АҚШда фавқулодда ҳолат: Трамп бутун дунёга савдо уруши эълон қилди

Доналд Трамп иккинчи президентлик муддатининг асосий воқеасига икки ойдан кўпроқ тайёргарлик кўрганидан сўнг бутун дунё билан савдо урушини бошлади. Оқ уйнинг Атиргул боғидаги тантанали маросимда Трамп 2 апрелни «Америка озодлиги куни» деб эълон қилди ва АҚШга товарлар импортига ўтган аср бошидан бери мисли кўрилмаган ялпи божлар жорий этишини эълон қилди.

Трампнинг фикрича, савдодаги тўсиқлар дўстлар ва душманларни унга пул ва ҳудуд бўйича ён беришга мажбур қилади. Иқтисодчилар огоҳлантиришича, энди ҳамма учун, жумладан, Трамп жорий қилган импорт солиғини тўлайдиган америкаликлар учун ҳам яшаш қийинроқ бўлади.

«Бугун озодлик куни. Бу Америка тарихидаги энг муҳим кунлардан бири, бу – Америка иқтисодий мустақиллиги декларацияси. Биз Американи яна буюк ва бой қиламиз. Мамлакатимизни 50 йилдан ортиқ вақт давомида талон-торож қилишди. Энди бунақаси кетмайди», – деди Трамп.

Трамп ўз фармони билан Хитойга 34 фоиз, Европа Иттифоқи мамлакатларига 20 фоиз, Японияга 24 фоиз, Ҳиндистонга 26 фоизлик «жавоб» тарифларини жорий қилган (бу божлар Ўзбекистон учун 10 фоизни ташкил этади).

Божлар Россия товарларига нисбатан татбиқ этилмайди. Бу Россия билан савдо айланмаси минимум даражада экани билан тушунтирилган.

Қашшоқ мамлакатлар анъанавий равишда бюджетга даромадларни йиғишда солиқлардан кўра импорт божларига кўпроқ таянади. Бой давлатлар эса аксинча – уларнинг ўртача импорт тарифи бир неча фоиздан ошмайди. Трампнинг «жавоб» чоралари натижасида АҚШ энди Ветнам ва Мянма каби қашшоқ мамлакатлардан импорт божларини 50 фоиздан олади.

Умуман олганда, ҳеч бир мамлакат америкаликлардан ўз товарларини сотиб олиш учун йиғимлардан қочиб қутула олмайди – «минимал базавий тариф» 10 фоизни ташкил этади. Умумий бож 5 апрелдан, оширилганлари 9 апрелдан кучга киради.

Бироқ, буларнинг барчаси эртага ўзгариши мумкин, бу ҳолат бир неча бор Трампнинг тарифлар бўйича олдинги қарорлари билан содир бўлган. У музокараларга тайёрлигини, агар кимга янги божлар ёқмаётган бўлса, ўзиникини бекор қилишни, кейин кўриш мумкинлигини билдирди.

Фавқулодда чоралар

Конгрессни четлаб ўтиб, фармонлар билан божларни жорий этиш учун Трамп миллий хавфсизликка таҳдидлар талқинини кенгайтирди ва улар қаторига АҚШ савдо баланси тақчиллигини ҳам киритди. «АҚШ савдо балансининг йирик ва доимий йиллик тақчиллиги ишлаб чиқариш базамизнинг заифлашишига, илғор маҳаллий ишлаб чиқариш қувватларини кўпайтириш учун рағбатларнинг йўқлигига, энг муҳим таъминот занжирларининг бузилишига ва мудофаа-саноат базамизнинг хорижий душманларга қарамлигига олиб келди», – дейилади фармонда.

Шу асосда у фавқулодда ҳолат эълон қилди, бу унга қонун чиқарувчилар фикри билан қизиқмасдан божларни жорий этиш ҳуқуқини берди.

АҚШ – дунёнинг энг йирик иқтисодиёти бўлиб, у билан ҳамма савдо қилишни хоҳлайди. Трампнинг фикрича, савдо ҳамкорлари Америкадан пул ишлашади, чунки улар Америкадан сотиб олганларидан кўра кўпроқ маҳсулот сотишади ва уларнинг тарифлари Америка тарифларидан юқори. Бугунги «жавоб» тарифлари ўйин қоидаларини тенглаштиришга қаратилган, дейди у.

Трампнинг учта асосий нишони – Европа Иттифоқи (дунёнинг иккинчи иқтисодиёти), Хитой (учинчи) ва Мексика билан Канада (қўшнилар ва божхона иттифоқи бўйича ҳамкорлар). АҚШ тақчил товар айланмасининг катта қисми уларнинг ҳиссасига тўғри келади. Америка президенти ҳам ўзининг тариф ғазабини айнан уларга қарши қаратди.

Уларнинг барчаси эркин савдо нол суммали ўйин эмаслиги ва ундан барча иштирокчилар ютишини, буни сўнгги ярим асрдаги жаҳон иқтисодиёти тарихи яққол кўрсатиб берганини айтади. Ва энди уларнинг барчаси жавоб божларини жорий этишга тайёргарланмоқда, аммо ҳали ҳам келишувга эришишдан умид узмаган.

Ҳозирча эса дунё янги реалликда уйғонди, унда сайёранинг энг кучли ва бой мамлакати тариф тўсиқлари билан бошқалардан ажралиб туради ва ўз фаровонлиги йўлида қўшниларини хонавайрон қилишга тайёр.

Бўлажак музокаралардан кейин мамлакатлар Трамп билан келишиши ёки баҳслашишидан кейин тарифлар қандай ўзгаришини олдиндан айтиб бўлмайди. Бироқ ҳозирнинг ўзидаёқ иқтисодчилар Трампнинг қарорига кўра, АҚШда импорт товарларига ўртача солиқ ҳозирги 3–4 фоиздан 10–15 фоизгача ошишини тахмин қилишмоқда.

Таққослаш учун, Европа Иттифоқида ҳозир ўртача бож – 5 фоиз атрофида, Хитойда – 7,5 фоиз, Ҳиндистонда – 17 фоиз.

Ўртача кўрсаткич шифохонадаги ўртача ҳарорат каби жуда шартли. Бироқ, у Трампнинг бугун эълон қилган божлари унинг олдинги кўплаб тариф ташаббуслари каби ўткинчи инжиқлик эмас, балки янги реаллик бўлса, жаҳон савдоси ва дунё фаровонлигининг ўсишига қандай таъсир кўрсатишини тахминан тушунтиради.

Трамп биринчи муддатда ҳам, иккинчи муддатнинг бошида ҳам турли мамлакатлар ва товарларни импорт солиғига тортди. Аммо булар у Американинг «текинхўрлардан озод бўлган куни»да Атиргул боғида айтган гаплар олдида арзимас гаплар эди.

Трампнинг фикрича, «жавоб» божлари савдода адолатни тиклайди. Трампнинг жамоаси ушбу тарифларни у январ ойида Оқ уйга қайтганидан бери тайёрлаган.

Агар биринчи муддатда Трамп асосан Хитой билан савдо урушини олиб борган бўлса, бу сафар асосий рақибдан ташқари барча асосий дўстларини нишонга олди.

«Трамп тарифларни севади»

Трампнинг фикрича, АҚШнинг душманлари ҳам, иттифоқчилари ҳам Америкадан сотиб оладиганидан кўра кўпроқ маҳсулот сотиш орқали фойда кўради. Божлар бундай импортни чеклайди ва америкалик ишлаб чиқарувчини қўллаб-қувватлайди, даромад эса ғазначиликни тўлдиради ҳамда иқтисодий ўсишни рағбатлантириш учун солиқларни камайтиришга имкон беради, деб ишонмоқда у ва унинг шериклари.

Иқтисодчиларнинг айтишича, бу савдо иқтисодиётига архаик ёндашув бўлиб, 1930-йиллардаги Буюк депрессияда ҳам ўзининг яроқсизлигини исботлаган. Улар Америка нафақат товарлар, балки хизматлар, айниқса рақамли хизматлар билан ҳам савдо қилиши ва бу ерда мувозанат кўпинча унинг фойдасига экани, шунинг учун ҳаммаси адолатли эканини таъкидлайди.

Бундан ташқари, божлар импорт товарларни истеъмол қилиш солиғидир. Уни америкаликлар тўлайди, натижада нархлар кўтарилади, иқтисодиёт секинлашади ва яшаш қийинлашади. Трампнинг биринчи муддати кўрсатганидек, бож тўловларидан хазинага тушадиган маблағлар деярли тўлиғича Америка савдо ҳамкорларининг жавоб божларидан зарар кўрган маҳаллий фермерлар ва саноатчилар учун субсидияларга сарфланади.

«Америка божлари президент Трампга божлар ёқиши сабабли жорий этилмоқда», – дейди Британиянинг ECIPE тадқиқот марказининг халқаро савдо бўйича эксперти, Трампнинг биринчи муддатида АҚШ билан савдо музокараларида Британия манфаатларини ҳимоя қилган Дэвид Ҳениг.

«Тарифларда ҳеч қандай иқтисодий мантиқ йўқ. АҚШ саноатини қўллаб-қувватлаш ва савдо тақчиллигини қисқартиришдан тортиб, бюджет даромадларини оширишгача бўлган кўплаб сабаблар мавжуд. Уларнинг ҳеч бири ишонарли эмас», – деб ёзади у.

Аммо Трамп 2.0 учун тарифлар – фақатгина иқтисодий «адолат»ни тиклаш ва хазинани тўлдириш усули эмас. Улар унга мамлакатдаги ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашга имкон беради, чунки у божларни мамлакатнинг иқтисодий ва молиявий аҳволи учун муҳим аҳамиятга эга бўлишига қарамай, Конгрессни четлаб ўтадиган фармонлар билан жорий қилади. Ва айнан улар халқаро майдонда босим ўтказиш воситаларини тақдим этади.

Агар ўтган сафар Трамп тарифлар орқали Европа ва Хитойдаги Америка товарлари учун савдо тўсиқларини олиб ташлашга уринган бўлса, бу сафар у улардан сиёсий мақсадларга эришиш учун фойдаланишдан ҳам тоймайди.

Трамп иттифоқчиларни мудофаага кўпроқ пул сарфлашга мажбурламоқчи. Унга Гренландия ва Канадани беришни талаб қилмоқда. У Илон Маск ва Марк Цукерберг каби ҳомийлари эгалик қиладиган йирик Америка бизнесининг Европа томонидан тартибга солинишидан норози ва Ирландиядаги Америкага тегишли бўлмаган даромадларидан солиқ тўлашни афзал кўрадиган Америка компанияларининг фойда марказини АҚШга қайтармоқчи.

Буларнинг барчаси дунёнинг барча мамлакатлари билан дунёдаги энг бой Америка бозорига кириш учун савдо тўсиқларини олиб ташлаш бўйича агрессив музокаралар мавзуси бўлади – аммо Трамп 2 апрел куни уларга қарши эълон қилган божлар жорий этилгандан сўнг.

АҚШ савдо ҳамкорлари Трамп уларнинг ҳар бири билан битим тузади ва бу унчалик қимматга тушмайди, деб ҳисобламоқда. Дэвид Ҳениг эса Трамп бундай битимларни аввал ҳам тузгани, аммо бу уни келишувларни бузган ҳолда янги божлар жорий этишдан тўхтата олмаганини эслатади.

«Трамп ҳозиргча келишувларни хоҳламади. У тарифларни истайди», – дея огоҳлантиради Ҳениг.

«Озодлик куни» ортидан «жазо куни» ҳам келади

АҚШнинг собиқ молия вазири Лоуренс Саммерс Трампнинг божларини 1970-йиллардаги нефт шокига қиёслади. Ўша пайтдаги каби, бунинг оқибати иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш салоҳияти пасайиши, инфляция ўсиши, ишсизлик кўпайиши ва инвестициялар камайиши бўлиши мумкин, деди ҳозирда Ҳарвард университети профессори Саммерс. «Бу жуда жиддий иқтисодий чора-тадбирлар», – деди у Bloomberg’га берган интервюсида, «улар ташқи муносабатлар ва миллий хавфсизлик учун ҳам оқибатларга эга бўлади».

АҚШ фонд бозори индекслари Трампнинг баёнотидан олдин оз миқдорда ўсиш билан ёпилганди. Бироқ савдо урушининг кўлами маълум бўлганидан сўнг, S&P 500 индексининг фючерслари 2 фоизга, Nasdaq 100 эса деярли 3 фоизга пасайди. Барча автомобилсозлик компаниялари – Ford Motor, General Motors, Stellantis ва Tesla акциялари биржадан ташқари савдоларда минусга тушди. Технологик компаниялар ва истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчилари акциялари ҳам тушиб кетди: Nike – 6 фоизга, Apple – 5 фоизга, Amazon – 4 фоизга арзонлашди.

Дастлабки 20 дақиқа ичида АҚШнинг фонд бозори 2 трлн доллардан айрилди.

Трампнинг иқтисодий масалалар бўйича маслаҳатчиси Питер Наварро (у аввалги президентлик муддатида ҳам импорт божлари ғоясини илгари сурган) якшанба куни мазкур божлар орқали АҚШ ҳар йили бюджетга 700 млрд доллар (100 млрд – автомобиллардан, 600 млрд – қолган барча товарлардан) йиғиш режалаштирилаётганини айтган эди.

Бу улкан миқдор, деб ёзади Bloomberg шарҳловчиси, Harvard Business Review’нинг собиқ муҳаррири ва «Рационал бозор ҳақидаги афсона» китобининг муаллифи Жастин Фокс. Бу ҳозирги АҚШ божхона даромадидан қарийб тўққиз баравар кўп ва жорий ЯИМнинг 2,4 фоизига тенг. Айни пайтда божхона тушумлари 1870-йиллар бошидан буён ҳеч қачон ЯИМнинг 2 фоизидан ошмаган (ўшанда ҳам бу қисқа муддатли кўтарилиш бўлган), мунтазам равишда эса 1820–1830-йиллардан буён бундай даража кузатилмаган. Трамп кўпинча 1897–1901-йилларда президент бўлган Уилям МакКинли жорий этган юқори божларга суянганини айтади, бироқ МакКинли даврида божлар ЯИМнинг атиги 1 фоизини ташкил этган.

Аслида, ҳозирги пайтда импорт улуши XIX аср ёки XX асрнинг биринчи ярмига нисбатан анча юқори. Аммо Трампнинг мақсади — уни камайтириш; агар бу амалга ошса, унчалик катта бож тушумига эришиш мумкин бўлмайди, дея таъкидлайди Фокс. Бундан ташқари, XIX асрда юқори божлар меъёрий ҳолат бўлган бўлса, XX ва XXI асрларда ундай эмас. «Тарифларни тўсатдан XIX аср даражасига ошириш улкан иқтисодий шокка айланади, оқибатларини эса башорат қилиб бўлмайди», – дейди Фокс.

Янги чоралар «биз тахмин қилганимиздан анча ёмонроқ бўлиб чиқди», – деди Питерсон халқаро иқтисодий институтининг катта илмий ҳамкори Мэри Лавли. Evercore ISI ҳисоб-китобларига кўра, энди ўртача вазнли бож ставкаси 29 фоизни ташкил этади. Бу 20 фоиздан ҳам юқори – айнан шундай даража АҚШ 1930 йилда протекционист сиёсат доирасида божларни кескин оширганидан кейин кузатилган эди. Иқтисодчиларнинг маълумотларига кўра, бундай чоралар вазиятни фақат оғирлаштирган ва мамлакатни Буюк депрессиядан чиқишини секинлаштирган.

Янги божлар АҚШда инфляцияни кучайтиради, иқтисодиётга қўшимча зарбани эса бошқа давлатларнинг жавоб чоралари беради, деб ҳисоблайди Pictet Asset Management бош стратеги Лука Паолини.

«Озодлик куни» деб аталган ушбу чоралар ортидан «жазо куни» келади. Агар давлатлар жавоб қайтармаса, улар заиф кўринади. Кенг кўламли божлар АҚШда рецессия эҳтимолини оширади», – деди у.