​​​​​​​Ҳавога совурилган пуллар — советларнинг ўзини оқламаган яна бир лойиҳаси

СССР тарихига назар солинса, бу давлатда хорижликлардан ўзлаштирилиб ишлаб чиқарилган турли техникалар – автомобиллар, самолётлар, халқ хўжалигида фойдаланилган турли буюмлар жуда кўп.

Жумладан, Opel Kadett K 38 автомобили “Москвич”, Ford B автомобили М-1, Fiat моделлари “Жигули” (ўзаро ҳамкорлик доирасида), Fiat-600 ва NSU Prinz IV автомобиллари “Запорожец”, Ford Falcon автомобили “Волга” ГАЗ-24 номи билан, Jeep Forward Control автомобили эса УАЗ номи ишлаб чиқарилган.

1960-йиллар бошида Ғарб давлатлари товушдан тез учувчи йўловчи самолёти устида иш бошлаганда советлар ҳам шундай қилишади.

Кейинроқ АҚШ кўп марта фойдаланса бўладиган космик кема яратиш лойиҳаси устида ишлаётганда советлар ҳам “Буран” космик кемасини яратиш учун ҳаракатга тушади.

Советлар АҚШдан ортда қолмаслик учун ҳаракат қиларкан, жуда катта маблағлар сарфлаб юборилаётган турли лойиҳалар тезда барбод бўларди.

Масалан, европаликларнинг товушдан тез учувчи “Конкорд” самолётига муқобил тарзда тайёрланган 20 та Ту-144 самолётидан биттаси бор-йўғи икки йил парвоз қилади.

Оқибатда бу самолётларнинг барчаси яроқсизга чиқади ва авиация билим юртлари ҳамда музейларга топшириб юборилади. Шу тариқа Ту-144 учун сарфланган миллиардлаб доллар пуллар ҳавога учади.

Американинг кўп марта фойдаланса бўладиган космик кемаларидан кўчириб тайёрланган «Буран»нинг тақдири ҳам шундай кечади. Космик кема бир марта учади ва унда носозлик кузатилади. Шундан сўнг “Буран” бошқа учмайди ва ҳозир занглаган ҳолда қаердадир ётибди.

Советларнинг ўзлари ҳам нимадир яратишга уринишган. Бироқ лойиҳаларнинг биронтаси муваффақиятли чиқмаган ва ўзини оқламаган.

Жумладан, 1970-йилларда лойиҳалаштирилган “Лун” экраноплани билан ҳам шундай бўлган. Бир неча миллиард доллар сарфланган лойиҳа муваффақиятсиз якунланган ва ҳозирда бу экраноплан Доғистонда музей экспонати сифатида турибди.

Советларнинг яна бир “ўхшамаган” лойиҳаси ВВА-14 деб номланади. Бу техника ҳам «Лун» экранопланига ўхшаш бўлиб, ҳам сувда сузадиган, ҳам ҳавода учадиган транспорт бўлиши керак эди.

Лойиҳа тарихи

1955 йилда келиб чиқиши италиялик бўлган совет авиаконструктори Роберт Бартини А-55 номи билан аталган учувчи қайиқ лойиҳасини тайёрлайди.

Лойиҳа Москвани қизиқтириб қўйгач авиаконструктор сувда сузадиган ва уча оладиган 40 дан ошиқ транспорт лойиҳаларини тайёрлайди.

Ўшанда лойиҳаларнинг характеристикаси ёзилган ҳужжат 40 томдан ошади. Лойиҳалар орасида А-55, А-57, Е-57, Р-57, Ф-57 каби гидросамолётлар чизмалари ҳам бор эди.

Бир неча йил лойиҳалар билан шуғулланган Бартини 1960-йиллар биринчи ярмидан бошлаб уларни амалга оширишга киришади.

У энг аввал МБА-62 русумли гидросамолётни тайёрлайди. Бу самолёт синовлардан муваффақиятли ўтади. Бироқ советлар янада мукаммалроқ гидросамолёт тайёрланишини хоҳлашарди. Шундан сўнг Бартини ВВА-14 лойиҳаси устида ишлай бошлайди.

Самолёт номи “вертикально взлетающая амфибия” (вертикал учувчи амфибия) сўзларининг қисқартмасидан олинганди.

ВВА-14 нинг биринчи нусхаси 1970-йиллар ўрталарида тайёр бўлади. Унинг кўриниши улкан тошбақани эслатиб юборарди.

Экранопланнинг илк синов парвози 1972 йилда бўлиб ўтади. Бир соат давом этган парвозда унинг камчиликлари маълум бўлади. Синов парвозларининг биринчи босқичи 1973 йил ёзгача давом этади. Шундан сўнг экранопланда аниқланган камчиликларни тўғрилаш ишлари бошланади.

1974 йилда Бартини вафот этади ва лойиҳа келажаги сўроқ остида қолади. Бартинининг ёрдамчилари ҳукуматдан ВВА-14 бўйича ишларни давом эттиришга рухсат олишади.

1975 йилда синов парвозларининг иккинчи босқичига тайёргарлик бошланади. Ўша йили июнда экраноплан бир неча марта синов парвозини амалга оширади. Ўшанда жами синовларда экраноплан 103 соат парвоз қилади.

Аэродинамика ва яна бир нечта жойларида тузатиш ишлари олиб борилганига қарамасдан парвозда ҳеч қандай ўзгариш бўлмайди.

Гап шундаки, совет двигателлари унча мукаммал эмасди. Шу сабабли оғир вазнга эга бўлган экранопланнинг ҳавога кўтарилиши қийин, хавфсиз қўниш масаласи ҳам жиддий муаммо эди.

Ҳукумат комиссияси назорати остида илк расмий синов 1976 йилда Азов денгизида ўтказилади. Ўшанда экранопланнинг сувдан кўтарилиши, қуруқликка ва денгизга қўнишини кузатган комиссия лойиҳага салбий хулоса беради.

Комиссия хулосасида ВВА-14 шу турдаги бошқа самолётлар билан рақобатлаша олмайди, уни ишлаб чиқаришга қўйиш пулни беҳудага сарфлаш билан баробар деб ёзилган эди.

Шу тариқа анча пул сарфланган лойиҳа барбод бўлади. Ўшангача ВВА-14 дан икки дона ясалган эди.

ВВА-14 нинг техник хусусиятлари

• Узунлиги – 25,97 метр;
• Баландлиги – 6,79 метр;
• Қанотларнинг узунлиги – 28,50 метр;
• Оғирлиги – 35,3 тонна;
• Максимал оғирлиги – 52 тонна;
• Максимал тезлиги – соатига 760 км;
• Максимал учиш масофаси – 2 450 км;
• Экипаж аъзолари сони – 3 киши.

ВВА-14 экранопланларининг кейинги тақдири

1976 йилда лойиҳа тўхтатилган пайтда экранопланларнинг бири синов парвозини амалга оширган, иккинчиси ясалган ҳолда турганди.

Лойиҳа тўхтатилгандан сўнг унинг парвоз қилган нусхаси узоқ йиллар қаровсиз қолиб кетади. Орадан 10 йил ўтгач 1986 йилда уни Ҳарбий-ҳаво кучлари музейига топширишга қарор қилишади.

Экранопланни баржага ортиб Волга дарёси орқали Москва вилоятидаги Тураево портигача олиб боришади. Сўнг амаллаб қирғоққа чиқаришади. Экраноплан шу ерда 1 йилдан ошиқроқ қолиб кетади.

Бу даврда турли одамлар қаровсиз қолган техниканинг ичидаги барча нарсаларини ечиб кетишади. Қуруқ фюзеляжнинг ўзи қолади. Шундан сўнг МИ-26 вертолёти йўғон тросслар ёрдамида уни Монино аэропортигача олиб боради.

1988 йилда экраноплан бўлакларга бўлинади ва Ан-22 самолёти ёрдамида Монинодаги музейгача етказиб берилади. Очиқ ҳавода у занглаб ётаверади. Самолёт бўлакларини ўз ўрнига қўйишнинг имкони бўлмайди.

2000-йиллар бошларида экранопланнинг бўёқлари тамомила кўчиб кетади. Ҳозирги кунда экраноплан бўлакларга бўлинган ҳолда Монинодаги музейда турибди.

Экранопланнинг парвоз қилишга улгурмаган иккинчи нусхаси бир неча йил Таганрогдаги заводда туради. СССР парчаланиб кетгандан сўнг уни бўлакларга бўлиб, металлоломга топшириб юборишади.

Шу тариқа ноёб гидросамолётнинг бир нусхаси сақлаб қолинади. Сўнгги йилларда унинг қанотларини ва бошқа бўлакларини ўз ўрнига қўйиш бўйича кўнгиллилар гуруҳи иш олиб бормоқда. Бироқ бу осон бўлмаяпти.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.