Трамп ва нефт: АҚШнинг янги президенти «энергетик устунлик»ка қандай эришмоқчи?

Трампнинг нефт-газ мўъжизаси қай даражада реал ва АҚШ президентини дунёнинг қазилма ёқилғилар бозоридаги икки асосий рақиби — Россия ва Саудия Арабистони устидан ғалабага олиб борувчи йўлда қандай тўсиқлар кутиши мумкин?

«Бурғила, болажон, бурғила» — Трампнинг сайловолди кампанияси шиори бўлди. У нефт ва бошқа енгил углеводородлар ишлаб чиқаришни 15 фоизга ёки кунига 3 млн баррелгача оширишни ваъда қилмоқда.

АҚШ ҳозирнинг ўзида дунёнинг энг йирик энергия ресурслари ишлаб чиқарувчиси ҳисобланади. Фақатгина нефт ва газ конденсатини АҚШ кунига 13 млн баррелдан кўпроқ ишлаб чиқаради, бу кўрсаткич Россия ва Саудия Арабистонидагидан ҳам анча юқори — уларнинг ҳар бири тахминан 10,5 млн баррел қазиб чиқаради.

Бундан ташқари, АҚШ дунёдаги энг йирик суюлтирилган табиий газ (СТГ) экспортчиси саналади. Россиянинг Украинага бостириб кириши ва Владимир Путин Европага нисбатан «газ уруши»ни бошлаши ортидан Америка Европа бозоридаги мавқейини мустаҳкамлай олди. Бу можаро натижасида «Газпром» ўзи учун энг даромадли ва қулай Европа бозорини қарийб бутунлай йўқотди.

Бўшаган ўринни Америка газ компаниялари эгаллади ва Трамп уларнинг устунлигини мустаҳкамлаш, шу билан бирга, СТГнинг йирик экспортчилари бўлган Қатар, Канада ва Австралиядан Осиё бозоридаги улушни қайтариб олишни режалаштирмоқда.

Бу Трампнинг ислоҳотларидан кўзланган икки асосий мақсаддан биридир. Иккинчиси — қазиб олиш ҳажмини ошириш орқали АҚШ ички бозорида ёнилғи нархини паст даражада ушлаб туриш. Ҳозирги кунда газ АҚШда Европа ёки Хитойдаги нархидан қарийб уч баробар арзон, бу эса Америка саноатига рақобатбардошликни оширишда ёрдам бериб, дунёдаги энг бой мамлакатда фаровонликни кучайтирмоқда.

BBC Трамп қандай қилиб «энергетик устунлик»ка эришмоқчи экани хусусида таҳлилий мақола эълон қилди.

Аляска, қувурлар ва «капитализм ҳирси»

«Нефт қазиб олишни кўпайтиришнинг икки йўли кўзга ташланади: давлат томонидан назоратни юмшатиш ва нефт компанияларида кўпроқ қазиб олишга рағбат уйғотиш», — дейди Institute of International Finance (IIF) иқтисодчилари Марселло Эстевао ва Иван Бургара.

«Сўнгги тўрт йилда нефт ишлаб чиқарувчиларни Жо Байденнинг «яшил» ислоҳотлари чеклаб келди. Бу ислоҳотлар энергетикани қазилма ёқилғидан экологик тоза манбаларга ўтишга мажбурлаш учун мўлжалланганди. Трампнинг иккинчи муддати нефт ишлаб чиқарувчиларда «ҳайвонот нафсини» уйғотиб, уларни келажакдаги фойда учун ҳозирдан сармоя киритишга чоғлантиради», — деб ёзади улар.

Шу мақсадда Трамп бир неча «кўзир қарта»ларни енгидан чиқаришга тайёр.

Биринчиси — нефт компанияларига федерал ерлар ва шелфларни тақдим этиш. Ҳозир АҚШда ишлаб чиқарилаётган нефтнинг тўртдан бири федерал ерларда ва ҳиндулар резервацияларида қазиб чиқарилади. Байден шелфларда, айниқса, Тинч ва Атлантика океанидаги давлатга тегишли ерларда ишлаб чиқаришга лицензия беришни чеклаганди.

Трамп нефтга бой штатларда, биринчи навбатда Аляска ва Техасдаги федерал ерларда қазиш ишларини тиклаши мумкин. Шунингдек, Мексика қўлтиғидаги давлат шелфи ҳам қайта ишга туширилиши мумкин. Бироқ федерал ерларни нефт платформалари ва бурғилаш учун ажратиш – ишнинг фақат ярми. Қазиб чиқариш ва разведка учун ҳам рухсатномалар олиш керак бўлади.

Бу эса Трампнинг иккинчи кўзири. Трампнинг илк президентлик муддатида федерал ерлар бошқаруви бюроси (BLM) маълумотларига кўра, рухсатнома олиш учун ўртача 174 кун кетган. Байден даврида бу кўрсаткич 258 кунга узайтирилди. У президентликка келгач, рухсатнома беришни бутунлай тўхтатган, фақат ўз муддати ўрталарига келиб қайта тиклаган эди.

Учинчи қадам — инфратузилмани ривожлантириш. Трамп Байден томонидан тўхтатиб қўйилган нефт ҳайдаш қувурлари қурилишини қайта тиклашни режалаштирмоқда. Бу компанияларга ишлаб чиқаришни тезлик билан ошириш, янги бозорларга чиқиш ва денгиз соҳилидаги экспорт терминалларига уланиш имконини беради.

Янги маъмурият томонидан ваъда қилинаётган чораларнинг тўртинчиси нефт ва газ ишлаб чиқаришни эмас, балки уларга бўлган талабни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Трамп Байденнинг кенг кўламли «яшил» субсидияларини бекор қилиш, экологик талабларни юмшатиш ва автомобиллар ҳамда энергетикани қайта тикланадиган манбаларга ўтказиш режаларини қайта кўриб чиқишни режалаштирмоқда.

Ниҳоят, бешинчи кўзир — Байден томонидан жорий этилган суюлтирилган газ экспорти чекловларини бекор қилиш.

Ҳаммаси хамирдан қил суғургандай кечмайди

Трамп суюлтирилган табиий газ (СТГ) экспортини чекловчи қоидаларни биринчи куниёқ бекор қилиши мумкин, аммо бу жараёнга икки жиддий муаммо тўсқинлик қилиши эҳтимоли бор. Биринчидан, Байден бу чекловларни оддий эмас, балки соҳилдаги терминаллар кенгайишининг «экологик таъсирлар таҳлили» баҳонаси билан киритган эди. Шундай қилиб, экспертиза якунланмасидан берилган ҳар қандай рухсатнома судга тортилиши мумкин.

Бироқ, бу муаммо вақтинчаликдир, чунки экологик экспертизанинг формал қисми бир ой ичида якунланади. Энг жиддий тўсиқ, Австралия тажрибаси кўрсатганидек, газнинг ички бозорида нархлар ошиши бўлиши мумкин. Чунки ташқи бозорларда, аввал айтилганидек, газ нархлари бир неча баробар қимматроқ.

Трамп нафақат энергия манбалари қимматлашининг олдини олишни истайди, балки сайловчиларга нархларни пасайтиришни ҳам ваъда қилган.

Хусусий компанияларни «бурғила, болажон, бурғила» деб фаолиятини янада кучайтиришга мажбур қилиш ҳам осон иш эмас.

Компаниялар инвестициявий қарорларни рентабеллик ва узоқ муддатли манфаатларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилади. Агар Трампнинг нефт ва газ нархларини тушириш мақсади амалга ошса, бу улар кўпроқ эмас, камроқ қазишига олиб келади. Ҳатто барча федерал ерлар еларга текин тақдим этилса ҳам.

Канзас-Сити федерал захиралар банки нефтчилар орасида ўтказган сўровларга кўра, мавжуд қазиб чиқариш ҳудудларини фойда билан ривожлантириш учун нефтнинг ўртача нархи 65 доллардан паст бўлмаслиги керак. Дастлабки қазиб чиқариш ҳажмини сезиларли ошириш учун эса нарх 89 доллар бўлиши талаб этилади.

Кўпчилик нефт ишлаб чиқарувчилар бундай юқори нархларни кутаётгани йўқ. Улар нефт нархи олти ойдан сўнг 73 доллар, бир йилдан кейин 77 доллар ва икки йилдан сўнг 80 доллар бўлишини тахмин қилмоқда.

Шу сабабли, кўплаб йирик компаниялар Трампнинг илҳомлантирувчи баёнотларига қарамай инвестицияларни кўпайтиришни режалаштиришмаяпти. Бундан ташқари, сармоядорлар ва бозор компаниялардан олинаётган фойдани дивидендлар ва акцияларни қайта сотиб олишга йўналтиришни талаб қилмоқда. Шунинг учун капитал сармоялар учун ресурслар кам қолмоқда.

«Йиллар, ҳаттоки ўн йиллар»

«Федерал ерларни тақсимлашни бошлаш мумкин, аммо бу нефт ишлаб чиқарувчилар уларни зудлик билан ўзлаштиришга киришади дегани эмас», — деб таъкидлайди IIF иқтисодчилари. Уларни нафақат қазиб чиқариш ҳажмини оширишнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлиги, шунингдек, ички ва жаҳон бозоридаги талаб ва таклиф омиллари ҳам тийиб турибди.

Мана шу талаб борасида ҳозирча айрим саволлар бор.

Нефт ишлаб чиқарувчи асосий OPEC+ картели ва Ғарб истеъмолчилари бош таҳлил маркази IEA (халқаро энергетика агентлиги) 2025 йилда жаҳон иқтисодиётидаги муаммолар ва асосий истеъмолчи — Хитойдаги талаб сусайиши туфайли нефт ва газга талаб паст даражада ўсишини прогноз қилмоқда.

Шу билан бирга, дунёдаги нефтга талаб барибир аҳоли ўсиши ва саноат ривожланиши билан бирга кўтарилиб боради. IEA ҳисоб-китобларига кўра, жорий йилда талаб кунига яна 1 млн баррелга ошиб, 104 млн баррелга етади.

Бир вақтнинг ўзида Россия ва Эроннинг «яширин флот»ларига қарши АҚШ санкциялари туфайли таклиф қисқармоқда. Бироқ ҳеч ким жаҳон бозорида тақчиллик ёки нархлар кескин ошишини кутмаяпти.

Биринчидан, АҚШ ва Хитой тақчиллик содир бўлган ҳолатда бозорга аралашиш учун улкан стратегик захираларга эга. Иккинчидан, OPEC+ бу йил картелга аъзо мамлакатларнинг нефт экспортига қўйилган чекловларнинг айримларидан воз кечиш учун тўпланади. Учинчидан, OPEC+га кирмайдиган мамлакатлар, жумладан, АҚШ, Канада, Бразилия, Гайана ва Аргентина, бу йил қазиб чиқариш ҳажмини яна суткасига 1,5 млн баррелга оширишни режалаштирмоқда.

«Бу чораларнинг барчаси етказиб беришдаги эҳтимолий узилишларни ҳам, кутилган талаб ошишини ҳам қоплашга етади», — деб ҳисоблайди Халқаро энергетика агентлиги мутахассислари.

Нархлар кўтарилмаса, унда Трамп томонидан тақдим этиладиган енгилликлар АҚШда қазиб олиш ҳажмини ошириши мумкинми?

Агар бу рўй берса ҳам, яқин келажак содир бўлмайди, деб ҳисоблайди IIF иқтисодчилари.

«Тартибга солишнинг енгиллаштирилишига қарамай, келгуси тўрт йил ичида АҚШда нефт қазиб чиқариш ҳажми сезиларли даражада ошишини кузатмаймиз, — демоқда экспертлар. — Федерал ерлар учун лицензиялар тақсимланганидан сўнг, у ерларда қазиб чиқариш бошланишигача йиллар, балки ўн йиллар керак бўлади. Бундан келиб чиқадики, АҚШда нефт ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай сезиларли ўсиши фақат 2028 йилда — Трампнинг президентлик муддати якунланганидан сўнг рўй бериши мумкин».