Toza havo uchun kurash

O‘zbekistonda atrof-muhitning ifloslanishi muammosiga qarshi faol kurash olib borilmoqda. Toshkentdagi birgina “Toza havo” loyihasi tufayli chiqindi gazining zaharliligi me’yoridan oshib ketgan avtomobillar soni 1996 yildagi 25-27 foizdan bugungi kunda 6,5 foizga qisqardi. Biroq 1995 yildan 2019 yilgacha shaharda avtomobillar soni uch baravar ko‘payganini yodda tutish kerak. Shu bois ijobiy tendensiya poytaxtning ekologik tizimiga bo‘lgan bosim o‘sishini cheklab qo‘ydi xolos.

Boshqa yo‘nalishda ham ishlar olib borildi. Havoning ifloslanishiga qarshi kurashning samarali usullaridan biri bu yashil maydonlarni ko‘paytirishdir. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o‘tgan yil so‘ngida “Yashil Makon” umummilliy loyihasini amalga oshirish bo‘yicha takliflar bilan tanishib, taklif etilgan chora-tadbirlarni yanada kengaytirish bo‘yicha topshiriq bergan edi. Eslatib o‘tamiz, yaqin kelajakda O‘zbekistonda har yili 200 million tup buta va daraxt ekish rejalashtirilgan. Shunday qilib, maqsad yashil zonalar maydonini hozirgi sakkizdan 30 foizga oshirishdir.

Ammo daraxt ekish muammoni kompleks hal qilishning faqat bir qismidir. Mamlakatda hayot sifatining yaxshilanishi odamlarni shaxsiy avtotransport vositalarini xarid qilishga undamoqda, bu esa O‘zbekistonda avtomobillar soni o‘sishda davom etishini anglatadi. Va bunga daraxtlar ham, shaharlar infratuzilmasi ham dosh bera olmaydi. Shahar aholisini esa tirbandlik va og‘ir metall zarralari bilan qorishgan uglerod oksidining turg‘un hidi kutmoqda.

Ekologiyaga mas’ul idoralarning ekologik toza transport vositalaridan keng foydalanishga o‘tishga alohida e’tibor qaratyotgani bejiz emas. Bunda esa jahon tajribasi bilan ham tasdiqlangan yetakchi transport turi – temir yo‘ldir.

Relsli muqobillik

Shunday qilib, ilgari tramvaylardan voz kechgan shaharlarning katta qismi ularni ko‘chalarga qaytarmoqda va hatto yo‘nalishlar tarmog‘ini kengaytirmoqda. Misol uchun, tramvaylar 2006 yilda Parijga qaytib keldi, garchi ular 1937 yilda tashlab ketilgan bo‘lsa ham. Lissabon, Berlin, Milan kabi shaharlarda tramvay liniyalari to‘liq yangilangan va kengaytirilgan.

Eng yorqin misollardan biri Moskvadir. 1990 yillarda va 2000 yillarning boshlarida 12 milliondan ortiq aholiga ega bo‘lgan megapolis (eng sodda hisob-kitoblarga ko‘ra) shaxsiy transportga maksimal darajada ustunlik berish uchun eksperimentlar maydoniga aylandi. Sakkiz qatorli yo‘llar, bosh aylantiruvchi chorrahalar shahar uchun odatiy holga aylangan, ammo tirbandlik muammosi hal etilmagan. Atrof-muhitga yetkazilgan zarar o‘sishda davom etgani haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

2010 yillarda Rossiya poytaxti hokimiyati global miqyosida o‘z ustuvorliklarini qayta ko‘rib chiqdi va jamoat transportiga urg‘u berishni tanlashdi. Zamonaviy tramvaylar metro va shahar poyezdlari bilan birgalikda shahar ichidagi asosiy yo‘lovchi tashishni o‘z zimmasiga oldi va Moskva yaqinidagi Demixov mashinasozlik zavodi tomonidan ishlab chiqarilgan elektr poyezdlari Moskva viloyatining barcha hududlaridan yo‘lovchilarga hizmat ko‘rsata boshladi.

“Elektr poyezdi katta shaharning ko‘plab muammolarini hal qilishda yordam beradi. Agar siz Moskva aglomeratsiyasiga nazar solsangiz, u ulkan dengiz yulduziga o‘xshaydi, uning nurlari temir yo‘l bo‘ylab tarqaladi. Poytaxtga kunlik mehnat migratsiyasining asosiy yo‘llari shulardir. Hamda Moskva diametrlarini ishlab chiqish – bu vaziyatdan chiqishning ajoyib yo‘lidir. Bu atrof-muhitga ham, aholi qulayligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar shahar atrofidagi transport bo‘lmaganida, bu bosim transport vositalariga tushgan bo‘lar edi”, dedi “Iqtisodiyot oliy maktabi” deydi Milliy tadqiqot universitetining megapolislarda transport muammolarini tadqiq qilish markazi direktori Konstantin Trofimenko.

Shunga qiyos megapolislarni rivojlantirishdagi formatni Qozog‘iston ham tanlagan. TLK Media aloqa kompaniyasi bosh direktori Janna Isingarinaning so‘zlariga ko‘ra, shahar atrofidagi temir yo‘l aloqasi sobiq poytaxtning bir qator muammolarini hal qilgan:

“Olmaota – Qozog‘istonning eng yirik shahri. Shaharga har kuni 250 000 tagacha avtomobillar kirib keladi, bu esa uning yo‘l infratuzilmasiga qo‘shimcha yuk hosil qilib, ko‘p kilometrlik tirbandliklarga olib keladi va shaharning ekologik holatiga ta’sir qiladi. Bu muammoning dolzarb yechimlaridan biri shahar atrofi temir yo‘l aloqasini rivojlantirish bo‘lgan. O‘tgan yil oxirida yo‘lga qo‘yilgan “Konayev-Olmaota1” poyezdi misolida yo‘lovchi tashish imkoniyatlari kengayib, bu orqali shaharning ham, yaqin atrofdagi qishloqlar aholisining ham ko‘plab muammolari hal etilayotganini ko‘rish mumkin”.

Bunday kompleks yondashuv nafaqat shaharlardagi havo sifatini yaxshilash, balki asosiy magistrallarni sezilarli darajada yengillashtirish imkonini berdi. Albatta, tirbandliklardan xalos bo‘lish imkoni bo‘lmadi, lekin ularning zichligini kamaytirishga erishildi.

Temir yo‘lga urg‘u berish

Moskva va Olmaota misollari shuni ko‘rsatadiki, nisbatan qisqa vaqt ichida O‘zbekistondagi ekologik vaziyatda global o‘zgarishlarga erishish mumkin.

Bundan tashqari, temir yo‘l transportining rivojlanishi har kuni ishlash va o‘qish uchun yaqin atrofdagi aholi punktlaridan yirik shaharlarga boradigan mamlakat aholisining qulayligini ham oshiradi.

"Temir yo‘l eng ekologik toza transportlardan biri hisoblanib, ehtimol velosipeddan keyin u eng past darajadagi uglerod izini qoldiradigan transport turidir. Hatto elektr transport vositalarining ekologik tozaligi ham bahsli, chunki elektr transport vositasini ishlab chiqarish va ishlatishning umumiy uglerod izi hatto ichki yoqilg‘i dvigatelidan ham oshib ketishi mumkin. Poyezdning afzalligi shundaki, u qimmat va ishlab chiqarish qiyin bo‘lsa-da, to‘g‘ri ishlashi va ta’mirlanishi bilan yarim asrga yetadi”, — deydi turizmni rivojlantirish bo‘yicha xalqaro ekspert Mixail Shamshidov.

Qulay poyezdlarning yo‘lga qo‘yilishi va harakat oralig‘ining qisqarishi ko‘plab yo‘lovchilarning o‘z manzillariga tez va tirbandliklarsiz yetib borishini ta’minlaydi. Bunday transport tizimi shaxsiy avtomobildan foydalanishga munosib muqobil variant bo‘la oladi.

Rossiya bunday tizimni yaratishda yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, so‘nggi yillarda mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar jadal rivojlanib kelmoqda. 2022 yilda Rossiya Xitoydan O‘zbekiston uchun asosiy tashqi savdo sherigi maqomini qaytardi. O‘tgan yili mamlakatlar umumiy qiymati qariyb 7,5 milliard dollarlik 143 ta investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonida edi. Rossiya, shu qatorda, mamlakatdagi birinchi atom elektr stansiyasini qurish majburiyatini ham oldi. U 2030 yilgacha ishga tushirilishi kerak va ekologik vaziyatni ham yaxshilashni ta’minlaydi. Bundan tashqari, 2022 yilda Rossiya avtomobil ishlab chiqaruvchilari “O‘zavtosanoat”dan avtokomponentlarni faol xarid qila boshladilar va farmatsevtika sanoatining yirik ishtirokchilari O‘zbekistonda o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini mahalliylashtirishdan manfaatdor ekanliklarini bildirdilar.

Avvalroq O‘zbekiston bosh vaziri Abdulla Aripov rossiyalik hamkasbi Mixail Mishustin bilan uchrashuvda mamlakatlar o‘rtasidagi sheriklik darajasini “misli ko‘rilmagan” deb atagan edi.

– Bugungi kunda O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi hamkorlik o‘zaro ishonch, qo‘llab-quvvatlash, bir-birining manfaatlarini hurmat qilish asosida faol rivojlanmoqda. So‘nggi yillarda O‘zbekiston-Rossiya hamkorligi strategik sheriklik va ittifoqchilikning misli ko‘rilmagan yuksak darajasiga ko‘tarildi”, — dedi Aripov.

U 2022 yilda o‘zaro savdo hajmi 10 milliard dollarga yaqinlashganini qo‘shimcha ta’kidladi. Mamlakatlar bu bilan chegaralanmoqchi emaslar. O‘tgan yilning sentabr oyida Shavkat Mirziyoyev va Vladimir Putin Rossiya Federatsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida har tomonlama strategik sheriklik to‘g‘risidagi deklaratsiyani imzolagan edi. Mamlakatlar siyosiy hamkorlik, atom energiyasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish, xavfsizlik masalalari, harbiy va harbiy-texnik hamkorlik, huquqni tartibga solish, shuningdek, savdo-iqtisodiy, energetika, mintaqalararo, madaniy sohalarda sheriklik, gumanitar, ijtimoiy, moliyaviy-bank sohalarida hamkorlik aloqalarini rivojlantirishni rejalashtirmoqda. Deklaratsiyada transport hamkorligi alohida band sifatida qayd etilgan.

Bu boradagi hamkorlik ham mamlakatimiz tomonidan qo‘llanilayotgan aniq biznes yechimlari orqali yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, Toshkent uzoq yillardan buyon “Metrovagonmash” (“Transmashxolding” tarkibiga kiruvchi) korxonasida ishlab chiqarilgan Rossiyaning metro vagonlarini xarid qilib keladi. Temiryo‘lchilar Rossiya texnikasi bilan ham yaxshi tanish, chunki lokomotiv parkining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini Rossiya texnikasi tashkil etadi. Bu boradagi hamkorlikni rivojlantirish esa O‘zbekistonga transport tizimini modernizatsiya qilish bo‘yicha Rossiya tajribasidan foydalanish imkonini beradi, bu esa faqat transportning ekologik tozaligini oshiradi.