Jahon banki ekspertlari Tatyana Proskuryakova va Uilyam Seyts Markaziy Osiyo mamlakatlarida mehnatga haq to‘lashda ayollar va erkaklar daromadining tengsizligi borasida tadqiqot o‘tkazdi.
Qayd etilishicha, global miqyosida ayollarning maoshi erkaklar ish haqining o‘rtacha 80 foizini tashkil qiladi. Markaziy Osiyoda esa bu farq yanada katta: Tojikistonda ayollar erkaklar ish haqining qariyb 60 foizi, O‘zbekistonda 61 foizi, Qirg‘izistonda 75 foizi Qozog‘istonda esa 78 foizi miqdorida maosh oladi.
Xotin-qizlarning jamiyat hayotidagi to‘laqonli ishtiroki mehnat bozorining diversifikatsiyasi va jadal rivojlanishiga xizmat qiladi.
Ekspertlarining ta’kidlashicha, gender tengligi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromad va iqtisodiy o‘sish sur’atlari baland. Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa ish haqi va ayollar bandligining pastligi bevosita mintaqa iqtisodiyoti hajmini pasaytiradi va qashshoqlikda yashayotganlar sonini oshiradi.
“Agar Markaziy Osiyoda ayollar erkaklar bilan teng mehnat qilib, bir xil daromad olsa, milliy daromadning o‘sishi Qozog‘istonda 27 foizdan Tojikistonda 63 foizgacha bo‘lgan bo‘lardi. O‘zbekistonda ish bilan band bo‘lgan ayollar va erkaklar o‘rtacha ish haqidagi gender tafovutini bartaraf etish 700 mingdan ortiq odamni qashshoqlikdan chiqarishga yordam beradi”, deyiladi maqolada.
Jahon bankining “Markaziy Osiyoni tinglash” tadqiqoti doirasida o‘tkazilgan so‘rovnomalarga ko‘ra, mintaqada ayollar imkoniyatlarini cheklovchi kamsitish amaliyotlari saqlanib qolmoqda.
2022 yilda mintaqa bo‘ylab so‘rovnomada qatnashgan respondentlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i ayol oila va uy ishlari bilan shug‘ullanuvchi birinchi shaxs, erkak esa asosiy boquvchi bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan.
Respondentlarning 20 foizidan 50 foizigacha qismi, turmush qurgan ayollar oilada totuvlikni saqlash uchun erlaridan kamroq maosh olishi kerakligini aytgan. Ishtirokchilarning bu boradagi fikri shahar yoki qishloqda yashashiga qarab deyarli o‘zgarmagan.
“Bularning barchasi mehnat bozorida xotin-qizlarning huquq va imkoniyatlarini, ularning iqtisodiy faolligini cheklovchi qarashlar keng tarqalganligini ko‘rsatadi”, deyiladi tadqiqotda.
Jahon banki mutaxassislari gender tengsizligi imtiyozlar bilan bog‘liqmi yoki tizimli to‘siqlar bormi degan savolga aniqlik kiritish maqsadida ikkita tajriba o‘tkazadi.
Birinchi tajriba vinetkalar usuli, ya’ni faraziy belgilarning qisqacha og‘zaki portretlari yordamida amalga oshirilgan. Ya’ni umumiy kasb vakili (masalan, shifokor yoki o‘qituvchi) tavsiflangan va oxirida uning ish haqi miqdori ko‘rsatilgan. Ular o‘xshash xususiyatlarga ega xayoliy qahramonlar bo‘lgan. Asosiy istisno qahramonning yarmida ayol, qolgan yarmida erkak ismi keltirilgan.
Tajriba ishtirokchilaridan ma’lum bir ishchining maoshini juda past, normal yoki juda yuqori deb hisoblashlarini ko‘rsatish so‘ralgan. Ikki oy davomida 70 mingdan ortiq kishi bilan ko‘rsatilgan ish haqi bo‘yicha fikrini bilish maqsadida suhbat o‘tkazilgan. Gap ayollar maoshi haqida ketganda so‘rovda qatnashganlarning 13 foizi bu juda balandligini, 34 foizi esa erkaklar uchun bu maosh juda pastligini qayd etgan.
Ikkinchi tajriba doirasida esa O‘zbekistondagi bir necha yuzta haqiqiy ish e’loniga real hayotda mavjud bo‘lmagan xayoliy rezyumelar yuborilgan. Ko‘rsatilgan malaka, tajriba va boshqa parametrlar bir xil, faqat bitta farq — ariza beruvchilarning yarmi ayollar bo‘lgan.
Eksperiment natijalariga ko‘ra, ayol kishi haydovchi sifatida ishga kirishi uchun bir xil malakaga ega bo‘lgan erkakka nisbatan 180 foiz ko‘proq ariza yuborishi kerak. Shuningdek, erkak kishi buxgalter lavozimiga suhbatga taklif qilinishi uchun ayol kishiga qaraganda 79 foiz, ofis menejyeri (administrator) lavozimiga esa 685 foiz ko‘proq rezyume yuborishi kerak bo‘ladi.
Jahon banki ekspertlarining qo‘shimcha qilishicha, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi iqtisodiy imkoniyatlarning nomutanosibligi aholining daromadlari va iqtisodiy faolligini pasaytirib, kambag‘allik darajasining oshishiga va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining sekinlashishiga olib keladi. Ushbu muammolarni hal qilishdagi birinchi qadamlardan biri tenglik yo‘lidagi huquqiy to‘siqlarni olib tashlash bo‘lishi kerak.
“O‘tgan yili O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib dunyoning 95 ta davlati qatorida erkaklar va ayollar uchun mehnatga teng haq to‘lash bo‘yicha majburiy talabni joriy qildi. Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlari ham O‘zbekistondan o‘rnak olishi va mehnatga teng haq to‘lashga o‘tishi kerak. Qozog‘iston 2021 yilda “ayollar uchun taqiqlangan kasblar” ro‘yxatini bekor qildi. Cheklovlar haligacha mavjud bo‘lgan mintaqa davlatlari ham ularni olib tashlashi lozim.
Biroq bandlik va ish haqi sohasida gender tengsizligini bartaraf etish uchun huquqiy islohotlarning o‘zi yetarli emas. Ish beruvchilar, ishchilar, hukumatlar va jamiyat ayollar mehnatining roli va qiymati haqidagi keng tarqalgan qoliplarga qarshi chiqishlari kerak. Diskriminatsiya va imkoniyatlar tengsizligi muammosi hal etilmaguncha, Markaziy Osiyo qashshoqlikni kamaytirish va iqtisodiy o‘sishning inklyuzivligini oshirish kabi vazifalarni to‘liq bajara olmaydi”, deya xulosa qiladi JB mutaxassislari.
Avvalroq, UNICEFʼning O‘zbekistondagi vakolatxonasi o‘tkazgan so‘rovnoma natijalari e’lon qilingandi. Unda 18-19 yoshli o‘smir qizlar ishtirok etgan. Ma’lum bo‘lishicha, ularning 37 foizi erkak kishi ayolining gap qaytargani, ovqat tagiga olib ketgani, ko‘chaga so‘roqsiz chiqqani uchun kaltaklashini normal holat deb biladi.
UNICEF bu holatga quyidagicha qisqa izoh bergan: “Stereotiplar qizlarni oilaviy zo‘ravonlik va shafqatsiz munosabat qurboniga aylantiradi”.
