Havodagi changning sog‘lik uchun ta'siri uning kimyoviy tarkibi, kelib chiqishi, o‘lchami va zarrachalar zichligiga qarab turlicha bo‘ladi. Xarakteriga ko‘ra bu yengil bezovta qiluvchi ta'sir yoki kuchli toksik zaharlanish bo‘lishi mumkin.
O‘lchami 10 mkm (PM10)dan kichik o‘pkaga oson kiruvchi va 2.5 mkm (PM2.5)dan kichik o‘pkaga chuqur kiruvchi chang zarralari eng ko‘p xavf tug‘diradi.
Havodagi chang manbalari va sabablari
Xonadon, ofis, ishlab chiqarish korxonalarida havoning changlanishi sabablari atmosfera havosidagi chang manbalari kabi juda ko‘p. Kelib chiqishi tabiiy chang ko‘pincha xavfsiz bo‘lsa, antropogen manbalar – transport va sanoat korxonalari chiqindilari – tarkibida ko‘plab zararli moddalar – og‘ir metall, uglevodorod, benzapiren changning havoda paydo bo‘lish sababi sanaladi. Ish hududida esa chang manbalari bundan-da xilma-xil.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining havo changlanishi bo‘yicha normativlari (PM10, PM2.5)
JSST havodagi chang zarralari nafas olish hamda yurak qon-tomir kasalliklari sabablari, jiddiy xavflardan biri deb hisoblaydi.
Havoda PM10 va PM2.5 zarralarining maksimal konsentratsiyasi kunlik va yillik o‘rtacha shaklida “Havo sifati qoidalari” (“Air quality guidelines”) nomli hujjatda belgilab berilgan.
JSST ekspertlari fikriga ko‘ra, havoda chang konsentratsiyasini shu darajaga yetkazish havo sifati bilan bog‘liq o‘pka va yurak kasalliklari tufayli yuzaga keladigan o‘lim ko‘rsatkichini kamaytirish imkonini beradi. JSSTning Havo sifati bo‘yicha qoidalari 2005 yilda paydo bo‘lgan. Shuni tushinish kerakki, tashkilot tomonidan keltirilgan tavsiyalar intilishimiz kerak bo‘lgan ideal, xolos.
Havodagi changni aniqlash usullari
Havodagi aerozollarni o‘lchashning bir necha asosiy usullari mavjud.
Ulardan eng ko‘p tarqalgani – gravimetriya bo‘lib, unda havo namunalari filtrdan o‘tkaziladi. Havodagi chang konsentratsiyasi namuna olishdan oldin va keyingi filtr massasi bilan o‘lchanadi. Mazkur usul afzallik va kamchiliklarga ega. U tahlil etilayotgan atmosfera havosi tahlili uchun uzoq vaqt davomida namuna olishni talab etadi. Havo tarkibidagi turli fraksiyadagi changni aniqlash uchun maxsus qo‘shimcha qurilmalar - impaktorlardan foydalaniladi. Ular turli aerodinamik o‘lchamdagi changlarni ajratib olish imkonini beradi.
Havodagi aerozollar tahlili uchun qo‘llanadigan yana bir usul – optik usul. Jami chang konsentratsiyasi, PM10, PM4, PM2.5, PM1 real vaqt rejimida changni tahlil qiluvchi yordamida ko‘rib chiqiladi. Ushbu usulning asosiy afzalligi havodagi past konsentratsiyadagi zarrachalarni aniq va tez o‘lchash imkonidir. Shuning uchun xonadon va ofis binolaridagi atmosfera havosini o‘lchashda aynan shu optik usuldan foydalaniladi.
