Yangi tahrirdagi konstitutsiyaning 53-moddasida har kimga ilmiy, texnikaviy va badiiy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqiy kafolatlanishi, intellektual mulk qonun bilan muhofaza qilinishi belgilab qo‘yilyapti. Davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishi haqida g‘amxo‘rlik qiladi.
Inson tomonidan yaratiladigan ijodiy aqliy faoliyat mahsuli hisoblangan intellektual mulk aslida iqtisodiyot rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning deyarli barchasida intellektual mulk rivojiga katta e’tibor qaratilgani sababli ularning investitsiyaviy jozibadorligi yaxshilangan, intellektual mulkning ichki yalpi mahsulotdagi ulushi keskin ortgan. Masalan, intellektual mulk Yevropada yalpi ichki mahsulotning 45 foizini, Xitoyda 12, Rossiyada esa 7 foizni tashkil etadi.
Zamonaviy dunyoda intellektual mulk himoyasini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Chunki, nomoddiy aktivlar ulushi 1975 yilda 17 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda 90 foizga ko‘tarilib, ularning taxminiy qiymati 21 trillion AQSh dollariga yetgan. Butunjahon intellektual mulk tashkiloti tahlillariga ko‘ra, 2019 yilda 17 ta davlat mashhur qahramonlar va o‘quv-ilmiy adabiyotlardan foydalanish uchun litsenziya olish natijasida 64,1 mlrd dollar foyda ko‘rgan.
Yana bir misol: 2017 yilda AQShning YaIMga mualliflik huquqlari orqali kelgan daromad 2,2 trln dollarni tashkil qilgan. Bu – AQSh YaIMning 12 foiziga teng.
Intellektual mulk juda serdaromad yo‘nalish hisoblanadi. Dunyoda “Coca-Cola”, “KFC” va “Dodo Pitssa”, “Nestle” yoki “Apple” kabi kompaniyalar aynan intellektual mulk ortidan trillion dollardan ortiq daromad oladi. Lekin O‘zbekistonda intellektual mulkni tijoratlashtirish darajasi juda past. Bundan esa olimlar, ixtirochilar, tadbirkorlar, yozuvchilar, san’atkorlar va boshqa ijodkorlar jiddiy jabr ko‘rmoqda.
O‘zbekistonda ham intellektual mulkka nisbatan qiymat sifatida qarash shakllanishi zarur. Hozir O‘zbekistonda intellektual mulk mamlakat iqtisodiyotida qancha foizni tashkil etishi, mualliflar qancha daromad olayotgani haqida statistik ma’lumotlar yuritilmaydi.
Intellektual mulk sohasini yanada takomillashtirish, shu jumladan, tadbirkorlik va innovatsion faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan zarur shart-sharoitlarni yaratish, intellektual mulkning ishonchli huquqiy himoyasini ta’minlash mamlakatning xalqaro maydondagi imijini yanada yaxshilashga xizmat qiladi. Ushbu huquqni konstitutsiyaviy darajada e’tirof etmasdan turib esa samarali iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash qiyin.
Amaldagi konstitutsiyaning 36-moddasida har kim mulkdor bo‘lishga haqli ekanligi mustahkamlangan. Biroq intellektual mulk alohida ko‘rsatib o‘tilmagan. O‘z navbatida, 42-moddada ilmiy-texnik ijod erkinligini belgilangan, ammo yangi mahsulot yoki ishlanma yaratgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish masalasi ochiq qolmoqda. Ya’ni amaldagi konstitutsiya intellektual mulkni alohida e’tirof etmaydi, insonning ijodiy va innovatsion faoliyatini himoya qilishni yetarli darajada kafolatlamaydi.
Intellektual mulkka bo‘lgan huquqni konstitutsiyada belgilash intellektual mulkning oddiy mulk qatori tan olinishiga, uni daromad keltiradigan manba sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi.
Intellektual mulk himoyasi Jahon savdo tashkilotiga a’zolikning ham muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatlararo savdo qoidalarini boshqarib turuvchi yagona xalqaro tashkilot bo‘lgan JSTga a’zo bo‘lish jarayoni 8-15 yilni tashkil etadi. O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish uchun 1995 yilda ariza topshirgan bo‘lsa ham bu boradagi ijobiy siljishlar 2017 yildan keyingina kuzatila boshlandi.
JSTga a’zolik O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun katta foyda keltiradi. Sababi, mazkur tashkilot xalqaro tijorat uchun cheksiz imkoniyatlar eshigini ochib beradi. Shu sababli, intellektual mulk huquqining konstitutsiyaga kiritilishi JST a’zoligi sari tashlangan navbatdagi qadam bo‘lishi mumkin.
