Ijtimoiy davlat – bu eng avvalo mas’uliyat, chunki davlat, hukumat o‘z xalqini ijtimoiy himoya qilish borasida, konstitutsion majburiyatlar oladi.
Qolaversa, bu – maqom, chunki dunyoning eng farovon davlatlari, aslida, ijtimoiy himoya tizimi ancha kuchli bo‘lgan davlatlar hisoblanadi.
“Ijtimoiy davlat” tushunchasining asosida, fundamentida “tenglik” qadriyati yotadi. Insonlar, tabiatan, boshqalarga qaraganda kamsitilganroq bo‘lishni istashmaydi. Boshqalar tomonidan ekspluatatsiya qilinishni xohlamaydi.
O‘tgan 20-asr – bu tenglik uchun har xil modellarning kurashuv asri bo‘ldi. Insonlarni teng qilish uchun, haybatli va totalitar davlatlar paydo bo‘ldi. SSSR va uning atrofidagi sotsialistik lager, Xitoy Xalq Respublikasi, Shimoliy Koreya va h.k.lar, insonlarni teng qilish uchun erkinlikni bekor qilishdi.
Ikkinchi yirik va ancha muvaffaqiyatli model, bu g‘arbiy Yevropa va boshqa qit’alarda kuzatildi. Bunda, jamiyat erkin bo‘ladi, davlat huquqiy bo‘ladi. Insonlar va ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida mavjud tafovutlar – repressiyalar yordamida emas, davlatning ijtimoiy himoya dasturlari orqali pasaytiriladi.
Misol uchun, Germaniya yoki Kanada, yuqori darajadagi ijtimoiy davlatlar hisoblanadi. Bu davlatlarda, hukumatlar yoki maxsus tashkilotlar, yig‘ilgan soliqlardan juda ko‘p qatlamlarga kerakli miqdorda yordam beradi: bu – kam ta’minlangan, ishsiz, boquvchisini yo‘qotgan, studentlar, yangi emigrantlar va h.k. Bolali oilalar uchun doimiy yordam tizimlari mavjud.
Qolaversa, ijtimoiy davlatlarda normal ishlab turgan odamlarni ham ijtimoiy himoya qilish dasturlari juda kuchli. Ish beruvchilar o‘z ishchilarini istaganicha ekspluatatsiya qila olmaydi. Ish sharoitlari, ish vaqtlari juda aniq belgilangan. Ortiqcha har bir ish soatiga qo‘shimcha haq to‘lanadi.
Misol uchun, g‘arbiy Yevropa davlatlarida kechki soat 9dan tongi 5 gacha – tungi ish vaqti hisoblanadi va bu vaqt uchun ish beruvchilar 60 foiz qo‘shimcha haq to‘lashga majbur. Yoki, ishlovchining avtomashinasi ishga kelayotib yo‘lda buzilib qolsa, bu mashina ish vaqtida buzilgan hisoblanadi va unga ish beruvchi tomonidan ma’lum miqdorda kompensatsiya to‘lanadi. Kimki bir soatlik uzoq masofadan ishga kelsa, uning oyligidan daromad solig‘i kam olinadi yoki umuman olinmaydi.
Ijtimoiy davlatlarda bunday ijtimoiy himoya dasturlari juda ko‘p. Har bir davlatning o‘z modeli, o‘z an’analari bor. Lekin, ijtimoiy davlatning maqsadi bitta – xalq orasida kambag‘al, qashshoq qatlam bo‘lmasligi, kengayib bormasligi kerak.
Aholi orasida qiynalgan oilalarga, shaxslarga davlat yordam berib, ularning o‘nglanib ketishiga ko‘maklashmasa, ushbu jamiyatda qashshoqlar qatlami kengayib borib, bir kuni davlatning o‘zini kambag‘al, nochor va ijtimoiy ziddiyatlarga boy qilib qo‘yadi. Shuning uchun ham, qaysi davlatda qanchalik kuchli ijtimoiy himoya mavjud bo‘lsa, odamlar shunchalik farovon, ular o‘rtasidagi birdamlik shunchalik mustahkam bo‘ladi.
Xo‘sh, O‘zbekiston ijtimoiy davlat bo‘lishi kerakmi? Agar O‘zbekiston ijtimoiy davlat bo‘lmasa, bu – kambag‘allar, qashshoqlar sinfining kengayib borishini, nochor odamlar kasallikdan bevaqt vafot etishini, kambag‘allarning farzandlari oliy ta’lim ololmasligini, jamiyatda boylar yanada boyib, kambag‘allar yanada kambag‘allashib borishini bildiradi.
Lekin, davlatning, hukumatning ijtimoiy himoya dasturlarini kim o‘ylab topadi, kim bu haqda bosh qotiradi, kim bu borada siyosiy kurash olib boradi?
Odatda, hukumatlarning o‘zlari tep-tekis joyda xalqqa, nochor qatlamlarga yordam berishga shoshilmaydi. Chunki hukumatlarning maqsadi – pulni tejash va tezda daromad beradigan sohalarga sarflash hisoblanadi. Ijtimoiy himoya dasturlari esa tezda daromad bermaydi, ko‘pincha, umuman daromad bermaydi.
Birinchidan, ijtimoiy himoya dasturlari eng raqobatdosh saylov kampaniyalarida, odamlarni o‘z tarafiga tortish maqsadida paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, ijtimoiy himoya dasturlari har doim davlat bilan kurashilib, hukumatga siyosiy bosimlar orqali qo‘lga kiritiladi. Eng asosiysi, ijtimoiy himoya dasturlarini himoya qiladigan, amalga oshiradigan eng asosiy kuchlar – bu siyosiy partiyalar hisoblanadi.
O‘zbekistonda esa hozircha ijtimoiy himoya dasturlarini amalga oshirishda hukumatni tanqid qilayotgan partiyalar ko‘rinmaydi. Ijtimoiy davlat siyosatini amalga oshirish uchun ham, O‘zbekistonda eng zarur bo‘lgan unsur – bu siyosiy plyuralizm. Partiyalar ko‘p bo‘lishi, erkin raqobatda bo‘lishi kerak. Shundan so‘ng, jamiyatdagi eng og‘ir muammolar, odamlarni qiynayotgan muammolarga yechim izlab, partiyalar o‘zlarining siyosiy platformalarini tashkil qilishlari kerak bo‘ladi.
O‘zbekiston albatta ijtimoiy davlat bo‘lishi kerak. Buning uchun esa, O‘zbekiston siyosiy plyuralizmni, ochiqlikni, raqobatni, vatandoshlik jamiyatini kuchaytirishi kerak bo‘ladi. Aks holda, Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasidagi ba’zi davlatlardagi kabi, qashshoqlik gravitatsiyasidan chiqa olmaydigan nochor davlatlar qatoriga tushib qoladi.
Kamoliddin Rabbimov,
siyosatshunos
