Ammo bu safar shu odatimizga o‘zgartirish kiritgan holda o‘tgan hafta muhokamasi boshlangan va hozirga qadar to‘xtamayotgan ikki mavzu atrofida gaplashamiz.
15 sutkaga qamalgan “ACTIVIST” va “Karvon”ga aylanayotgan Madaniyat va ma’rifat telekanali.
Intervyu mehmonlari Advokat Ruslan Sodiqov, siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov va san’atshunos Iqbol Qo‘shshayeva bo‘ldi.
— Ruslan aka, “ACTIVIST” loyihasi muallifi, bloger Hojiakbar Nosirovning qamalishi ishi tafsilotlaridan xabardormisiz yo kuzatayotganingiz yo‘qmi bu voqeani?
Ruslan Sodiqov:
— Kuzatyapman. Tabiiyki, savollar mavjud.
— Demak, umuman olganda bu ishni kuzatib boryapsiz, to‘g‘rimi?
Ruslan Sodiqov:
— Ha.
— Yuqorida aytganimdek, bugun blogerning qamalishi ko‘plab muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Xo‘sh, huquqshunos, advokat sifatida blogerning qamalishi holati bo‘yicha sizda ham qandaydir tushunmovchilar bormi yo hammasi qonuniy yakun topdimi?
— Lekin sudda javobgarlikka tortilgan moddalarni ko‘rgach, taajjubga tushdim. Diniy adovat qo‘zg‘atgani uchun, deb keltirilgan. Bu ayblovni asossiz deb bilaman. Huquqiy tomondan zarar yetkazilgan obekt aniq bo‘lishi kerak. Diniy adovat qo‘zg‘atish deganda, deylik, ikki din vakillari o‘rtasida kelishmovchilik chiqarishga sabab bo‘lishi lozim. Harom deyishlik yeyishga yaroqsiz, zararli degan ma’noda ishlatiladi. Diniy adovat qo‘zg‘atish degan narsa yo‘q bu yerda. Umuman, dinga bog‘lab ayblov qo‘yish va qamab qo‘yish — asossiz. Bundan tashqari, 194-moddani ham qo‘shishgan. Oldin ham bir necha marta aytganimdek, bu modda «navbatchi» modda bo‘lib qolgan. Oldin buning tartibini belgilab chiqish kerak, har qanday holatga bu moddani taqayverish noto‘g‘ri. Avvalo huquq organi xodimining talabi qonuniy bo‘lishi kerak.
— Deylik, bu ish doirasida o‘sha yogurt ishlab chiqaradigan brend egasi - tadbirkor zarar ko‘rgan ham deylik. Blogerga ish ochilishi, sud bo‘lishi uchun o‘sha tadbirkorning o‘zi ko‘rgan zarari sabab bloger bilan fuqarolik tartibida sudlashishi va suddan zararni qoplashni talab qilishi kerak emasmidi. Lekin sudga bermagan-da blogerni o‘sha tadbirkor. Ya’ni ishda zarar ko‘rgan kishi yo‘q-ku bu yerda?
Ruslan Sodiqov:
— Yuqorida aytganimdek, zarar ko‘rgan obekt yo‘q bu ishda. Bu ishda qo‘yilgan ayblovning tadbirkorga yoki korxonaga bog‘liq joyi yo‘q. Ayni holatda tadbirkor sudga berishi va yetkazilgan zarar ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunlar asosida undirilishi kerak edi. Balki, 15 sutka o‘tirgani bir tomondan o‘zi uchun foydalidir, chunki yetkazilgan zarar summasi mlrd so‘mdan kam bo‘lmaydi. Lekin baribir aybsiz deb hisoblayman, ayblov noto‘g‘ri qo‘yilgan.
— Kamoliddin aka, siz din, jamiyat va davlat munosabatlari haqida ko‘plab intervyularda fikr bildirgansiz yoki maqolalar yozgansiz. Ayting-chi, Diniy masalalarda xulosa berish vakolati faqat davlatda va uning Diniy qo‘mitasi vakolatida bo‘lishi qanchalik to‘g‘ri?
Masalan, boshqa har qanday sohalarda monopoliya qoralanadi, bir organning yakka hokimligi rivojlanishga to‘siq deya ko‘riladi. Diniy sohada Qo‘mitaning “monstrligi” qanchalik to‘g‘ri?
Kamoliddin Rabbimov:
— O‘zbekiston Konstitutsiyasiga ko‘ra, huquqiy-demokratik davlat. Bu masalada 3 ta konstitutsion qadriyat asosiy maydonga chiqyapti. 1. Insonlarning so‘z erkinligi mavjudligi. Bunda iste’molchi biror narsa haqida shubhalanishi va buni gapirish huquqiga ega, agar boshqalarga zarar keltirmasa. 2. Iste’molchi sifatida o‘zi olayotgan mahsulotlarni tekshirish huquqi bor. 3. Hali dinda ham karmin moddasi bo‘yicha qat’iy to‘xtam yo‘q ekanligi. Va shunday holatda iste’molchi sifatida o‘z fikrini aytgani uchun diniy adovat qo‘zg‘atish degan ayblov qo‘yilyapti. Umuman nomutanosib jazo. Hojiakbar Nosirovning videolarida ba’zi qo‘polroq harakat qilgan holatlarini ko‘rganman, lekin ular ham ayblash uchun asos bo‘lmaydigan darajada.
Konstitutsiyaga ko‘ra, O‘zbekiston huquqiy-demokratik davlat bo‘lgani uchun din ishlari qo‘mitasi dinni nazorat qiluvchi qo‘mita emas aslida, balki jamiyatning diniy, vijdoniy ehtiyojlarini o‘rganish va uni qondirish yuzasidan faoliyat yurituvchi qo‘mita. Jamiyatda doim ziddiyatlar, konfliktlar bo‘ladi, shuning uchun qo‘mitaning muhim vazifalaridan bittasi ekspertlik xulosalari. Qaysidir ko‘pchilik bo‘lgan din vakillari boshqa birovlarga tajovuz qilmasligi kerak. Mana shu haq-huquqlarni himoya qilish uchun din ishlari qo‘mitasida ekspertlar bo‘ladi. Bunday qo‘mitalarda yuristlar ham ishlashi kerak. Lekin O‘zbekistonda deyarli yo‘q. Rivojlangan davlatlarda shunday. Bir tomondan insonlarning vijdon erkinligi, bir tomondan hammaning teng ekani — shu ikkisi o‘rtasida muvozanatni saqlash kerak bo‘ladi. Dunyoviy davlat sud hokimiyati orqali ikki tomonning huquqlarini taxminlagan holda o‘rtani ochadi.
Huquqiy davlat poydevorida g‘oyalar turadi. O‘zbekiston Konstitutsiyada huquqiy davlatchilik tizimini qabul qilib bo‘lgan. Birinchi ma’muriyat davrida dunyoviy davlat deganda, dinga qarshi kurashildi bizda. Ya’ni insonlarga erkinlik berish, huquqiy davlat shakllantirish vazifasi qo‘yilgani yo‘q edi. Bugungi kunda diniy ishlar qo‘mitasi o‘sha shakllangan tafakkurdan chiqib ketolmayapti. Mustaqillikka 30 yildan oshdi, lekin birorta kitob ham chiqmadi, birorta konferensiya ham bo‘lmadi dunyoviy davlatchilik masalasi bo‘yicha. Jamiyatning dindorlik darajasi bilan oldin keskin usullarda kurashilgan bo‘lsa, hozir yumshoqroq ko‘rinishda davom etyapti.
— Iqbol opa, men bugungi intervyuda ikki mavzu, ikki vaziyatni muhokama qilishimiz haqida aytgan edim. Ana shu shov-shuv bo‘layotgan ikkinchi mavzu prezident qarori loyihasi bilan MTRK tarkibidagi «Madaniyat va ma’rifat» kanali tugatilib, uning o‘rnida “Karvon” nomli kanal ochilayotgani xabari bo‘lmoqda. Bu xabarga ziyolilar qatlami eng ko‘p e’tirozlar bildirmoqda. Siz fikr bildirayotganlardan biri sifatida ziyolilarning e’tirozini umumlashtirib, qisqacha tushuntirib bera olasizmi?
Iqbol Qo‘shshayeva:
— Birinchi e’tiroz uning nomiga nisbatan, ikkinchisi esa konsepsiyaga. «Madaniyat va ma’rifat» telekanalining asosiy o‘zagi bo‘lgan adabiyot, ilm-fan, ta’lim chiqarib tashlangan. Uchinchi e’tiroz esa moddiy-texnik baza MTRK ichida, ma’muriyat esa Madaniyat va turizm vazirligiga qarashli bo‘lishiga bo‘lyapti — eng katta e’tiroz ham shu.
«Karvon» degan nomda karvonsaroy, hammaga ish, joy bor degan ma’nolar anglashiladi. Xalq ichida ham bu tushunchalar ham yaxshi ma’nolarda ishlatilmaydi. «Karvon» deganda tijorat ham nazarda tutiladi. Bu holatda Madaniyat va turizm vazirligi o‘z nomiga zid ish qilyapti. Qisqa qilib «Madaniyat» deb nomlasak-chi, degan fikrlar ham bor. Lekin bizda «Madaniyat» so‘zi, tushunchasi assotsiatsiyasida artistlar, aktyorlar tushuniladi. Hozirgi kunda artistlarning qiyofasi o‘zgardi ijtimoiy tarmoqlar orqali. Ular kundalik hayoti ko‘rilyapti, qanaqadir dasturxonchi bo‘lib qolishdi. Va ularga alohida telekanal minbari shart emas, internet orqali bemalol buni amalga oshirishyapti. Xususiy telekanallar ham muntazam ko‘rsatuvlar, shoular qilib turibdi ular bilan. Imkoniyati keng ularning.
Mayli, kanal ochilaversin, qarshi emasmiz, lekin eng yaxshi intellektual fikr beruvchi, saviyasi baland «Madaniyat va ma’rifat» o‘rnida emas! Hozirgi «Madaniyat va ma’rifat» nomi masalasida o‘n yil oldin millat oydinlari Xurshid Davron, Ahmad A’zam, Nazar Eshonqul, Nodir Jonuzoq va Vohid Luqmon kabi mutaxassislar yangi telekanalning nomi ustida obdon o‘ylab, axiyri shu to‘xtamga kelishgan.
Loyihada telekanalning asosiy o‘zagi bo‘lgan adabiyot va ilm-fan chiqarib tashlangan. Bu tarafdan prezidentimiz kitob targ‘iboti, kitobxonlik haqida gapirib turgan holda adabiyot minbari yo‘qotilyapti. Adabiyot, ilm-fan targ‘iboti masalasi aynan «Madaniyat va ma’rifat» telekanalining zimmasiga yuklangan edi. Yangi loyihada taniqli san’atkorlar bilan shoular o‘tkazish haqida alohida band bor. Hozir hamma joyda shunday shoular bo‘lib yotibdi.
— Odamlar o‘zbek kanallarini ko‘rmay qo‘ygani haqida ko‘p gapiriladi. Buning ham televideniyedagi qattiq senzura, uning odamlarni qiynayotgan real muammolarni ko‘tarmasligi, dasturlarning o‘ta yengilligi kabi ko‘plab sabablari bor.
Deylik, Madaniyat va turizm vazirligidan ziyolilarga qarata keling, odamlar o‘rtasida xolis so‘rovnoma o‘tkazaylik, qani «Madaniyat va ma’rifat» telekanalini ko‘rishyaptimi, degan savol-taklif bilan chiqilsa, unga javob berishga tayyormisizlar? Shaxsan siz bunga nima deb javob bergan bo‘lardingiz?
Iqbol Qo‘shshayeva:
— Ziyoli qatlam doim kam bo‘lgan. Va ular ko‘radigan ko‘rsatuv, dasturlar ham past reytingda bo‘lgan. Masalan, «Chotki.TV» degan kanal bilan siz olib boradigan intervyularni solishtirsak, ular o‘rtasidagi farq darrov ma’lum bo‘ladi. Lekin birinchisida tomoshabin ko‘p. Ya’ni hammasi son jihatdan hisoblanmaydi. Ziyoli qatlam kam bo‘lsa ham, ular ham shu davlat fuqarosi, soliq to‘laydi. Soni ko‘p emasdir, lekin ularning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish kerak. Agar ziyoli qatlamning kanali yo‘qotilsa, ular to‘liq internetga o‘tadi. Saviyali, lekin boshqa bir davlat mafkurasi bilan to‘ldirilgan kontentlarni ko‘rishga, o‘qishga majbur bo‘ladi va o‘shalar tarafga og‘ish boshlanadi. Agar shu narsa kerak bo‘lsa, marhamat, yopishsin.
— «Madaniyat va ma’rifat» telekanalining nomi o‘zgartirilib, uning o‘rnida boshqa bir kanal ochilishi sababini odamlar «Qaqnus» teleklubida shoir Najmiddin Ermatov o‘qigan va «Ko‘k bo‘ri kezgan sarhad itlarga talosh endi» misralari bilan boshlanadigan she’r bilan bog‘lashyapti. Shaxsan men avvalroq bu she’ri uchun shoirga har xil bosimlar bo‘lgani haqida eshitgan edim. Xo‘sh, kanal yopilishiga shu chiqish sabab bo‘lishi mumkinmi?
Iqbol Qo‘shshayeva:
— Bu gap bizga yoqadi aslida. Qaysidir ma’noda piarimiz uchun xizmat qiladi. Lekin bu jarayon dekabr oyidan boshlangan edi. She’rning aloqasi yo‘q. Agar rostdan kanal yopiladigan bo‘lsa, xalqda davlatga nisbatan kuchli ishonchsizlik paydo bo‘ladi. Chunki «Madaniyat va ma’rifat» telekanalida kuchli ko‘rsatuvlar ko‘paya boshlagan edi, jonli efirlar bo‘layotgandi. «Birgalikda ko‘ramiz» ko‘rsatuvida filmlar misolida Ukraina-Rossiya masalasida fikrlar aytilardi. Internet nashrlari kabi ochiq bo‘lmasa-da, davlat telekanallari orasida jahondagi voqealar, urushlarga badiiy til orqali munosabat bildirgan yagona kanal — «Madaniyat va ma’rifat». Bitta she’rga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas.
— Kamoliddin aka, xolis bir so‘rash: siz «Madaniyat va ma’rifat» kanali dasturlarini kuzatib borasizmi?
Kamoliddin Rabbimov:
— O‘zbekiston telekanallarining asosiy muammosi — senzura. Agar senzura muammosi bo‘lmaganda, «Madaniyat va ma’rifat» kanalining yopilishi masalasi bo‘lmasdi. Hali birorta boshqa kanal Ukraina-Rossiya urushi haqida gapirgani yo‘q. Possovet hududida uchinchi, turkiy davlatlar ichida ikkinchi yirik davlatmiz. Lekin urush xaqida telekanallarimiz gapirolmasa. Aslida, dahshatli narsa bu.
Kanalning kuzatuvchilari kam bo‘lsa, bu kanal muammosi emas, senzuraning, davlatning muammosi. Telekanallarning o‘zi vaziyat qurboni. Qozog‘iston telekanallari Ukraina-Rossiya urushini yorityapti, fikr beryapti. Rossiya Qozog‘iston hukumatiga bu borada savol berganda, ular bizda so‘z erkinligi bor, istagancha gapirishadi, hukumatning pozitsiyasini bilmoqchi bo‘lsang, savolni bizga ber, degan javobni berishdi. Telekanallarda aytildimi, hokimiyat ruxsat bergan, degan vaj bo‘ladi deb, hammaning ovozini o‘chirib turishibdi bizda.
— Ruslan aka, siz-chi?
Ruslan Sodiqov:
— To‘g‘risi, televizor kam ko‘raman. Lekin bu kanalni ko‘rib turaman, doimiy bo‘lmasa-da. Saviyali ko‘rsatuvlar, kinolar qo‘yiladi, bu tomondan to‘g‘ri pozitsiyada deb bilaman kanalni. Axborot asrida odamlarning ongidagi bo‘shliqni nimadir bilan to‘ldirish kerak. Va o‘sha bo‘shliqni saviyali narsalar bilan to‘ldirish kerak bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan kanalni saqlab qolish muhim deb bilaman.
Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.
