oldi. Hozir bizda barcha domlalar katta kafedraga to‘planib o‘tiradi. U kitobini qanday saqlaydi, talaba bilan qayerda uchrashadi, charchaganda qanday dam oladi, o‘zining shaxsiy anjomlarini qayerda saqlaydi? Yaponiyada universitet ochadigan bo‘lishsa, professorlarga alohida xona berish majburiy qilingan.

— Siz kitoblar chiqarasiz, nechta bo‘ldi yozgan kitoblaringiz?

— Jami 10 ta kitob tayyor bo‘ldi. O‘ninchisi shu oyda Amerikaning Stanford universiteti bilan shartnoma asosida chiqadi. Kitoblarimizning yarmidan ko‘prog‘i huquqshunoslik sohasiga bag‘ishlangan. Jamoamiz asosan tarjima bilan shug‘ullanadi. Shu sohaga qiziqqan do‘stlarim, ukalarim, singillarim bilan jamoa bo‘lgan holda buni amalga oshiramiz. Eng yaxshi kitoblarni o‘zbekistonlik yoshlarga o‘z vaqtida yetkazish — mening ma’naviy majburiyatim deb o‘ylayman.

Shu bilan birga o‘zimning tajribalarimni bo‘lishish maqsadida alohida kitoblar ham yozaman. Misol uchun «Talaba do‘stimga 78 tavsiya» kabi. Bunda bakalavr bosqichida talaba 4 yilligini qanday o‘tkazishi, nimalarga diqqat qilishi kerak — shu narsalarga e’tibor berilgan. Keyin talabalardan savol keldi: xorijda qanaqa qilib magistraturada o‘qishimiz kerak? Uni ham yozdim. Oxirgi kitobimiz «Orzumizdagi professor» kitobi. U ham yozildi, hozir tahrirda. Alloh nasib qilsa, keyingi yil mart oyigacha o‘zbek kitobxonlariga, ayniqsa, 50 mingdan ziyod ilmiy unvonga ega hamkasblarga yetkazish harakatidaman.

— Qanchalik qiyin bu – kitob tarjima qilib, chop qildirish?

— Judayam qiyin va... judayam lazzatli bu. Yozgan kitobingiz siz uchun bolangizdek gap. Ustoz professorlarimiz – hamkasblarim bir narsani anglashlari kerak: kitob orqali siz ismingizni abadiylashtirasiz, hech kim buni o‘chirolmaydi. Bu judayam ajoyib narsa.

Yaponiyada nashriyot bilan muzokara qiladigan bo‘lsangiz, barcha xarajatlarni o‘zi ko‘tarib, kitobni chiqarib, o‘zi marketingni ham qiladi. O‘zbekiston nashriyotlari u bosqichga hali ko‘tarilgani yo‘q, chunki bizda kitob sotilishi sust.

Lekin men umidliman. O‘zbekistonda universitetga kirgan talabalar soni ko‘payyapti, ilmga bo‘lgan qiziqish turli tadbirlar orqali ortyapti, kelajak – besh-o‘n yilda ilmga qiziqish, menimcha, O‘zbekistonda yana ortadi. Orttirishga harakat qilishimiz kerak. Qo‘zg‘ab yuborishimiz kerak qiziqishni. Shunaqa kitoblar yozilishi kerak. “Yoshlar o‘qimaydi” deb ularni past himmat qilib ko‘rsatish biz uchun – katta ayb.

— Kitob chiqarish uchun mablag‘ni qayerdan olyapsiz?

— Birinchidan, shaxsiy mablag‘larim. Men pul yig‘mayman... Kitob chiqaraman. Shu men uchun lazzat. Oila a’zolarim meni tushunishadi. Qolaversa, o‘zim ishlayotgan Nagoya universiteti, Yaponiya davlati kitoblar chiqarish uchun grantlar ajratadi.

— Kitob chiqarish faoliyatingizning davomiy bo‘lishi kitoblaringiz sotilishiga bog‘liq, shundaymi?

— Albatta. Yaxshi sotilsa, ko‘proq imkoniyat bo‘ladi. Masalan, keyingi yil uchun kamida 6-7 kitobimiz bor, tayyor bo‘lyapti, lekin ularni chop etish uchun mablag‘ kerak. 100 million so‘mlik kitobimiz omborda turibdi. Agar sotiladigan bo‘lsa, biz yangi kitoblarni moliyalashimiz mumkin.

— O‘zaro suhbatda siz bir xafaligingizni ham aytdingiz, ya’ni chop qilgan kitoblaringizni skaner qilib olib, foydalanish, mualliflik huquqingizni poymol qilgan holda.

— Kuzatuvlarim shu narsani ko‘rsatyaptiki, O‘zbekistonda eng kam hurmat qilinayotgan mulk bu – intellektual mulk. Jamiyatning fikrini o‘zgartirish kerak. Rivojlanishimiz uchun biz intellektual mulkni asrashimiz, ularni ishlab chiqaruvchi ziyoli va intellektual qatlamni qo‘llab-quvvatlashimiz kerak. Chunki davlat o‘laroq, jamiyat o‘laroq biz intellektual mulkni yaratuvchilarga yetarli mablag‘ berolganimiz yo‘q. Berolmaganimizga yarasha, ularning mulklarini bevosita yoki bilvosita o‘g‘irlamasligimiz ham kerak. Ba’zi kitoblarimiz bizdan beso‘roq skaner qilingan va ma’lum bir kutubxonalarda turibdi, PDF shaklda. Holbuki har bir kitobga kamida 5-10 ming dollar sarflaganmiz.

Eng yomoni, buni... universitetlar qilyapti... Bu anchagina ayanchli holat. Kitoblar sotilmaydigan bo‘lsa, biz keyingi kitoblarni moliyalashtira olmaymiz. Skaner qilib, uni kutubxonaga qo‘yish, ta’lim harakatining oldini olish bo‘ladi.

Biz qalam haqiga bo‘lgan qiziqishni qo‘zg‘ab yuborishimiz kerak. Ustozlarimizda tesha tegmagan g‘oyalar bor deb o‘ylayman. Qiziqishni qo‘zg‘amasak, iqtisodiy kanalni yaratmasak, bo‘lmaydi.

Toshkentga borganimda bepul narsa ko‘rmadim, hamma narsaning pulini to‘laysiz. Lekin kitobga kelganda, hech kim pulini to‘lagisi kelmaydi. “Sovg‘a qilasizmi”, “elektron variantdan tashlab bering”, deyishadi... Bu narsada prinsipda turishimiz kerak, or-nomus deb bilishimiz kerak. Bu mening shaxsiy masalam emas, bu yerda O‘zbekistondagi ilm rivojlanishi masalasi yotibdi. Hozir qattiq tursak, 5-10 yilda keyingi avlod kitob sotib olishga o‘rganadi, kitobni o‘g‘richa ishlatish kabi illatdan qutulamiz.

JSTga qo‘shilyapmiz. U yerda tovarlar oldi-sotdisiga aloqador bo‘lgan intellektual mulk shartnomasi bor. Parij va Berlin konvensiyalariga amal qilishga majbur bo‘lamiz. Intellektual mulk huquqini o‘g‘irlamaydigan, qaroqchilik qilmaydigan, balki uni ishlab chiqaradigan kuchli intellektual millatga aylanishimiz kerak.

Yaponiya, AQSh, Yevropa davlatlariga nega hamma intiladi? U yerlarda o‘sha davlatlarning tilida deyarli barcha sohalarda ilmiy tadqiqot o‘tkazsa bo‘ladi, yetarli adabiyotlar mavjud. Yaponiyada ham shunaqa. Kitoblar, monografiyalar, dissertatsiyalar va mutaxassislar yetarlicha topiladi. Bu davlat uchun bir tojdir.

Bitiruvchilarimiz orasidan eng aqllilarini universitetda olib qolish kerak. Eng aqllilar xususiy sektorga o‘tib ketmasligi kerak. Ustoz professorlar bunga ruxsat bermasligi kerak. Nima qilib bo‘lsa ham, eng aqlli avlod universitetlarda professor bo‘lib qolishi kerak.

Lekin ming afsuski, hozir unaqamas. Tashqaridan ish topolmagan, vaqtincha ishlab turay, oylik bo‘lib tursin, degan domlalar afsuski, universitetlarimizda juda ko‘p. Bunday bo‘lmasligi kerak. Shu toifa agar millatimiz yoshlarini o‘qitayotgan bo‘lsa, holimizga voy. Bu narsani tuzatish hammaning yelkasida: hukumatning ham, oliy ta’lim vazirligining ham, universitet boshqaruvchilarining ham, professorlarning ham.

Milliy boylarimiz, tadbirkorlarimiz ustoz professorlar bilan maslahatlashishi, ustozlar ham ularga “shogirdlarimiz bor, ularni qo‘llab-quvvatlang” deyishi kerak.

— Maqolalaringizdan biri menga ancha ta’sir qilgandi: qanday qilib yaponlar ilmni o‘z yurtiga transfer qilgani haqida. Bu jarayonga kimdir boshchilik qilganmi? Yoki stixiyali ravishda – hamma tushungan holda bo‘lganmi bu?

— Meydzi restavratsiyasidan keyingi davr insonlarida umumiy konsensus bo‘lgan. “Mustamlaka bo‘lib qolishimiz mumkin, tezroq oyoqqa turishimiz kerak”, degan his bo‘lgan. Har bir chetga chiqqan kishi o‘z sohasining kerakli kitoblarini, darsliklarni olib kelib chop qila boshlagan. Bu yerda 1880-yillarda chop qilingan ba’zi kitoblar O‘zbekistonda haligacha chop qilinmagan...

Yapon ziyolilari orasida dunyo holatini to‘g‘ri o‘qish, u yerdagi fenomenni anglashga oid ittifoq juda yuqori bo‘lgan. Shuning uchun tez fursatda Yaponiyada ilm yoyilgan va 30 yil o‘tmay, Xitoy kabi davlat ustidan g‘alaba qozonilgan, 40 yil o‘tmayoq, Yevropaning qudratli davlati – Rossiya ustidan g‘alaba qozonilgan.

Yaponlarning eng g‘ururiga tekkan narsa haqida gapirib beraman. Chet elliklar birinchi bo‘lib Yaponiyaga kelganda, huquq masalasi ko‘tariladi. Yaponiyada taraqqiy etgan zamonaviy huquqiy tizim bo‘lmagani, jinoyat kodeksi, shartnomalarni amalga oshirish uchun fuqarolik yoki fuqarolik-protsessual kodeks bo‘lmagan. Shuning uchun “bizning fuqarolarni sud qila olmaysiz”, deb, Yevropa va AQSh Yaponiya bilan noteng shartnoma tuzadi. Shartnomaga ko‘ra, ularning elchixonalari va konsulliklarigina o‘sha jinoyat sodir etgan g‘arblikni jazolay oladigan, yapon sudyasi ularni jazolay olmaydigan bo‘ldi.

Bu narsa yaponlarga judayam og‘ir botgan. Tezda huquq tizimini tuzishga kirishilgan. Yevropa va Amerikaning huquq tizimini o‘rganishgan. Boshida Fransiya, undan keyin Germaniya huquq tizimiga asoslangan ommaviy huquq tizimini barpo qilishgan. Noteng shartnomalarni o‘zgartirish uchun bo‘lgan bu.

Bozorlaringizni ochiq qo‘yasizlar, mahsulotlarimizga bojxona tariflarini sololmaysizlar, degan ma’noda ham bosim bo‘lgan. Yaponiya mana shu noteng talabni ham bekor qilish uchun jiddiy harakat qilgan.

O‘zbekistonga bunaqa bosim yo‘q, O‘zbekiston tenglar ichida teng, deyiladigan bo‘lsa, men bunday deb o‘ylamayman. To‘g‘ri, shartnomalarda tengmiz, BMTda o‘z o‘rnimiz bor. Ammo bitta narsani unutmaslik kerak: JSTga kiryapmiz, iqtisodiy, siyosiy jihatdan kuchli davlatlar bilan ikki tomonlama shartnoma amalga oshirishimiz kerak. Bunda sizning harbiy, iqtisodiy, siyosiy qudratingiz va katta bozoringiz muhim rol o‘ynaydi.

Dunyoda kuchli davlatlarning klublari bor: G7, G20 kabi. Bularga O‘zbekiston kirmagan. Shunday ekan, dunyo davlatlari borasidagi qarorlarni qabul qilishda O‘zbekiston ishtirok etyaptimi, deydigan bo‘lsak, ishtirok etmayapti. Biz bilan hisoblashishlari uchun, iqtisodimiz kuchli bo‘lishi, huquq tizimimiz shaffof va adolatli bo‘lishi kerak.

Bizga kamida 500 milliard dollarlik iqtisod kerak. Nihoyatda harakatchan va yaratuvchan millat va kuchli intellektual ziyoli qatlam, uni qo‘llab-quvvatlaydigan milliy tadbirkorlarimiz kerak. Aqlli, fidokor hukumat, aqlli ziyolilar va aqlli milliy tadbirkorlar uchligi birlashgandan keyin millatimiz yuqoriga ko‘tarila oladi deb ishonaman. Professorlarimiz shunday avlodni yetishtirish payida bo‘lishi lozim.

Bizga mushtoq bo‘lib turgan va keyingi paytda universitetlarni to‘ldirib yuborgan milliondan ziyod talabalarga dunyo ilmini tezlik bilan yetkazishimiz kerak. Yetkazmasak, talabalarga vafosizlik qilgan bo‘lamiz, ularning 4 yillik umrini zavolga uchratgan, xiyonat qilgan bo‘lamiz.

— Vaziyat favqulodda mas’uliyatni talab qilishini dunyodagi oxirgi voqealar, harbiy harakatlar isbotlab turibdi. Har birimizning mas’uliyatimiz bir necha barobar oshdi.

— Men xalqaro huquqshunosman va biz xalqaro huquqshunoslar uchun og‘ir davrlar keldi. Chunki xalqaro huquqiy normalar ishlamay qolyapti. BMT nizomi 2-moddasidagi 2-4-qismlar, ya’ni masalalarni tinch yo‘l bilan, muloqot orqali hal qilish degan norma ishlamay qolyapti. Rossiya-Ukraina urushi deysizmi, G‘azo urushi deysizmi... Kecha BMT inson huquqlari bo‘yicha vakili dod solyapti. Biz ham maqola-yu kitoblarimizda dod deyapmiz. Lekin buni eshituvchi quloq yo‘q. Huquqdan, adolatdan ko‘ra, harbiy, iqtisodiy, siyosiy kuch o‘rtaga chiqib qolyapti. Respublikamizga yaqin 3 ta joyda urush o‘choqlari ochildi. Xalqaro huquqshunoslarni qo‘rqitayotgan narsa shuki, keyingi paytda urush qilish oson bo‘lib qoldi.

Hukumatimiz o‘z pozitsiyasini bildiryapti. Hukumat ham, millat ham, har bir shaxs ham o‘z xulosasini chiqarishi kerak bu voqelikdan.

So‘nggi vaqtlarda “yoshlarda motivatsiya yo‘q” deyishadi, menga “motivatsiya bering”, deb yozib ham qolishadi. Motivatsiyaxo‘r bo‘lib qolyapmiz. Yoshlarimiz o‘ziga kelishi uchun global perspektiva, global dunyoqarashni shakllantirishimiz kerak. O‘zbekiston ichiga qarab bunaqa qarashni shakllantirish qiyin, atrofga qarash kerak. Nima qilishimiz kerak, nimalarga tayyor turishimiz kerak degan savollar qo‘yilishi lozim. “O‘zim bo‘lay”, deb tuyaqushdek boshni qum ichiga suqib olish ketmaydi.

Suverenitetimiz – hadya qilingan narsa emas, uni saqlashimiz kerak. Bu uchun intellektual, yaratuvchan, harakatchan, oldinga qaragan, muloqotga ochiq, dunyoni ilmiy ma’noda yaxshi anglagan va to‘g‘ri xulosalar chiqaruvchi, to‘g‘ri chora-tadbirlarni o‘rtaga tashlovchi butun boshli millatga aylanishimiz kerak. Bo‘lmasa, og‘ir ahvollar boshimizga solinishi mumkin.

Eng katta rolni olimlar, ustoz professorlar o‘ynashi kerak. Faqatgina mediaga, cheklangan odamlargagina tashlab, ana, ular qilyapti, deyish — kattagina mas’uliyatsizlik.

Qiziqishlarimdan biri — Xitoy. Xitoy nima, u nima istaydi — bu haqda birorta kitob yo‘q bizda. Rossiya-Ukraina urushini anglashga yordam beradigan kitob ham yo‘q. Nega yozishmaydi, bilmayman.

O‘zbekistonda ilmiy davralar, ilmiy gurunglar yo‘q bo‘lib ketgan. Yaponiyada birgina huquq sohasiga aloqador 84 ta ilmiy assotsiatsiya bor! Yilda bir yoki ikki marta ko‘rishib, ilmiy bahs, munozaralar qilinadi. Keksa olimlar ham minbarga chiqib, taqdimot qiladi, o‘zining yangi fikrlarini o‘rtaga tashlaydi, qolganlar xohlagancha savollarni berishadi. “Men katta olimman” deb o‘tirmaydi. Oldin bunaqa ilmiy guruhlar bo‘lgan o‘zimizda ham. Lekin hozir bizda faqat nomzodlik, doktorlik dissertatsiyasini yoqlash payti biroz gurung bo‘ldi.

Universitetlarni faqat shunchaki o‘qitadigan emas, chuqur ilmiy munozaralar qilinadigan joyga aylantirish kerak. Ayniqsa, xususiy universitet ochayotgan biznes egalari, vasiylik kengashlari bunga e’tibor berishi kerak.

Eng achinarlisi shuki, Xitoy hozir O‘zbekistonni o‘zimizdan ko‘ra ko‘proq o‘rganyapti... Ular to‘xtovsiz ilmiy guruhlar tuzishyapti, odamlar jo‘natishyapti.

Har kuni chop etilayotgan fransuz, nemis, ingliz, yapon, koreys tilidagi maqolalarga, mavzulariga bir qaraylik... “Shunaqa sohani o‘rganayotgan odam ham bor ekan-da”, deysiz. Biz-chi? O‘zbekistonda yaponshunos olimlar nechta? Sankt-Peterburgni o‘rganadigan olimlar-chi? Yaponiyada bor shunaqa olimlar, Farg‘ona vodiysinigina o‘rganadigan olimlar bor, Toshkent shahrining o‘zini yoki Toshkent shahridagi mahallalarni o‘rganadigan olimlar bor. Efiopiyadagi qabilalarni o‘rganadiganlar bor.

To‘g‘ri, ularning orqasida davlatning katta dastlagi bor, buni rad qilolmayman. Xo‘p, hozircha qo‘limizdan kelgan ishni qilaylik, masalan, Rossiyani, uning tashqi siyosatini o‘rganish qiyin emas-ku! “Tolibon” hokimiyati nimani istayapti — buni o‘rganish qiyin emas-ku. Sifatsiz qog‘ozda bo‘lsa ham, monografiyalar, ilmiy materiallar yozib, rossiyashunos, afg‘onshunos olimlarni yetishtirish qiyinmas. Buning uchun biroz jonsaraklik, biroz kuyunchaklik va o‘sha sohaga biroz qiziqish kerak, xolos.

Shokir Sharipov suhbatlashdi.