«Islom moliyasi» nashrida «Koronavirus yangi iqtisodiy inqiroz sababchisimi yoki…?» sarlavhali material e'lon qilindi. Unda dunyoda yuzaga kelayotgan yangi moliyaviy inqiroz sabablari tahlil qilinib, gap faqat koronavirusda emasligi qayd etib o‘tilgan.

AQSh Federal zaxira tizimi (Markaziy bank vazifasini bajaruvchi idora) koronavirus pandemiyasi munosabati bilan iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash maqsadida favqulodda choralar ko‘rishni boshladi. Jumladan:

– foizning tayanch darajasi 0 foizga tushirildi (bunday chora so‘nggi martta bundan 12 yil avval, ya'ni 2008 yildagi jahon moliyaviy inqirozi holatida ko‘rilgandi);

– 700 milliard AQSh dollari miqdoridagi AQSh G‘aznachiligi va boshqa moliya muassasalarining qimmatli qog‘ozlarini sotib olib, iqtisodiyotga pul kiritmoqda.

Mana endi, bunday amaliyotlarning mohiyatini va markaziy banklar bundan nimani maqsad qilishini tushunib olishga harakat qilib ko‘raylik. Ushbu amaliyot «miqdoriy yumshatish» (quantitative easing) deb nomlanib, jahon iqtisodiyotida nisbatan yangi tushunchadir. Bunday chora-tadbirlar orqali markaziy banklar katta miqdordagi pulni iqtisodiyotga kirgizish va shu orqali investitsiyalarni jonlantirish, iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlashga harakat qilishadi. Bu, boshqacha qilib aytganda «pul chop etuvchi dastgoh» to‘la quvvat bilan ishlab, iqtisodiyotga katta miqdorda arzon pul kirib kelishidir. Bu, markaziy bank tomonidan foizining tayanch darajasini (O‘zbekistondagi qayta moliyalashtirish stavkasiga o‘xshash) tushirish bilan birgalikda amalga oshiriladi, banklararo depozitlar va kreditlar foizi asosan shunga qarab belgilanadi.

Bunday amaliyot natijasida banklar aholi va korxonalarni moliyalashtirish uchun arzon pul mablag‘lariga ega bo‘ladilar. Moliyalashtirilgan (ya'ni foiz asosidagi kreditlarga ega bo‘lgan) korxonalar esa o‘z faoliyatini kengaytirish, aholi esa olingan kreditlarga uylar, yangi mashinalar va boshqa mahsulotlar sotib olish imkoniga ega bo‘ladi, deb hisoblanadi.

Pul miqdorini ko‘paytirish orqali mamlakatning milliy pul birligi qadri tushiriladi. Bu o‘z navbatida mamlakatdagi korxonalar aksiyalarini xorijiy investorlar uchun ularni sotib olishni yengillashtiradi deb ta'kidlanadi. Shuningdek, milliy pul birligi qadrining pasayishi mahsulotlar eksporti osonlashishini anglatadi (chunki bunda import qiluvchilar uchun mahsulotlar arzonroqqa tushadi). Ammo arzon kreditlar iqtisodiyotda ortiqcha likvidlikni keltirib chiqaradi, korxonalarning balansida qarz majburiyatlari ortishiga olib keladi. Lekin qisqa muddat ichida holatni o‘nglash uchun qilinadigan bunday choralar, afsuski uzoq muddatli iqtisodiy samara bera olmaydi.

AQShda, 2008-2009 yilgi moliyaviy inqiroz sharoitida ham aynan shunday miqdoriy yumshatish orqali, ya'ni 2,3 trillion AQSh dollari miqdorida turli qimmatli qog‘ozlarni Fannie Mae va Freddie Mac kabi moliya tashkilotlaridan sotib olish orqali iqtisodiyotga pul kiritilgan. Ushbu qimmatli qog‘ozlar «ipoteka kreditlari bilan ta'minlangan qimmatli qog‘ozlar» (ingliz tilida Mortgage-backed securities (MBS) va ularning bir turi bo‘lgan «qarz bilan ta'minlangan majburiyatlar» (Collateralized debt obligation, CDO) deb nomlanadi va derivativlar hisoblanadi.

MBS va CDO kabi derivativlar qanday vujudga kelishini tushunishga urinib ko‘raylik. Tasavvur qiling, AQShda biror bank turli mijozlarga uy sotib olish uchun ipoteka kreditini berishga harakat qiladi va muayyan vaqtda ipoteka kreditlaridan iborat jild (portfel) yuzaga keladi. Ushbu kreditlar bo‘yicha to‘lovlarni bank o‘n yillar davomida kutib o‘tirmasdan, darhol shu kreditlar yig‘ilgan jildni (portfel) boshqa moliya muassasasiga sotadi va natijada ikkilamchi bozorda savdo qilinadigan MBS va CDO deb nomlangan hosilaviy qimmatli qog‘oz – derivativlar vujudga keladi. Ushbu derivativlarni sotish uchun yuzlab ishchilar yollanadi, murakkab va tushunarsiz moliyaviy modellar yaratiladi. Odatda nafaqat sarmoyadorlar, balki hatto moliyachilar ham ushbu modellarni izohlab bera olishmaydi. Shu bilan birga, derivativ chiqargan moliya tashkilotlari reyting agentliklaridan bunday derivativlarga yuqori reyting olishga urinishadi. Ushbu derivativni sotgan bank, ham kreditlar bo‘yicha xatarlarni ushbu derivativlarni sotib olgan investorlarga o‘tkazadi, ham yangi aylanma pul mablag‘lariga ega bo‘ladi va albatta shu zahoti uy-joy sotib olmoqchi bo‘lgan keyingi mijozlarni qidiradi va derivativ natijasida hosil bo‘lgan pullarni yana ipoteka krediti ajratishga sarflaydi. Endilikda bank uchun mijozning to‘lov qobiliyati, ya'ni uning oylik daromadi kredit bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirishga yetish-yetmasligi deyarli qiziqtirmaydi, deyarli har qanday odamga ipoteka krediti taklif qilinaveradi. Muhimi tezroq kredit berib, undan MBS va CDO derivativlarini chiqarib, tezroq ularni sotib daromad olish.

Bunday amaliyotlar natijasida uy-joyga talab ortadi va narxlar sun'iy ravishda ko‘tariladi. Boshqacha qilib aytganda «pufak» hosil bo‘ladi. To‘lovlarni amalga oshirolmagan mijozlar ko‘payib, muayyan bir nuqtaga yetganda «pufak» yoriladi va inqiroz boshlanadi. Avvalgi moliyaviy inqiroz taxminan shunday vujudga kelgan.

2020 yil 15 mart kuni AQSh Federal zaxira tizimi navbatdagi miqdoriy yumshatishni e'lon qildi. Bugungi kunda nafaqat ipoteka kreditlari, balki umuman AQShdagi barcha indekslar, korxonalar aksiyalari yuqori baholangan degan taxminlar mavjud. Bunday holat yillar davomida AQShdagi «yumshoq» pul (monetar) siyosati natijasida likvidlik (ya'ni pulning moliya bozoridagi mavjudlik darajasi) aksiya bozorlariga o‘tgani va korporatsiyalarning arzon pul mablag‘larini osongina jalb qilishi natijasida yuzaga kelgan deb taxmin qilish mumkin. Arzon pul mablag‘lari mavjudligi yillar davomida korxonalar balansida majburiyatlar oshishiga olib kelgan va qarz hisobidan jalb qilingan mablag‘lardan samarali foydalanilmagan. Shunday mablag‘larni jalb qilgan korxonalarning aksariyati (Standard & Poor’s agentligining ma'lumotiga ko‘ra 2019 yilda bunday korxonlar 78 foizni tashkil qilgan) BBB kredit reytingiga egaligi vaziyatni yanada og‘irlashtiradi. Iqtisodiyotning o‘sish sur'atlari pasaygan hozirgi paytda ana shunday korxonalar daromadi kamayishi va ular qarz majburiyatlarini bajara olmaslik xavfi ortmoqda.

Xo‘sh, bunday holat yuzaga kelishiga asosiy sabab koronavirusmi? Fikrimizcha yo‘q. Koronavirus, beli sinadigan daraja og‘ir yuk bilan ketayotgan tuyaga uning belini sindirgan oxirgi cho‘pni ortish kabi ta'sir qildi, xolos. Muammoning ildizi, bugungi kundagi jahon iqtisodiyot modeli va uning ishlash tamoyillarida fundamental xatoliklar mavjudligida, uning (ya'ni zamonaviy jahon iqtisodiyoting) islom iqtisodiyoti kabi mavjud aktivlar asosida emas, balki hech qanday asosga ega bo‘lmagan nazoratsiz ravishda ko‘payib ketayotgan hosilaviy moliyaviy mahsulotlar, qarz va foizga asoslangan iqtisodiy model sababli deb bilamiz. Afsuski, 2008 yilgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan kerakli xulosalar chiqarilmadi.

Ba'zi iqtisodchilar so‘nggi yillarda navbatdagi inqirozga sabab qilib Argentina yoki Turkiya kabi rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti uchun olingan qarzlar yoki Xitoydagi bank yoki yirik korporatsiyalardagi muammolar sabab bo‘lishi mumkin deb bashorat qilar edi. Voqelikda esa, inqiroz boshlanishiga kichkinagina… bir millimetrning milliondan birichalik kichkina… koronavirus hajmichalik sabab ham yetarli bo‘lib chiqyapti…