Navbatdagi suhbatdoshimiz – Oliy Majlis Senati a'zosi, O‘zFA Matematika instituti direktori, fizika-matematika fanlari doktori, akademik Shavkat Ayupov bo‘ldi.

Olim matematik fanining mohiyati, boshqa fanlar bilan uzviyligi va boshqa mavzularda olim va rahbar sifatidagi qarashlari bilan o‘rtoqlashdi.

– O‘zingiz haqingizda, ilmda bosib o‘tgan yo‘lingiz to‘g‘risida so‘zlab bersangiz.

– Yoshligimdan matematikaga qiziqishim katta bo‘lgan, ayniqsa yuqori sinflarda. O‘sha vaqtlari akademik Sirojiddinov rahbarligida matematika bo‘yicha respublika olimpiadalari o‘tkazilardi. Men unda qatnashib g‘olib bo‘lganman. So‘ng ittifoq bo‘yicha o‘tkaziladigan olimpiadaga Novosibirsk shahriga yozgi maktabga olib borishdi. O‘shanda matematik bo‘laman, deb uzil-kesil qaror qilganman.

Keyin ToshDU (hozirgi O‘zMU) mexanika-matematika fakultetiga o‘qishga kirdim. Maktabda akademiklar Qori Niyoziy, Toshmuhammad Sarimsoqov va Sa'di Sirojiddinovlarning suratlarini ko‘rib, qani endi shularga shogird bo‘lsam, degan umid bo‘lardi. Bu orzu ro‘yobga chiqib, 3-kursda kafedralarga taqsimlash vaqtida aynan Sarimsoqov rahbarligidagi funksional analiz kafedrasiga o‘tganman.

Shu paytdan boshlab, butun ilmiy va ilmiy-tashkiliy faoliyatim akademik Toshmuhammad Sarimsoqov domla bilan birga bo‘lgan. Men akademiklikka saylanganimda ham domla hayot edilar. Buni ustoz 100 yilligiga bag‘ishlab chiqarilgan kitobda yozgandim: «T.Sarimsoqov domla talabaligimdan akademikligimgacha birga bo‘lgan, ustozlik qilgan».

1979 yilda FA Matematika institutida funksional analiz bo‘limi ochilgan, ustoz tavsiyasi bilan shu joyga o‘tganman. Oradan 41 yil vaqt o‘tgan, ilmiy faoliyatim shu dargoh bilan bog‘liq bo‘lsa-da, biror kun ham universitet bilan aloqam uzilmagan. Hozirgi kunda ham har payshanba kuni talabalarga dars beraman.

2004 yildan beri Matematika instituti direktori bo‘lib ishlab kelaman. 2003 yilda Butunjahon fanlar akademiyasi a'zoligiga saylanganman. Italiyadagi Nazariy fizika markaziga 6 yil davomida assotsiativ a'zo bo‘lganman. Bundan tashqari, O‘zbekiston matematikasi uchun yangi yo‘nalish bo‘lgan algebra va operativ algebra sohalarini boshlab berganman, hozirda ham ish olib boryapman.

– Hozir ham institut direktori, ham senator, ham ilmiy faoliyatdan orttirib talabalarga dars beraman deyapsiz. Ko‘pincha dekan va rektorlarning darsini boshqalar o‘tganini ko‘rardik. Talabaga katta ilmga ega professor yoki akademik dars o‘tishi qanday ta'sir qiladi?

– Akademik yoki rektor bo‘lgan kishinining vaqti ziq bo‘ladi. Lekin uning talabalarga dars berishi ham ilmiy tomondan, ham tarbiyaviy tomondan juda katta ahamiyatga ega. Bu, bir tomondan, talabaning ilm-fanga qiziqishi ortishiga sabab bo‘ladi.

Yuqorida aytganimdek, har payshanba kuni 2 juftlik seminar mashg‘uloti o‘taman. Men o‘zim ham ma'ruza qilaman, talabalar ham fikr bildiradi. Birgalikda muhokama qilamiz, ilmda eng dolzarb masalalar nima – ularga yo‘nalish beraman.

Ikkinchi tomondan, bu kabi mashg‘ulotlar olimning o‘zi uchun ham foydali. Chunki matematika bu – yoshlarning fani, yoshlar kelmasa u o‘ladi. Matematikaga noan'anaviy fikrlar kerak, bunga ko‘proq yoshlarning qobiliyati bor.

O‘z fanimni saqlab qolish uchun yoshlar bilan ishlashim zarur. Dars paytida yo‘nalish beraman, qiziq-qiziq fikrlar shu yoshlardan: doktorant, talabalardan chiqadi.

– Akademik uchun matematikada eng qiyin masala qaysi?

– Matematikada eng qiyin masala degan savol unchalik o‘rinlimas, chunki u juda keng soha. Matematikani hozir hisob-kitob deb tushunishadi. Matematika hamma narsaga asos deyilishi bu hisob-kitob uchun emas, balki tafakkur. Matematiklar biror narsani isbotlanmaguncha ishonmaydi. Aynan mana shu fikr bolalarda shakllanishi kerak.

Maktablarda ko‘p teoremalar isbotsiz berilmoqda. Bola teoremani yodlab oladi, lekin u qanaqa qilib isbotlanishini bilishi kerak: hammaga gap shunda.

Hamma sohada matematik model yaratish mumkin. Birinchi navbatda fizika. Nyuton davridan beri matematik modellar fizika, mexanikada qo‘llab kelinadi. Hozir esa boshqa sohalarda ham matematik model yaratiladi: analitik, algebraik yoki kompyuter modellar. Ularni o‘rganib, rivojlantirib, natijalarini amaliyotga qo‘llash – mana shular matematikaning vazifasi.

Matematik modellar biologiyaga ham kirib kelmoqda. Epidemiyalarni modellashtirish: statistikaga qarab, biror kasallikning tarqalishi qanaqa bo‘ladi – bularni oldindan aytish mumkin. Shu ma'noda matematika hamma fanlarga asos desa bo‘ladi.

Iqtisod bo‘yicha Nobel mukofotini bir necha marta matematiklar olgan. Ular iqtisod masalalarining matematik modellarini yaratib, shunday natijalar olganki, u iqtisodga qo‘llanganda juda katta samara bergan.

– Ilm-fan bilan shug‘ullanishdan tashqari bu jarayonni to‘g‘ri tashkillashtirish ham muhim. Sohada administrativ vazifalarga kadr tanlashda nimalarga e'tibor qaratish kerak, deb o‘ylaysiz?

– Matematika shunday fanki, unga doim ijodiy ilhom kerak. Shuning uchun bu administrativ sohadan ancha uzoq. Olimning fikri doim o‘z masalasi bilan band bo‘ladi. Administrativ muammoni esa o‘sha paytning o‘zida hal qilishi zarur. Ko‘pincha ular bir-biriga qovushavermaydi.

Lekin fikrimcha, yaxshi olim administrativ ishga ham qo‘l urishi kerak. Nima uchun? Agar u fanni yaxshi tushunsa, o‘z qo‘l ostidagi xodimlarga yaxshi sharoit, imkon yaratadi, fanning qadriga yetadi.

Agar rahbarda olimlik bo‘lmay, administrator xususiyati bo‘lsa, u faqat o‘z ishini talab qiladi, ijodga vaqt qolmasligi mumkin.

– Olimni ilmiy ijoddan to‘sadigan narsa nima?

– Qog‘ozbozlik, hisobot berish. Fan bu – ijod, ayniqsa, matematika fani. Yil davomida qiladigan ishlarini, birinchi kvartalda buni, keyingisida boshqasini, yil oxirigacha esa bunday ish qilaman deyish mantiqan noto‘g‘ri. Chunki matematik oldindan bilolmaydi: olgan muammosi to‘g‘rimi-noto‘g‘rimi, isbotlay oladimi-yo‘qmi.

Matematikada shunday masalalar borki, yuzlab yillar davomida yuzlab olimlar tagiga yetolmagan. Ularga juda katta mukofotlar e'lon qilingan.

Ayniqsa fundamental fanda har chorakda hisobot berish noto‘g‘ri. Chunki 3-4 oy olimda hech qanday fikr kelmasligi, lekin kuni kelib zo‘r g‘oya tug‘ilishi mumkin. Vaholanki, har choraklik hisobotda hech nima bo‘lmaydi.

Fundamental fanda yilda bir marta hisobot olish kerak. Nima natija oldi, qanday maqolalar yozdi, qaysi nufuzli jurnallarda nashr ettirdi, qaysi xorijiy konferensiyada ma'ruza qilib keldi – mana shunga qarab baho beriladi.

Ishlab chiqarishdan har chorakda hisobot olish to‘g‘ridir. Fanda albatta, bu narsa uncha to‘g‘ri kelmaydi. Fanga yondashuv boshqacha bo‘lishi lozim.

Shoirga, misol uchun, «yo‘l xaritasi» yozib berib, birinchi chorakda qanday she'r yozasan, keyingisida qaysisini deb aytolmaysiz-ku. Chunki uning ishi ilhomga bog‘liq. Ilmga ham ijodga bo‘lgan munosabatda qarash kerak.

– Hamma davrda, makonda va sohada avlodlar almashinuvi bo‘lishi tabiiy jarayon. Ayni paytda ilm-fan sohasida ham keksa avlod va yosh avlod o‘rtasida islohotlar borasida fikrlar qarama-qarshiligi bormi? Nimalarda aks etyapti?

– To‘g‘ri, boshqa sohalarda turli qarashlar bo‘ladi. Lekin matematikada bu istisno deb qarasa ham bo‘ladi. Sababi matematikada ikki qarash bo‘lishi mumkinmas: bir narsa yo to‘g‘ri, yo noto‘g‘ri. Albatta, buni to‘g‘riligini ham, noto‘g‘riligini ham isbotlash kerak.

Bundan tashqari, boshqa bir ma'noda fikrlar turfaligi bor. Yoshi katta olim biror masalani kun tartibiga olib chiqishi, yoshlar esa boshqa bir muammoni ko‘tarishi mumkin. Shu ma'noda, yo‘nalish tanlashda fikrlar farq qiladi.

Yosh olimlar boshqa takliflar bilan ham chiqishgan. Masalan, ilmiy darajalar berish masalasida jiddiy takliflar berildi.

Ikki bosqichli ilmiy daraja berish tizimi kerak emas, falsafa doktori (PhD) darajasini olib, keyin ilm qilaversa va doktorlik yoqlashim kerak, deb vaqtini o‘tkazmasa, degan qarashlar bor. Albatta, uning gapida jon bor. Lekin tajribani olgandan keyin to‘la olish kerak.

Xorijda falsafa doktori (PhD) olib, ilmni davom ettiraveradi, lekin o‘sish qadamlari ko‘p. Qilayotgan ilmiy ishlariga qarab darajasi o‘saveradi. Bizda esa bu mexanizm yo‘q.

Ilm shunday gap bor: ilmiy jamoada hammasi yoshi kattalar bo‘lsa, bu tragediya; agar hammasi yoshlar bo‘lsa, komediya; agar ham kattalar, ham o‘rta yosh, ham yoshlar bo‘lsa, bu simfoniya – shu kerak aslida!

Ba'zi sohalarda katta olimlar keksayib qolgan, yoshlar esa deyarli yo‘q. Ilmda 40-50 yosh oralig‘i eng sermahsul hisoblanadi. Hamma avlod vakillari bo‘lgandagina fan rivojlanadi.

– Grantlar tanlovi shaffofligi, korrupsiya darajasi qanday? Grantlar ijrosi amalda qanchalik samarali va to‘g‘ri tashkil qilinadi?

– Bundan 20 yilcha oldin grant degan narsa umuman bo‘lmagan. 2002-2003 yillarda grantlar paydo bo‘ldi. Shunda bir sistemadan boshqasiga o‘tilgan. Hamma narsa grant bo‘lib ketgan, bu ba'zi muammolarni ham keltirib chiqargan, ayniqsa Fanlar akademiyasi uchun.

Barcha oylik-maoshlar grantlar hisobiga o‘tib ketgandi. Natijada grantlar hayot-mamot kurashiga aylanib qoldi. Grant bo‘lmasa, institut ham yo‘q bo‘ladi. Shu jarayonda noobektivlik bo‘ldi o‘sha paytlarda. Yaqinroq odamlarga, institutlarga juda ko‘p grantlar berildi.

Ba'zi institutlar yigirmatalab proyektlar berishgan, biz esa 3ta yo‘nalish bo‘yicha 3ta proyekt berganmiz. Sababi – matematikada hamma narsaga aniq yondashishga o‘rganilgan, bor narsani yozganmiz.

Hozirda bu biroz tartibga solindi. Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan hal etiladi. Shaffoflik bor, desa bo‘ladi. Lekin jarayon juda murakkablashib ketgan. Byurokratiya ko‘payib ketyapti, deb o‘ylayman. Chunki loyiha berilgandan keyin tinimsiz borib kelaveradi, bir narsasi noto‘g‘ri ekan deb.

Biz bir nechta chet el grantlari olganmiz. Loyiha yoziladi, rahbar ko‘rib, berib yuboriladi. Keyin uni izidan o‘n martalab qaytarilmaydi. Bizda hozir, afsuski, shu narsa bo‘lyapti. Ba'zan oylab grantlar masalasi yechilmayapti. Bo‘lmaydigan narsani bo‘lmaydi, deyish kerak.

– Matematikaga qiziqqan yoshlarga qanday maslahatlar berasiz?

– Birinchi navbatda, matematikaga insonning o‘zida moyillik bo‘lishi lozim. Chunki hamma ham matematik bo‘lavermaydi. Haqiqatda matematik bo‘laman, degan yoshlar matematika bilan muntazam shug‘ullanishi kerak.

Fan olimpiadalarida muntazam qatnashib turish zarur, bu nomi uchun matematik bo‘laman deydimi yoki haqiqatda shunga qiziqish, moyillik bormi — shuni aniqlashga yordam beradi.

Hozirgi yoshlarda bitta muammo bor: bir sohaga kiraman desa, boshqa fanlar bilan umuman qiziqmaydi. Matematik bo‘laman deydi-da, fizika, kimyo, biologiya, tarixni kabi fanlarni o‘qimaydi. Bu juda noto‘g‘ri — odamda dunyoqarash juda keng bo‘lishi kerak.

Maktabda, albatta, barcha fanlarni chuqur o‘rganish lozim. Ayniqsa tilni – o‘zbek tilini bilish judayam muhim, o‘z ismini to‘g‘ri yozolmaydiganlarni ham ko‘ramiz. Keyin rus, ingliz tillarini bilishi lozim, o‘shanda fanga kirish oson bo‘ladi.

Yigitali Mahmudov suhbatlashdi.
Tasvirchi – Muhammadjon G‘aniyev.