Yaqinda Jahon banki (JB) tomonidan Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistonda o‘tkazilgan «Biznes pulsi» (Business Pulse Survey) tadqiqoti urushning korxonalar faoliyatiga, jumladan, har bir mamlakat kontekstida ehtimoliy ta’sirini baholash imkonini beruvchi yangi ma’lumotlarni taqdim etdi.

Ko‘tarilgan xarajatlar va narxlar 

Tadqiqotda qatnashgan Markaziy Osiyoning uchta davlatidagi korxonalarning 65 foizi 2022 yil fevralidan beri ishlab chiqarish tannarxining oshishiga duch kelayotganini ma’lum qildi. Ko‘p jihatdan bunday xarajatlarning oshishi Qirg‘iziston korxonalari uchun xarakterli, chunki ular Rossiyadan ko‘proq mahsulot va materiallar sotib oladi. Umuman olganda, so‘rovda qatnashgan korxonalarning 43 foizi Rossiya va Ukrainadan import hajmi kamaygani yoki bu mamlakatlardan xaridlar to‘liq to‘xtatilgani haqida xabar bergan. Ishlab chiqarish tannarxining oshishi korxonalarni mahsulot narxini oshirishga yoki rentabellikning pasayishi bilan kurashishga majbur qildi. 

Bundan tashqari, o‘z mahsulotlarini Rossiya yoki Ukrainadan eksport qiluvchilarga yoki transmilliy korporatsiyalarga sotadigan korxonalar sotuvlar o‘rtacha 5 foizga kamayganligi haqida xabar berdi (katta o‘zgarishlar bilan - sotuvning taxminan 3 foizdan 13 foizgacha qisqarishi), Rossiya yoki Ukrainaga mahsulot sotmaydigan korxonalarning savdosi esa o‘rtacha 5 foizga oshdi. 

Kreditlardan foydalanish

2022 yil fevralidan Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekiston korxonalari moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelmoqda, buning sababi rentabellikning pasayishi va yangi kredit mablag‘laridan foydalanish qiyinligi bo‘lishi mumkin. So‘rovda qatnashgan korxonalarning chorak qismi shunday qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda, shuning uchun ular o‘z kreditlarini to‘g‘rilash va qarz yukini kamaytirishi kerak. Kreditni to‘g‘rilash zarurati Rossiya bilan uch mamlakat ichida eng ko‘p savdo-sotiq bilan integratsiyalashgan Qirg‘iziston korxonalari tomonidan seziladi. 

Qizig‘i shundaki, barcha korxonalar moliyaviy holatidan (beqarorlik darajasidan) qat’i nazar, kredit olishda tobora ortib borayotgan qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Kredit olishda asosiy qiyinchiliklar ro‘yxatida birinchi o‘rinda foiz stavkalari bor. Ikkinchi o‘rinda garov ta’minoti va kafolatlar mavjud bo‘lib, bu korxonalarga o‘sib borayotgan kredit riskini yengish va kredit stavkalarini pasaytirishga yordam beradi. Uchinchi o‘rinda esa banklarning kredit berishni istamasligi, kreditlash qoidalarini kuchaytirishi va global noaniqlikning kuchayishi sharoitida tavakkalchilikdan voz kechishi tufaylidir.

Umuman olganda, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekiston korxonalari ishlab chiqarish tannarxining ko‘tarilishi va kredit olish imkoniyatlarining torayib borayotgani sababli bosim ostida turibdi. Natijada, ushbu korxonalar unumdorligi va raqobatbardoshligi yomonlashishi mumkin, bu esa biznesning yopilishiga, ish o‘rinlarining yo‘qolishiga va iqtisodiy o‘sishning sekinlashishiga olib keladi. Ushbu muammolarga javoban, ushbu uch mamlakatning siyosatchilari korxonalarga shaffof yordam masalasini ko‘rib chiqishlari kerak.

Bunda quyidagilar nazarda tutilishi lozim:

• ularga Rossiyaga nisbatan sanksiyalardan ta’sirlangan savdo oqimlarini qayta yo‘naltirish va diversifikatsiya qilish, shu jumladan xaridlar va eksport uchun muqobil bozorlarni aniqlash uchun elchixonalarni jalb qilish imkonini berish;
• transport va logistika muammolarini, shuningdek, savdo to‘lovlari bilan bog‘liq muammolarni, shu jumladan Rossiyaga nisbatan qo‘llanilgan sanksiyalar tufayli vakillik banklari ishidagi uzilishlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilish;
• korxonalar moliyaviy va nomoliyaviy qo‘llab-quvvatlashning maqsadli yo‘nalishini takomillashtirish, bunday qo‘llab-quvvatlashni faqat unga haqiqatan ham muhtoj bo‘lgan korxonalarga taqdim etish va budjet mablag‘larining asossiz kamayib ketishining oldini olish;
• bankrotlik to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq to‘lovga layoqatsiz qarzdorlarga nisbatan ijro choralarini qo‘llashdan voz kechish va ularni kreditorlardan himoya qilish, «zombi» korxonalarga (iqtisodiy unumdorligi past bo‘lgan korxonalar) faoliyatini davom ettirish uchun yana bir imkoniyatga ega bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun cheklangan vaqt va shaffof tartib-qoidalarni ta’minlash, shu bilan birga, bozorga yangi korxonalarning kirib kelishi. 

Jahon banki Markaziy Osiyo mamlakatlariga ushbu turdagi tashqi zarbalarga javob berishda yordam bermoqda. Ushbu qo‘llab-quvvatlashning bir qismi Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistondagi mikro, kichik va o‘rta korxonalar, shu jumladan qishloq xo‘jaligi uchun moliyadan foydalanishni osonlashtiruvchi kreditlarni kafolatlash mexanizmlari orqali amalga oshiriladi. 

Bundan tashqari, Jahon bankining Tojikiston va Qozog‘istondagi loyihalari, Qirg‘izistondagi texnik yordam loyihasi korxonalarning global qiymat zanjirlariga integratsiyalashuviga, eksport imkoniyatlarini oshirishiga va zarbalarga chidamliligini ko‘tarishiga yordam beradigan dasturlarni o‘z ichiga oladi.