2008 yil 81 yoshida olamdan o‘tgan amerikalik olim Samuyel Xantington 1992 yili Amerika tadbirkorlik institutida nutq so‘zlarkan, keyinchalik dunyoda juda mashhur bo‘lib ketgan va yangi nazariyaga aylangan bir fikr, bashoratni bildirgan edi: “Dunyo taqdirini madaniyatlar to‘qnashuvi va unda ustun kelgan tomonlar hal etadi”.

Ba’zi tahlilchilar nazarida turli jamiyatlarda erkinlik cheklanib, sivilizatsiyalar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar kuchayib borar ekan, Xantingtonning taxminlari isbotini topyapti.

O‘tgan bir oydan oshiqroq vaqt davomida yangi to‘lqinda davom etayotgan va o‘n minglab insonlar: norasida go‘daklar, ayollar va boshqa begunoh insonlar o‘limiga sabab bo‘lgan Isroil-Falastin urushi dunyo jamoatchiligini ham befarq qoldirayotgani yo‘q.

Katta bahslar avjida, dunyo yanada qutblashib bormoqda. G‘arbning aksar mamlakat yetakchilari Isroilning o‘zini-o‘zi himoya qilish huquqini qo‘llab-quvvatlayotgan bo‘lsa, Sharq, musulmon dunyosi yahudiy davlatini bosqinchilikda ayblamoqda. Qutblashish diniy va geosiyosiy manfaatlarga asoslanmoqda.

Kun.uz muxbiri davom etayotgan shu urushga marhum olim Xantington nazariyasi, asosida qarab suhbat o‘tkazdi. Xo‘sh, madaniyatlar to‘qnashuvi shunchaki nazariyami yo allaqachon reallikka aylangan haqiqat?

Suhbat mehmonlari Faylasuf Viktor Alimasov, Ijtimoiy-ma’naviy tadqiqotlar instituti direktori Olimjon Davlatov va siyosatshunos Hamid Sodiq bo‘ldi.

— Intervyuga kirish so‘zimni bejiz Samuyel Xantington so‘zlaridan boshlamadim.

Zero, bugun dunyoda davom etayotgan qator kelishmovchiliklar, nizoli vaziyatlarga qarab, nahotki, olim haq bo‘lsa, degan fikrga borasan kishi. Kelinglar, boshqa savol va fikrlarga, jumladan, bugungi suhbatimizning markaziy obektlaridan biri bo‘lgan Isroil-Falastin urushiga o‘tishdan avval dastlab shu savolni muhokama qilsak.

Bugun dunyoda bo‘layotgan mojarolarda xalqlarning, jumladan, g‘arb va musulmon jamiyatlarining madaniy va diniy xususiyatlari qanchalik asosiy manba?

— Viktor Alimasov:

 — Madaniyatlar to‘qnashuvi haqidagi fikr Xantington kashfiyoti emas, undan oldin Shopengauer, Shpengler kabi faylasuflar aytib o‘tgan.

Falastin va Isroil o‘rtasidagi to‘qnashuvlarni madaniyatga bog‘lash noto‘g‘ri, menimcha. Agar shunday bo‘lsa, ikkalasi o‘rtasidagi to‘qnashuv madaniyat paydo bo‘lgandan beri bor, degan xulosani keltirib chiqarishi mumkin, bu xavfli xulosa. Urush yer uchun, siyosiy mavqe uchun bo‘lyapti desak, to‘g‘riroq bo‘ladi.

Olimjon Davlatov:

 — Jaloliddin Rumiy: ”... bu dunyoda do‘stlik, dushmanlik, gina-kudurat, adovatlar ham avloddan avlodga o‘tib keladi”, deydi. Payg‘ambarimizning, uning atrofidagi kishilarning Allohga muhabbati qanday bizga meros bo‘lgan bo‘lsa, dinsizlarga Abu Lahab va Abu Jahllarning merosi bor. To qiyomatga qadar bir-biriga qarshi tushunchalar o‘rtasida kurash davom etadi.

Lekin hozir G‘arb va Sharq masalasi bo‘lyapti. Musulmon Sharqida insonning baxt-saodati kelajakda, ya’ni oxiratda bo‘ladi, degan tushuncha bor. Sharq uchun insonni inson qiluvchi narsa imondir. G‘arbda esa aql birinchi o‘rinda turadi, imon emas. Shu nuqtai nazardan bu ikki mintaqa madaniyatida farq bor. Lekin madaniyat, ma’rifat tugagan joyda urush boshlanadi. Bu borada Viktor Alimasov fikriga qo‘shilaman.

Demakki, urushlarda maqsad boshqa bo‘ladi, faqat madaniyat, inson huquqlari kabi narsalar bilan yopishga harakat qilishadi. Diniy, madaniy faktorlar borligini tan olish kerak, lekin birlamchi omil emas bular.

Viktor Alimasov:

— Insoniyat paydo bo‘lgandan beri 6 ming yilini sivilizatsiya sharoitida yashayapti va shundan faqat 292 yil dunyoda urush bo‘lmagan. Urush asoschilari sivilizatsiya o‘choqlari, madaniyatli xalqlar bo‘lib kelgan ham. Mana shu narsani Isroil va Falastin mojarosiga taqamaslik kerak. Bo‘lmasa, bu urush tsivilizatsion jarayonda yuzaga kelgan voqelik davomi bo‘lib talqin qilinadi va muammoni yechish imkonsiz bo‘lib qoladi. Aytganimdek, hozirgi vaziyatda joy, iqtisodiyot, mavqe kabi omillar bor.

Hamid Sodiq:

— Siyosatshunos sifatida Xantington fikrlariga ham e’tibor qaratamiz. Bunday to‘qnashuv bormi-yo‘qmi, bor deb qabul qilishga majburmiz. Chunki ma’lum bir katta davlatlar mana shu asarlar yoki shu asarlarni yozgan odamlar tafakkur doirasida siyosiy fikr yuritar ekan, biz bu bilan hisoblashishga majburmiz.

Mavzuni tahlil qilishda ikki tushuncha: davlatchilik va sivilizatsiya masalasini ko‘rish kerak bo‘ladi. Amerikalik siyosatshunos Fukuyamo Xantington fikrlari bilan parallel davrda «Tarix tugadi, oxirgi inson yashayapti. Butun insoniyat g‘arbcha davlatchilikka o‘tadi, liberalizm ustun bo‘ladi» degan fikrlarni ilgari surdi. Sovuq urushda SSSR yutqizgach, Fukuyamo fikrlari mashhur bo‘ldi. Lekin keyin ma’lum bo‘ldiki, tarix hali tugamagan ekan.

Biz g‘arbcha sivilizatsiyaning davlat tafakkuridagi hududlarmiz. Davlatchiligimiz liberal-demokratik tafakkur bilan qurilgan. Ya’ni G‘arb tafakkuri asosida Sharq davlatlari ham shakllangan. Shuning uchun Sharq davlatlarining Isroilga nisbatan munosabatida ma’lum bir yumshoqliklarni ko‘ramiz.

Tsivilizatsion to‘qnashuvlarni qaysidir ma’noda bor deb o‘ylayman. Faqat «tagoqar» shaklda bor. Islom bilan tirashgan monoteistik g‘oyalar bor: yahudiylik va xristianlik. Bular tarixiy jarayonda yutqazdi, ya’ni tsivilizatsion o‘sishdan to‘xtadi. Yevropaning o‘zi xristianlikni cherkovga qamadi, chunki haddan tashqari boshqaruvga aralashar edi. Islom esa o‘sishda davom etyapti, bu esa to‘qnashuvni yuzaga keltiradi.

O‘z vaqtida Islom bilan kommunizm to‘qnashdi va Islom yengib chiqdi. Xitoydagi kommunizm ham demokratik tamoyillarga ega.

Fukuyamo, Xantington kabi zamonaviy olimlar liberalizm tushunchasini olib keldi. Liberalizm asosida utilitarizm yotadi, ya’ni umumiy iste’molga asoslangan. Bugun esa Islom va liberalizm to‘qnashyapti, neoliberalizm desak ham bo‘ladi. Chunki bular umuman boshqa-boshqa tafakkurlardir. Milliy davlatchilik paydo bo‘lishida bu ikki tafakkurlar to‘qnashdi. Umumiy aytganda, hozirda tsivilizatsion to‘qnashuvlar bor, faqat ichki tiktonik ko‘rinishda bo‘lyapti.

• Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Suhbatni Ilyos Safarov olib bordi.
Tasvirchi – Mirvohid Mirrahimov.
Montaj ustasi –Abduqodir To‘lqinov.
Ovoz operatori – Murojdon Sodiqaliyev.