Hozirgi vaqtda O‘zbekiston inson huquqlari bo‘yicha 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarga, jumladan, BMTning 6 ta asosiy shartnomasi va 4 ta fakultativ protokoliga qo‘shilgan.
Inson huquqlarini tan olish nafaqat ularni amalga oshirish huquqini, balki muayyan majburiyatlarni bajarishni ham anglatadi. Xalqaro huquqqa muvofiq, davlat inson huquqlarini hurmat qilish, himoya qilish va ularni ro‘yobga chiqarish majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Shu sababli, konstitutsiyaning 20-moddasi takomillashtirilib, aniq mexanizmlar bilan to‘ldirilmoqda. Ushbu moddada fuqaro hamda davlat bir-biriga nisbatan o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqligi belgilanyapti.
Yangilanayotgan konstitutsiyada insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilashi aniq ko‘rsatib berilmoqda. Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llanadigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerakligi ta’kidlanyapti.
Har bir davlat o‘z fuqarolari bilan munosabatga kirishar ekan, alohida huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladi. Ya’ni davlat ham, fuqaro ham o‘ziga xos huquqlarga hamda majburiyatlarga ega. Masalan, davlat fuqarolar uchun xavfsizlik, farovonlik, tinchlik va yaxshi hayot kechirish uchun shart-sharoitlar yaratib berish kabi majburiyatlarga ega bo‘lsa, fuqarolar qonunlarga bo‘ysunish, burch va majburiyatlarni bajarish kabi mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Yangi konstitutsiyada ushbu prinsiplar alohida belgilanyapti. Bunda asosiy urg‘u insonning huquq va erkinliklariga qaratilmoqda. Shu jumladan, qonunlar insonlar og‘irini yengil qilib, turmush tarzi yaxshilanishini ta’minlashi lozim.
Masalan, davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llanadigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanadi. Ya’ni jazolash yoki boshqa ta’sir ko‘rsatishning chegarasi insoniylikka borib taqaladi.
Aytaylik, shaxs tadbirkorlik bilan shug‘ullanmoqchi, lekin u davlat ro‘yxatidan o‘tmasdan yoki ruxsat beruvchi hujjatlarni olmasdan ish boshladi. Bunday holat uchun yaqin yillargacha uning faoliyati tugatilgan yoki to‘xtatib qo‘yilgan. Bugungi kunga kelib, unga o‘zi sodir etgan harakat huquqbuzarlik ekani tushuntiriladi hamda ruxsat beruvchi yoki litsenziya hujjatini olish uchun muayyan vaqt ajratiladi. Bundan ko‘zlangan maqsad ham qonun ustuvorligini ta’minlash, ham bitta tadbirkorni saqlab qolish. Mana shu mutanosiblik prinsipi, mana shu maqsadga erishish uchun yetarli bo‘lgan chora hisoblanadi.
Fuqarolarning yashash, shaxsiy qadr-qimmatini muhofaza etish, hayot daxlsizligi, vijdon erkinligi va e’tiqod erkinligi kabi huquqlari cheklanishi mumkin emas. Ayni paytda fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasligi shartligiga oid umuminsoniy qoida saqlanib qoladi.
Endilikda inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi. Masalan, davlat va fuqaro o‘rtasida qaysidir masalada kelishmovchilik yuz berdi. Agar ushbu masala bo‘yicha qonunchilikda qandaydir noaniqlik bo‘lsa yoki ishni davlat foydasiga ham, fuqaro foydasiga ham hal qilish imkoniyati bor bo‘lsa, albatta fuqaro foydasiga yon bosiladi.
Mazkur norma so‘nggi yillarda ilgari surilgan inson qadrini e’zozlash prinsiplariga to‘liq mos keladi.
Gulruh Agzamova,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati.
