O‘zbekistonda “Ijtimoiy himoya yagona reyestri”ga kiritilgan aholiga yog‘, tuxum va go‘sht xarididan QQS qaytarish orqali 2 milliondan ortiq oilaga yengillik yaratilishi aytilyapti.

Rasmiylar hali bu mexanizmning qanday ishlashi haqidagi rejalarni ochiqlamagan bo‘lsa-da, QQS qaytarish xuddi xarid chekidan 1 foiz keshbek qaytarilishi kabi yo‘sinda bo‘lishi haqida gap-so‘zlar bor. Buning uchun “Soliq” mobil ilovasiga alohida funksiya qo‘shiladi.

Ijtimoiy reyestrga kiritilgan fuqaro go‘sht, yog‘, tuxum xarid qilganda chekni ilova orqali skaner qiladi. Unda qancha imtiyozli QQS summasi bo‘lsa, avtomatik hisoblanib, unga mablag‘ qaytariladi.

Oddiyroq aytganda, QQSni qaytarish mexanizmi xarid chekiga bog‘lab qo‘yilyapti.

Hukumat buni qanchalik yaxshi maqsadda qilayotgan bo‘lmasin, kambag‘al qatlamga kiradigan odamlar QQSni qaytarib olishida muammo tug‘ilishi, natijada bu tizim ishlamasligi mumkin. Nega?

Birinchidan, xarid cheki muammosi. Ma’lumki, kambag‘al aholi asosan dehqon bozorlaridan (supermarketlar emas) oziq-ovqat xarid qiladi. Bozorlarda esa hali xarid uchun deyarli chek berilmaydi. Qo‘lida cheki bo‘lmagan odam imtiyozdan foydalana olmasligi turgan gap.

Ikkinchidan, aloqa va kommunikatsiya muammosi. Fuqaro “shu imtiyozdan foydalanaman” deb xaridi uchun chek oldi ham deylik. Uning qo‘lida “Soliq” mobil ilovasiga kirib, chekni skanerlash uchun yetarli resurs bo‘ladimi? Kam ta’minlanganlar ro‘yxatidagi odam (aytaylik, ko‘p bolali beva ayol) smartfon ishlatadimi? Internetga kirish uchun trafik sotib oladimi? Ehtimoli juda kam. Ijtimoiy himoyaga muhtoj ko‘plab o‘zbekistonliklar oddiy (sensorsiz, qoniqarli kamerasiz, tugmali) telefon ishlatadi yoki shuni ham ishlatmaydi.

Uchinchidan, qaytariladigan mablag‘ juda kam va bu odamlarni qiziqtira olmaydi. Reestrga kiritilgan odamda chek olish va smartfon bilan bog‘liq muammo yo‘q deylik. Unda QQS imtiyozidan foydalanish uchun hamma narsa bor deb tasavvur qilib ko‘raylik. Ammo kambag‘al odam bir oyda qancha yog‘, qancha go‘sht yoki qancha tuxum sotib oladi va bundan olinadigan keshbek miqdori qancha bo‘ladi?

Hozircha ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar oyiga qancha miqdorda go‘sht, yog‘ yoki tuxum sotib olishi hisoblanmagan. Shu sababli taxminiy hisob-kitob qilishga to‘g‘ri keladi.

Agar kambag‘al oila (optimistik hisoblarga ko‘ra) bir oyda 2 kg go‘sht, 1 litr yog‘ va 30 dona tuxum sotib olsa, taxminiy QQS miqdorini hisoblash mumkin. Ayni paytda QQS stavkasi – 12 foiz.

• 2 kg mol go‘shti – 160 ming so‘m; shundan QQS – 19200 so‘m;
• 3 litr yog‘ – 54 ming so‘m; shundan QQS – 6480 so‘m;
• 30 dona tuxum – 39 ming so‘m; shundan QQS – 4680 so‘m.

Yuqoridagi taxminiy hisob-kitobga ko‘ra, uchta mahsulot uchun oyiga 253 ming so‘m sarf qilinib, 21 ming so‘m QQS qaytarib olish mumkin.

Hisobga olish kerakki, kambag‘al oilalar biz hisoblagandek 2 kg emas, oyiga 1 kg ham go‘sht sotib olmaydigan holatlar ko‘p. Kambag‘allikni belgilash uchun qo‘llanadigan amaldagi minimal iste’mol xarajatlari miqdori 498 ming so‘m ekanini inobatga olganda (rasmiylarga ko‘ra, shuning 67 foizi (334 ming) oziq-ovqatga sarflanadi), kambag‘al aholi sotib oladigan go‘sht, tuxum, yog‘ miqdori bundan ham kamroq bo‘lishi mumkin. Boz ustiga, tovuq boqadigan oilalarda tuxum ro‘yxatdan o‘chiriladi.

Shu o‘rinda aytish kerak, go‘sht va yog‘ uchun mutlaq barchaga berilgan QQS imtiyozi 2023 yildan boshlab bekor qilingani – iqtisodiy asoslarga ega, chunki bunda imtiyoz manzilli emas. Kim ko‘proq go‘sht yesa, imtiyozdan ham ko‘proq bahramand bo‘ladi. Oddiy aytganda, imtiyozdan boylar ko‘proq foyda ko‘radi.

QQS imtiyozini manzilli shaklga o‘tkazish, uni faqat muhtoj aholiga berish – to‘g‘ri va asosli, lekin agar niyat xolis bo‘lsa, yuqorida aytilgan qiyinchiliklardan kelib chiqib, QQSni qaytarish mexanizmi xarid chekiga bog‘lanmasligi kerak.

Fikrimizcha, mexanizm boshqacharoq bo‘lishi lozim. Agar kambag‘allarga QQS qaytarishning oddiy va imkonli mexanizmi topilmasa, u holda umuman imtiyozning o‘zini QQSga bog‘lamaslik ham mumkin. Masalan, reyestrdagi aholiga to‘g‘ridan to‘g‘ri pul shaklida ko‘mak berish to‘g‘ri bo‘ladi.

Bu – hozirda to‘lanayotgan non xaridi uchun kompensatsiyaga qo‘shilib, to‘rtta (balki undan ham ko‘proq) mahsulot – non, go‘sht, yog‘, tuxum xaridi uchun yaxlitlangan oziq-ovqat kompensatsiyasi shaklida bo‘lishi – ham oson, ham samarali ko‘rinadi.

Madina Ochilova,
jurnalist