Konstitutsiyani o‘zgartirishga oid qonun loyihasi bo‘yicha muhokamalar davom etmoqda. Hujjat loyihasi ustida parlament quyi palatasining tegishli qo‘mitalari ish olib boryapti.

24 fevral kuni qo‘mitalarning navbatdagi yig‘ilishi o‘tkazilib, bosh qomusga kiritilayotgan o‘zgarishlar muhokama qilindi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Gulruh A’zamova islohotlar doirasida amaldagi konstitutsiyaning 19-moddasiga kiritilayotgan o‘zgarishlar haqida ma’lumot berdi.

— Amaldagi modda va uni o‘zgartirish ehtiyoji nimalardan iborat?

— Konstitutsiyaning 19-moddasida O‘zbekiston fuqarolari davlat bilan o‘zaro huquq va majburiyatlar asnosida munosabatga kirishishi to‘g‘risida gap boradi. Lekin yillar davomida mana shu huquq va majburiyatlar fuqarolar yoki davlat tomonidan buzilayotgani, ziddiyatga uchrayotganini ko‘rish mumkin. Deylik, mahalliy hokimiyatga bo‘lgan murojaatlarda fuqarolar o‘z muammosini aytadi, rahbar esa inobatga olamiz deydi yoki mutasaddi tashkilot rahbariga nazoratga olishni aytadi. Bu holatda fuqaro o‘zining murojaat qilish huquqidan foydalanadi, davlat organi ham o‘z huquqidan foydalanib javob beradi. Lekin holatni tahlil qilsak, o‘z natijasiga erishmaydi, ya’ni fuqaro faqat va’da oladi.

Har bir fuqaroning hokimiyatga murojaat qilish huquqi bor. Lekin hozirgi kunda muammolar ko‘payib borayotgani, amaliy ishdan ko‘ra va’dalar ko‘paygani va buning natijasida odamlarda davlat organlariga nisbatan ishonchsizlik tug‘ilayotgani ham mana shu moddani yanada takomillashtirish, aniq yo‘nalishlarni ko‘rsatish ehtiyojini paydo qiladi. Hozirgi qonun loyihasida davlat va fuqaroning huquq va majburiyatlari hamda o‘zaro munosabatlar qanday tamoyillar asosida ishlashi kerakligi aniq ko‘rsatilmoqda.

— Moddaga aynan qanday o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilyapti? Ular nimalarni ko‘zda tutadi?

— Insonning huquq va erkinliklari bevosita amal qiladi. Insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilaydi.

Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llanadigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak.

Inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi.

Mana shu aniq me’yorlar kirib kelmoqdaki, endi fuqaro bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro huquq va majburiyatlar bog‘liqligi ularning faoliyatiga, davlat organlarining fuqarolar oldida hisobdorligi, faoliyatining shaffofligi aynan mana shu moddada o‘z akasini topmoqda.

Agar qonunlarda belgilangan talablar buzilsa, mutanosiblik prinsipi orqali davlat fuqaroga huquqlarini tushuntiradi va bundan keyingi huquqbuzarliklarning oldini olish bo‘yicha ham mana shu prinsip ishlay boshlaydi. Bu prinsip xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan va xalqaro standartlarga moslashtirilgan me’yorlardan biri.

— Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llanadigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanadi, deyilyapti. Bu nimani anglatadi?

— Misol uchun, tadbirkorlik faoliyatini olaylik. Bir tadbirkor o‘z ishini boshlamoqchi bo‘lyapti. Boshlash jarayonida tegishli talablar mavjud. Agar talablarni bajarmasa, muammolarga duch keladi va tadbirkorlik bilan shug‘ullanmaslik to‘g‘risida xulosalar paydo bo‘ladi. Mutanosiblik prinsipida qonun ustuvorligini tadbirkorga tushuntirish bo‘ladi. Barcha muammolar ushbu prinsip orqali tushuntirilib, qonun ustuvorligi belgilanadi. Davlat tomonidan qonun tushuntiriladi, ikkinchidan esa tadbirkor saqlab qolinadi.

Bunday prinsip qo‘llanishi natijasida keyingi shu yo‘nalishga kirib kelayotgan tadbirkorda bunday xato takrorlanmaydi.

Mutanosiblik prinsipi faqat targ‘ibot ishlarida emas. Fuqaroni to‘g‘ri yo‘naltirib, uning muammosini qaysi tashkilot hal qilishini o‘rganib, davlat va fuqaro o‘rtasidagi hamkorlik majburiyati prinsip asosida yuzaga keladi.

— Davlat bilan inson o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyat va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi, deb belgilanmoqda. Ziddiyat va noaniqliklar deganda nimalar nazarda tutilyapti? Bunga amaliyotdan aniq misollar keltirib o‘ta olasizmi?

— Joylarda ko‘p muammo bo‘layotgan nafaqa masalasi bor. Ma’lum bir joyda ishlagan shaxslar budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga murojaat qiladi. Lekin hech qayerda ishlamagan, mehnat faoliyati yetarli bo‘lmagan, umuman mehnat daftarchasi yo‘qlar va shunga o‘xshash holatdagilar «Yagona darcha»ga murojaat qiladi. Mana shu yerda ham ziddiyat paydo bo‘ladi. Murojaat qilgan fuqaro kerakli hujjatlarni taqdim etolmasa, shunchaki unga nafaqa ololmasligini aytishadi. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: qonunlar ishlamayaptimi yoki qonunlarda qandaydir bo‘shliqlar bormi?

Agar fuqarolarga davlat tashkilotlarida kerakli tushuntirishlar berilmasa, ularda e’tirozlar paydo bo‘ladi. Qonunlarimiz juda yaxshi yozilgan. Lekin ba’zi mutasaddilarning fuqaroga noto‘g‘ri tushuntirishi yoki qonun to‘g‘ri talqin etilmasligi nuqtayi nazaridan ziddiyat va noqulaylik paydo bo‘ladi. Aynan mana shu holatlarning oldini olish uchun 19-moddaga inson foydasiga talqin etilishi to‘g‘risida aniq band kiritilyapti.

Fuqarolarda nafaqa, bolalarni maktab yoki bog‘chaga joylashtirish kabi masalalar paydo bo‘lsa, ularning huquqidan kelib chiqib davlat ta’minlovchi majburiyatini amalga oshirishi kerak. Ya’ni ziddiyat va noqulayliklar vujudga kelsa, davlat endi masalaning inson foydasiga hal bo‘lishini zimmasiga olyapti.

Yuqorida keltirilgan misollardagi kabi holatlarda davlat «meniki to‘g‘ri» degan talqin bilan to‘xtab qolmaydi. Fuqaroga uning huquqi va majburiyatlari, u murojaat qilayotgan davlat organining huquq va majburiyati to‘liq tushuntirib beriladi. Moddiy va ma’naviy zarar ko‘rgan bo‘lsa, bu ham fuqaro foydasiga hal qilinadi.

— Konstitutsiyaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish bo‘yicha takliflar qabul qilish yakunlangan. Muhokamalar anchadan beri davom etyapti. Yakuniy jarayonlarga qachon yetib kelinadi?

— Har qanday qonun loyihasi Qonunchilik palatasida muhokama qilinishining o‘z bosqichlari bor: birinchi o‘qishga qabul qilinadi, keyin ikkinchi o‘qishga beriladi. Agar muammolari bo‘lsa, uchinchi o‘qishga beriladi va bu jarayonda taklif va e’tirozlar qabul qilinib, mukammallashtirish uchun aniq mexanizm ishlab chiqiladi.

Konstitutsiyaviy qonun loyihasi ham shunday qonun loyihalardan biri. Bu loyiha ham birinchi o‘qishda qabul qilingan va birinchi va keyingi o‘qishlar jarayonida umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Chunki bu – bizning asosiy qomusimiz. Konstitutsiya qanchalik mukammal bo‘lsa, uning asosida boshqa qonunlar ham mukammallashib boradi. Shuning uchun barcha e’tibor Konstitutsiya mukammal bo‘lishiga qaratilgan. Umumxalq muhokamasida birinchi bosqichda 150 mingdan ortiq taklif tushgan bo‘lsa, keyingi bosqichda 70 mingdan ortiq taklif kelib tushgan. Bu degani hali e’tibor qaratilishi kerak bo‘lgan joylar bor.

Hozirgi kunda amaliyotdagi jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari to‘g‘risidagi qonunga rioya etgan holda, fuqarolardan takliflar olib turibmiz. Har bir taklifni o‘rganishga majbur va mas’ulmiz. Qonun loyihasi hozir oxirgi bosqichlarda maromiga yetkazilmoqda va yakuniy xulosalar berilmoqda. Hozirga qadar 220 mingdan ko‘proq takliflar kelib tushgan bo‘lsa, shu takliflar asosida hozirgacha 30 dan ortiq yangi modda taklif etilayapti. O‘zgartirishlarning tag zamirida fuqarolarning bu qonun loyihasiga o‘zgacha e’tibor qaratgani turibdi. Har bir fuqaro o‘z huquqi ta’minlanishini kutmoqda. Hatto boshqa davlat fuqarolarining haq-huquqlari Konstitutsiyada o‘z aksini topmoqda.

O‘ylaymizki, hali nuqta qo‘yishga erta. Konstitutsiyamiz qanchalik mukammal bo‘lsa, shuncha yaxshi. Oxiriga yetgandan keyin referendum e’lon qilinadi.

Maqsuda Abduqayumova suhbatlashdi.
Operator va montaj ustasi – Asror Almurodov.