Kun.uzʼning navbatdagi suhbatdoshi adabiyotshunos olim, o‘tgan asrning eng yaxshi adabiy ko‘rsatuvlaridan biri “Hayrat” ning muallifi Rahmon Qo‘chqor bo‘ldi.

Adabiyotshunos bilan suhbatimiz “Hayrat” ko‘rsatuvi, o‘zbek adabiyoti, ta'lim va tarbiyadagi mavjud kamchiliklar, ularning yechimi, so‘z erkinligi, xalqimizni kitob mutolaasidan uzoqlashtirgan omillar, shuningdek, xalq tafakkuri borasida kechdi.

Quyida suhbatning ikkinchi qismi bilan tanishishingiz mumkin.

Video: Youtube.com

— Rahmon aka, ko‘pchilikning fikricha, amal ijodni sindiradi. Sizning ham ma'lum bir yillaringiz Prezident devoni va Vazirlar Mahkamasida turli lavozimlarda o‘tdi.

Suhbatga tayyorgarlik chog‘ida bir necha adabiyot vakillari bilan suhbatlashganimizda ular Rahmon Qo‘chqorning ijodi amalga o‘tguncha juda kuchli edi, yonib ijod qilardi, keyin sustlashib qoldi, degan fikrni bildirishdi.

Xo‘sh, siz o‘zingiz ijodkorning amal kursisiga kelgach ijoddan to‘xtashi to‘g‘risidagi fikrga qanday qaraysiz?

— Ilyosbek, avvalo bir narsani aniqlashtirib qo‘yishimiz kerak. To‘g‘ri, men 12 yil davomida Prezident devoni va Vazirlar Mahkamasi idoralarida xizmat qilganman. Lekin men amaldor bo‘lgan emasman. Amaldorlik boshqa masala. Mening xizmat avtomobilim yo‘q edi, bolalarimni bog‘chaga olib boradigan alohida shofyorim bo‘lgan emas. Biz qolgan yuzlab kishilar singari Prezident devonidadir va Vazirlar Mahkamasidadir, funksiya bajaruvchi, kichik bir xonada kun bo‘yi mehnat qiluvchi, kompyuter qarshisida qaror loyihasidir, farmon yoki farmoyish loyihasidir, u yoki bu qonun loyihasidir, umuman, funksiya bajaruvchi xodim bo‘lganmiz.

Amaldor bo‘lgan emasmiz. Demoqchimanki, men o‘zimni hech qachon amaldor bo‘lganman deb hisoblamayman. Balki, tashqaridan qaragan odamga shunday ko‘ringan bo‘lishi mumkin.

Vazir – amaldor, vazir o‘rinbosari amaldor, hokim – amaldor, Agentlik rahbari – amaldor. Ya'ni bular  amal kursisiga ega bo‘lgan odamlar. “Fishka” deyishadi. U yoki bu imzosi ma'lum summani u yoqdan bu yoqqa o‘tkazib yuboradigan kishilar. Bizning imzomiz unday imzo bo‘lgan emas.

Endi ijodga daxli haqida.

Vazirlar Mahkamasi ijro hokimiyati. Bu yerda ertalab 8da ishga kirib ketasiz va kechki payt 11da ishdan yo chiqasiz yo chiqmaysiz. Boshqa idoralarni ham ko‘rgan, ularga solishtirgan holda aytamanki, Vazirlar Mahkamasidagi ishni, u yerdagi ko‘lamni, u yerdagi asabbuzarlik va tig‘iz, ham asab, ham ruh, ham jismni charchatadigan mehnat intizomini ko‘rmasdan turib birorta odam o‘zini idora ko‘rganman demasa ham bo‘ladi. Mening tushuncham shunday.

Ana shu jarayonda yurib nimadir yozish, nimadir tahrir qilish juda qiyin bo‘lgan.

Lekin bu degani to‘xtab qolingan, adabiyot tashlab qo‘yilgan, fikr o‘lib qolgan degan xulosani menimcha bermaydi. O‘zingiz aytgan, o‘zingiz suhbat boshida eslagan “Hayrat” ko‘rsatuvi aynan o‘sha idoralarda ishlab yurgan paytlarimda ham juda uzoq vaqt davom etgan. Ko‘rsatuv bo‘lsa ozgina yengilroq. To‘rt soat tasvirga olish  uchun ajratilsa, men peshin payti tushligimdan foydalanib bir soat tasvirga olish bilan shug‘ullanardim, qolgan uch soat esa kuyib ketaverardi.

Montajni esa kechki payt, iloji boricha shanba kunlari kechki soat 9lardan keyinga olinardi. Shunda ham ruxsat olinib, sababi tushuntirilib keyin borilardi-da, aytganimdek, u yoki bu asar haqida 20 daqiqa biror asar, adabiy hodisa yoki biror iste'dod va uning dardu dunyosi haqida nimanidir isbotlash yoki nimanidir xalqqa isbotlash uchun harakat qilingan.

Ana shu ma'noda idorada ishlagan hamma odam ijodni to‘xtatib qo‘yadi yo shu bilan to‘xtaydi, degan qoida menimcha yo‘q.

Endi, umumiy tendensiya, umumiy xulosa siz aytayotgandek chiqadi. Darhaqiqat, umid bilan, juda katta va'dalar bilan paydo bo‘lgan iste'dodlarning bir qismi aynan shu vazifalar, amaldorlik, lavozim, mukofotlar va sekin-sekin yumshoq kursi, sal avval aytganimiz, xizmat mashinasining qoraytirilgan oynasi ortidan hayotni ko‘rish, oilaga, ayolga maishiy nuqtai nazardan juda katta yengilliklar ijodkorni Gorkiy iborasi bilan aytganda, hayot qalbining ustidagi terisini shilib tashlab, odamlarni, xalq va millat og‘riqlari, dardlarini o‘zida aks ettirayotgan qalbining usti men aytayotgan muhitda dag‘al qilishi mumkin. Bu qalbni ter qoplashi mumkin.

Vijdonni yog‘ bosishi mumkin. Faqat ko‘zni emas, vijdonni ham yog‘ qoplashi mumkin. Shu ma'noda, afsuski, bu tendensiyani ham kuzatyapmiz. Bundan keyin ham balki kuzatarmiz.

— Bu savolni berganim sababi, turkum suhbatlarimizdan birida shoir Xurshid Davronga shunga yaqin bir savol bergandim. Ya'ni “Xurshid Davron qaysi biriga ko‘proq xiyonat qildi? Shaxs Xurshid Davron, amaldor Xurshid Davron yoki ijodkor Xurshid Davron” deganimda u kishi “amalda ishlagan yillarimda ijoddan uzoqlashishlar bo‘lgan, balki ijodga biroz xiyonatlar qilgandirman” degan fikrni bildirgan edi. Demak, baribir ijodga xiyonatlar bo‘lar ekan-da.

— Bu biroz qo‘polroq nomda, qo‘polroq usulda ifoda etilyapti-da. “Ijodga xiyonat desak”, yuragi bor, qalb bilan yashaydigan chinakam ijodkorlarga og‘ir botishi mumkin.

Erkin Vohidov amaldor bo‘ldimi-yo‘qmi? Bo‘ldi-ku. Lekin Erkin aka hozir men o‘qib beradigan she'rlarni yozishiga bu narsalar xalaqit bermadi-ku. Erkin aka o‘zbek tili va uning jozibasini kashf etib bergan, lekin asrlarga tatigulik kuzatuvlarni qilishga Oliy Majlisdagi kabineti xalaqit bermadi-ku.

Ko‘rganman Erkin akaning xonalarini. U kishi oddiy, sodda, lekin yop-yorug‘ xonada o‘tirib derazadan Milliy bog‘ga, gumbaz ostidagi Navoiyga soatlab tikilib o‘tirardilar. Mana shu jarayon Erkin akaga xalaqit bermadi-ku.

Shu ma'noda hammadan ham bir xil retseptni, bir xil siyohni kutib bo‘lmaydi, nazarimda.

Mana shu joyda ham kimning kim ekanligi ma'lum bo‘ladi. Kim uchundir amal, vazifa bir sinov. Va bu sinovdan ochig‘ini aytaman, men bilgan ko‘p ijodkorlar halol, pok va vijdoniga xiyonat qilmasdan, o‘ziga yuklatilgan vazifani bajarib o‘ta olishgan.

Men Xurshid aka bilan o‘tkazgan o‘sha suhbatingizni ko‘rdim. Suhbatda Xurshid aka bir gapni aytdi. Boring ana, ijodga xiyonat qilindi deb qaralsa ham, lekin men qo‘ldan kelgancha boshqalarga yordam berishga harakat qildim. Buni to‘g‘ri tushunish kerak. Agar Xurshid aka o‘sha joyda o‘tirmaganda biz aytayotgan, siz alqagan ko‘rsatuvlar qayerda edi. Uning o‘rnida boshqa funksioner o‘tirganida boshqa amaldor o‘tirganida nima bo‘lardi? Ko‘rganman unday amaldorlarni. Kechirasiz-u, adabiyotning ”a”sini tushunmaydigan, san'atning ko‘chasidan o‘tmaganlar san'atni boshqarishdi, adabiyotni boshqarishdi va hamon bor bundaylar.

Xurshid aka, Shahnoza opaga o‘xshaganlar o‘z ijodini juvonmarg qilib bo‘lsa-da, o‘zgalarga yelka tutib berishi ham bitta ijod. Bu ham bitta savob, bu ham vatan, xalq va insoniyat oldidagi xizmat deb o‘ylayman.

— Ko‘pchilik ta'kidlaganidek, badiiy asar tarbiyachi. Tarbiyaning qandaydir vositalaridan biri emas, aynan tarbiyachi.

Endi ikkinchi bir narsaga e'tibor qaratish kerak. So‘nggi paytlarda insonlardagi umumiy tarbiyada qandaydir oqsash kuzatilayotgani, yoshlarda kattalarning so‘zi, nasihatiga quloq tutmaslik, kimdir kimgadir tarbiya, adab bermoqchi bo‘lsa nasihatingni bolangga qil, deya bobillab berishiga ham o‘rganib bormoqdamiz.

Albatta, buni ko‘pchilik turlicha talqin qiladi. Kimdir bu globallashuv deydi, kimdir dindan uzoqlashishda deydi. Va men adabiyotshunos sifatida sizdan so‘ramoqchiman, tarbiyadagi oqsashda adabiyotning kuchsizlangani, o‘rni pasaygani ham sababchi emasmi?

Shu ma'noda, adabiyot oldidagi muammolar yana nimalardan iborat sizningcha?

— Avvalo, adabiyot va tarbiya masalasini pedagogika bilan, didaktika bilan adabiyotni aralashtirib yubormaslik kerak. Ularning har birining o‘z funksiyasi bor. Adabiyot nimani va qanday tarbiyalaydi degan savol pedagogika va didaktika nimani va qanday tarbiyalaydi degan savolning javobiga to‘g‘ri kelmaydi.

Adabiyot tuyg‘ularni tarbiyalaydi, hislarni o‘stiradi va voyaga yetkazadi, shuningdek, kayfiyatga daxl qiladi. Boring ana, dunyoqarashga o‘zining kuchli ta'sirini o‘tkazadi.

Adabiyot pedagogikadan farqli o‘laroq, san'at orqali bevosita emas, bilvosita, hislarini qo‘zg‘ash orqali, uning hali o‘zi nomini bilmayotgan tuyg‘ulariga urg‘u berish va yo‘l ko‘rsatish orqali insonni uyg‘otadi. Insonni shakllantiradi. Odamni tashqari bilan emas, o‘zi bilan o‘zi olishish va kelishishga da'vat qiladi. Farqi bormi-yo‘qmi? Farqi bor.

Ana shu ma'noda Avloniy shoir, ijodkor yoki dramaturglikdan ko‘ra ko‘proq pedagog edi. Cho‘lpon esa aksincha. Cho‘lpon ijodkor, estet, chinakam shoir edi.

Abdulla Qodiriy yangi maktablarni qo‘llagan, quvvatlagan, lekin Abdulla Qodiriy Behbudiy emas. Behbudiy Qodiriy emas. Abdulla Qodiriyning millat tarbiyasi, shaxs tarbiyasi va inson tarbiyasi faqat odob-axloq doirasida qolgan emas. Faqat odob-axloqinigina tarbiyalamagan xalqni. Boshqa jihatlarini-da o‘stirishga xizmat qilgan. Ana shu ma'noda adabiyot zimmasiga va siz aytayotgan jamiyatdagi yoshlar axloqi va o‘zini tutishida uchrayotgan qo‘pol va jiddiy simptomlar, belgilarga aybdor yoki yanayam to‘g‘rirog‘i, o‘shanga javobgar deb olsak unga malol gap bo‘lib qoladi.

Adabiyot oldidagi muammolarga kelsak. Achchiq bo‘lsa ham bir haqiqatni aytishga to‘g‘ri keladi. O‘zbek adabiyoti, adabiy siyosatni shakllantirilishi va boshqarilishi masalasi anchagina og‘riqli masala.

Bu bugun, kecha, bir yoki ikki yil avval paydo bo‘lmagan. Ancha yillar avval paydo bo‘lgan va davom etib kelayotgan og‘riq. Nima demoqchiman? Bir paytlar Abdulla Qahhor o‘z davrida Yozuvchilar uyushmasining raisi bo‘lib ishlagan kasbdoshiga qarata ochiq-oydin katta majlisda bir gapni aytgan. Falonchi tuyaqushga o‘xshaydi. Tuyaqushga “sen qush bo‘lsang uchmaysanmi?” desa, “yo‘q, men tuyaman”, derkan. “Tuya bo‘lsang yuk ko‘tarmaysanmi?” desa, “yo‘q, men qushman” derkan. Shunga o‘xshab Yozuvchilar uyushmamizning raisi falonchiga nega durustroq she'r yozmaysan desa, men uyushma rahbariman deydi. Nega bo‘lmasa uyushmani durustroq boshqarmaysan desa, men shoirman deydi.

Afsuski, mana shu go‘yo kulgili tuyuladigan, lekin ostida juda jiddiy haqiqat yashiringan gap bugun ham yodga kelaveradi. O‘z kuchini yo‘qotmayapti. 

Yozuvchilar uyushmasiga mamlakat rahbariyati tomonidan qilinayotgan e'tiborni dunyo ko‘rib turibdi. Yangi bino, yozuvchilar uchun yangi uylar, Do‘rmondagi sharoit, yozuvchilar poliklinikasidagi sharoitlar, kechirasiz, qaysi mamlakatda bor?

Lekin javob qani? Nima javob bo‘lyapti bularga? Faqat rahbariyat ilgari surgan tashabbusni qo‘llab-quvvatlash. Rahbariyat deylik, Namanganga 1 millionta kitob beraylik, desa shundan keyin o‘rnidan turish, shundan keyin kitob yig‘ishga harakat va h.k.

Axir yoki tuya yoki qush bo‘laylik-da.

Aytaylik, nega o‘sha ijodiy uyushmalarga rahbarlik qilayotgan odamlarning durustroq she'rlari, katta dostonlari, chinakam xalq dardiga darmon bo‘ladigan narsalarini o‘qimaymiz. Bir yilda olti dona vatan haqida, mustaqillik haqida, u yoki bu tadbir uchun musiqa bag‘ishlanadigan she'rni bitib qo‘yishning o‘zi bitta shoirning men shoirman deb yurish uchun yetarli bo‘lsa, bilmadim men.

Qaysi adabiy davraga borilsa, qaysi viloyatga borilsa, karnay-surnay, non-tuz, oddiyroq mehmonxonasi bo‘lsa burun jiyirilgan, bitta tadbirni peshingacha o‘tkazib, yana bitta tadbirga borsa, bo‘ldi charchadim, buyog‘i dam olamiz degan gap va bu tadbirlarda to‘rt kun yurilsa to‘rt kun ham bir xil she'r...

Shumi vazifa? Erkin Vohidov shuni o‘ziga ep ko‘rarmidi? Rauf Parfi shuni o‘ziga ep ko‘rarmidi, Shavkat Rahmon shuni o‘ziga ep ko‘rarmidi?

Butun tirikchiligini adabiyotning, she'riyatning bo‘yniga yuklab qo‘yarmidi?

Erkin aka haqida gapirdim. Mana men sizga Erkin akaning uncha-buncha to‘plamiga kirmagan, lekin Erkin aka millatning taqdiri hal bo‘layotgan bir paytda yozgan “ Devonayi haqgo‘y” she'rini o‘qib bermoqchiman.

Yana sening to‘ning yelkangda, 

Sig‘may qolding bu dargohga ham. 

Labda achchiq qimtilgan xanda, 

Tashqariga qo‘yasan qadam. 

 

Tuqqaningga yoqmas to‘g‘ri gap, 

Shuni anglab yetmagan bo‘lsang, 

Bu dunyoda shuncha yil yashab 

Diplomatlik atalgan adab 

Ko‘chasidan o‘tmagan bo‘lsang, — 

Ko‘ngildagi gapingni qachon 

Kimga qanday so‘zlamoq kerak, 

O‘zingga ne foyda, ne ziyon. 

Anglamagan bo‘lsang gar, demak — 

 

Ayb o‘zingda, 

Toki bu dunyo 

Tili burrolarga yor ekan, 

Manmanliqdek tuzalmas savdo.

Odamzod boshida bor ekan, 

 

Toki boshliq zoti ekan haq, 

Gapi gapu so‘zi so‘z ekan, 

To‘rdagilar hokimi mutlaq, 

Pastdagilar yumuq ko‘z ekan,— 

 

Peshonangga bitilgan attang, 

Yengilmoq bor doimo jangda. 

Mudom sening qo‘lingda pattang, 

Mudom sening to‘ning yelkangda.

Mana shoirning missiyasi. Mana ijodkor arbobning missiyasi. Xalqning dardi, devonayi haqgo‘ylarni qiynagan, qiynayotgan va albatta qiynaydigan dardlarni o‘zining yuragidan o‘tkazish, taqdiridan o‘tkazish, yuragiga og‘riq olish, ularning ichiga kirib yashab ko‘rish, har qancha katta amaldor bo‘lmasin, chiroyli ofisda o‘tirmasin.

Mana shunday bo‘lmagunga qadar adabiyotning o‘sishiga, adabiy siyosatning siljishiga, adabiy hodisaning ko‘payishiga va xalqning adabiyot deganda xuddi to‘yga borgandek tayyorgarlik ko‘rishiga, shoir bilan, she'riyat va go‘zallik bilan uchrashuvga xuddi katta bir yig‘inga, Navro‘zga chiqqandek chiqishini kutib bo‘lmaydi.

Xalqning bittasini bir muddat aldashingiz mumkin, lekin butun xalqni har doim aldab bo‘lmaydi.

Xalq orasida siz bilan mendan ko‘ra bir-ikkita ko‘ylakni ko‘proq yirtgan, siz bilan men qilib yurgan kirdikorlarni bilib turgan insonlar juda ko‘p.

Ularning qalbi bilan, ularning didi bilan, ularning bahosi bilan o‘ynashib bo‘lmaydi.

Ana shu ma'noda adabiyot o‘sishi, adabiy hodisalar ko‘payishi va adabiyot chinakam xalq minbariga aylanishi uchun avvalroq aytganim eng oddiy tashkiliy ishlardan, adabiy siyosatni uyushtirishda fidoyilik kerak.

— Xalqning umumiy dunyoqarashi, tafakkurini rivojlantirish, ongidagi eskicha qarashlarni batamom yo‘qotish masalasi ko‘tarilayotgan ekan, bugun ta'lim masalasi har doimgidan-da dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Rahmon aka, keling, ta'lim masalasiga haqiqat ko‘zi bilan qaraylik. Hozir istagan talaba yoki o‘quvchiga bir sahifa arizanoma narsa yozishni topshiring, uning qo‘lidan imlo va gap tuzishda qator xatolar bilan yozilgan narsani qabul qilasiz. Hatto a'lochi o‘quvchi, talabada ham shunday. Tabiiyki, yosh o‘qituvchilarda ham.

Siz ham pedagog bo‘lgansiz, shu ma'noda ta'limdagi bu qoloqlikdan qutulish yo‘llarini nimalarda ko‘rasiz?

— Dunyo tajribasi, dunyo ta'lim tizimi bilan solishtirganda biz hali o‘rganishimiz va milliy zaminga tatbiq etishimiz kerak bo‘lgan tajriba nihoyatda ko‘p.

Avvalo, sho‘ro davri va undan keyingi davrlar va hozirgacha oqovasi kelayotgan bitta jiddiy kamchilik borki, bizning ta'limimizda auditoriyada qo‘pol qilib aytganda, o‘qitilayotgan sub'yekt, o‘qitilayotgan insonlar, o‘qitilayotgan bolalar parazitlikka o‘rgatiladi. Ya'ni tayyorga ayyorlik, bor narsani iste'mol qilishga o‘rgatiladi.

Domla chaynab beradi, o‘quvchi yutishi kerak. Yutganining o‘ziga baho oladi. U yoki bu darslikdagi narsani qaytarib bersa judayam yaxshi, “Nargizaxon 5”, “Toshpo‘lat 5” bo‘ladi.

Dunyo ta'lim tizimi esa boshqacharoq. Ta'lim tizimimizga baho berish uchun albatta dunyo kezish ham shart emas. Siz bilan men o‘tirgan joydan 300 metr naryoqda Westminster universitetidagi ta'lim-tarbiya, mayli ko‘proq ta'lim tizimidagi aqidalarga qarab ko‘ring. U yerdagi uslubga qarab ko‘ring.

Bizning institut, universitetlarda bola birinchi kursga kelganda yarim yil galstuk taqish, soqol olish, ro‘mol, saqich chaynamaslik, o‘zini to‘g‘ri tutish, oq ko‘ylak kiyib kelish degan masalalar o‘rgatiladigan bo‘lsa, Westminster bir oylik, yangi kelgan bolaga, masalan xalqaro iqtisod bo‘limiga kelgan 80 ta talabaga bir xil masalani topshiriq beradi.

Nima deyiladi? Masalan yuz ming dollar puling bor, o‘sha pul bilan bitta ta'lim muassasasini, deylik 450 ta bolaga mo‘ljallangan o‘quv dargohini yangi o‘qituv jihozlari bilan (proyektorlar, kompyuter, elektron doskalar va. h.k) jihozla.

Talaba esa 40 kun muddatda notebookʼiga kirib yoki universitetdagi wifi zonada o‘tirib, tun-u kun o‘rganib dunyo bozoriga kirib ketadi.

O‘zbek bozorida “Malika” savdo majmuasidagi qaysi do‘konda, deylik falon protsessorning narxi qancha, uning sichqonchasi, klaviaturasi qancha so‘m turadi va bularning Xitoy, Qozog‘iston, Rossiya yoki Qo‘shma Shtatlar bozorida narxi qanday? Tushunyapsizmi, yuz ming dollar, yo‘q pulni jamlab-jamlab butun dunyo bozori o‘rganiladi, bu pulni qanday qilib samarali sarflash bo‘yicha biznes reja ishlab chiqiladi. Bu ishlarni, bu o‘rganishni birinchi kursning bir oylik bolasi qilyapti.

O‘qituvchi, professor umumiy yo‘nalishni beradi, foydalanish mumkin bo‘lgan adabiyotlarni, o‘zi uchun yo‘l tanlashi mumkin bo‘lgan manzillarni ko‘rsatadi - bo‘ldi, qolganini bolaning o‘ziga tashlaydi.

Bu maktabda ham, litseyda ham, hatto bog‘chasida ham shunday. Afsuski, bizda bularga ancha vaqt bor. Bu birinchidan.

Ikkinchidan, boshqa bir tomoni ham bor. Bizda nima qilib bo‘lmasin diplomni qo‘lga kiritib olish kerak. Qo‘lda diplom bormi, Xudo xohlasa ishga joylashaman, degan noto‘g‘ri tushuncha hali-hanuz bor.

G‘arbda, rivojlangan mamlakatlarda Harvard universitetini bitirmaysizmi, baribir ishga olayotgan oddiy firma ham Harvardda egallab kelgan bilimlaringiz bo‘yicha imtihon yoki suhbatdan o‘tkazadi.

O‘tolmasangiz, Harvardga to‘lagan 98 ming dollaringiz havoga uchib ketadi.

Bu oddiygina bozor iqtisodiyoti. Mutaxassisni tanlash prinsiplari. Bunda falonchining o‘g‘li, falonchining jiyani bo‘lish rol o‘ynamaydi.

Talaba o‘qishga kirar ekan, avvalo o‘zi uchun harakat qiladi, o‘zini tarbiyalaydi, o‘zining bilimini oshiradi.

Albatta, bizning ta'lim tizimimizda ham islohotlar bo‘lyapti, biz ana shu chala yo‘lda qolmasligimiz kerak. Tajriba olishda milliy zaminimizga mos qilib ijodiy tajribalarni olishimiz kerak.

Yana bir misol, men hozir xizmat qilayotgan Toshkent davlat yuridik universitetida joriy qilingan modul tizimi o‘zini ancha-muncha oqlayapti. To‘liq effekt berdi. Rejalarimizning hammasiga erishdik deyolmayman, lekin men aminman, to‘rt yildan buyon joriy qilingan tizimda ta'lim olayotgan yoshlar yuridik universitetining kutubxonasiga hozir borib ko‘ring, albatta imtihon oldi bo‘lishi shart emas, bola to‘liq, joy yetmayapti. Nega, chunki ular o‘zi uchun o‘qiyapti.  

Men o‘quvchiga yuzma-yuz turib baho qo‘ymayman, barcha nazoratlar raqamlangan holda yozma beriladi. Bu yerda o‘qituvchi kimning ishini o‘qiyotganini bilmaydi.

Bu yerda poraxo‘rlik degan harom-xarish ishlarga o‘rin yo‘q. Buni bilgan bola kimning farzandi bo‘lishidan qat'i nazar o‘z harakatini qiladi.

Aminmanki, bu bolalar huquqni muhofaza qilish organlarida va ular bilan muomalaga kirishadigan jamiyatda ham ijobiy o‘zgarishlar qila olishadi.

Ana endi o‘ylab ko‘ring, xuddi shu prinsip boshqa milliy oliy o‘quv yurtlarida joriy qilinsa qanday katta natija beradi.

Aslida juda ko‘p amru ma'ruf va aqlbozlik kerak emas, o‘qitish prinsipini o‘zgartirish kerak.

— Rahmon aka, so‘nggi vaqtlarda O‘zbekistonda bir harakat ko‘zga tashlanyapti. Ya'ni millatni kitobga qaytarish harakati. Bu ishlarning boshida esa prezident Shavkat Mirziyoyev turibdi.

To‘g‘ri, hali bu maqsad o‘z natijasini ko‘rsatishi uchun ma'lum yillar kerak. Chunki bilamiz, bu katta maqsad birdaniga o‘z mevasini berib qolmaydi.

Ammo kishini biroz xursand qiladigan natijalar ham borki, harholda hozir kitob so‘zi odamlar tilida ko‘p takrorlanayotgan so‘zga aylanmoqda.

Shu ma'noda savol bermoqchiman. Ma'lum bir yillarda biz kitobxon millat bo‘lganmiz (Sovet davridagi bir statistikaga ko‘ra Qo‘qon shahri eng ko‘p kitob sotib oluvchi aholi yashaydigan shahar bo‘lgan. Bu borada Sankt-Peterburg ikkinchi). Qachon biz bu nomni yo‘qotdik va unga nimalar sabab bo‘ldi va endi bizning oldimizda qanday muammolar turibdi?

— O‘rtada qayta qurish bilan bog‘liq (boshlanishi), odam qadridan mol qadri, inson kitobga yoki san'at asariga emas, ko‘proq nonga muhtoj, tirikchilik o‘tkazishga muhtoj palla kechdi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida talon tizimiga o‘tishga majbur bo‘ldik. Hammasi majburiyat orqasidan, bularni hech kim o‘ylab topib, atayin qilgan emas. Shunday qilib odamlarning burni qonatilmasdan jamiyat sog‘-omon olib chiqib ketildi. Buni e'tirof qilish va tan olish kerak.

Mana shunday paytlarda kitob o‘qib nima bo‘lasan, kitob o‘qigan injyener qancha oylik olyapti-yu, bozorda saqich sotgan savdogar qancha pul topyapti, degan go‘yo hayotiy solishtiruvlar dunyoga kelib qoldi.

Shundan keyin afsuski, ota-onalarning o‘z tashabbusi bilan bolasini maktabga, keyinchalik tashkil qilingan kollej va litseylarga emas, bozorga yo‘llash, nima qilib bo‘lsa ham pul topib kelish, shuni evaziga falonchinikidan qolishmaydigan to‘y qilish, falonchinikidan qolishmaydigan mashina minish yoki uy qurish degan narsalar markazga chiqib qoldi.

Yoki ilmiy tilda aytsak, qadriyatlar vektori o‘zgardi. Odamlarda yo‘nalish, oldinga qo‘yilgan maqsad o‘zgardi. Insoniylik, adolat, his-tuyg‘u, insoniy jihatlar emas, ko‘proq nafsiy jihatlarga strelka burilib qoldi.

Bu jarayonda xalqda, xususan, yoshlarda va kattalarda ham kitobdan uzoqlashish, mutolaadan bezish, mutolaaga beparvolik degan salbiy tendensiya vujudga keldi.

Lekin hali ham kech emas. Bugun O‘zbekiston rahbariyati tomonidan barcha jabhalarda kitobga qaytish, kitob mutolaasini insonlarning tabiiy, har kungi mashg‘ulot va har kungi ehtiyojiga aylantirish siyosatining bir jihatiga e'tiboringizni qaratmoqchiman.

Men shunday tushunamanki, kitobga qaytish degani faqat adabiy asarga qaytish degani emas. Buni aniq aytish kerak.

Kitob bu faqat adabiyot, faqat doston, faqat she'r, faqat roman yoki qissa emas. Ilmiy, o‘quv, texnik adabiyotlarning-da mutolaasiga kirishish kerak.

Qaysi bir mamlakatning kitob do‘konlari yoki yoyma kitob sotuv bozorlarida amaliy matematika, kimyo, fizika, mexanika, elektronikaga oid kitoblarga xaridor bo‘lmas ekan, bu mamlakat xalqi o‘zga, rivojlangan davlatlardan qarz olib, o‘sha qarziga rivojlangan davlatlardan texnika — texnologiya sotib olishdan nariga o‘tmaydigan, bo‘lib ham u mamlakatlar allaqachon ishlatib bo‘lgan, lekin hali go‘yo taxi buzilmagan mashina, texnika – texnologiyalarni sotib olishdan nariga o‘tmaydi. Taraqqiyot bo‘lmaydi.

Shu ma'noda O‘zbekiston rahbari yodingizda bo‘lsa, qishloq xo‘jalik xodimlari bilan uchrashuvda matndan chiqib bir gapni aytdi.

“Men sizlarni hammangni she'r o‘qi, roman o‘qi deyayotganim yo‘q. Fermer bo‘lsang qishloq xo‘jaligiga oid kitoblarni o‘qi”, dedi. Bu jiddiy gap. Ha, jaydari qilib, o‘zbekcha qilib aytilgan, lekin juda jiddiy gap.

Axir, qanday qilib bugungi zamonaviy qishloq xo‘jaligini kitobsiz, ilmiy ishlanmasiz tasavvur qilish mumkin. Kechirasiz-u, kitob o‘qimasdan ikki-uchta odamning gapi bilan dehqonchilik qilish mumkinmi axir?

To‘g‘ri, bular bola tarbiyasi darajasida emasdir, lekin Isroil, Misr degan mamlakat bizdan ko‘ra paxtadan ko‘proq hosil olyapti-da. Ruxsat bersangiz, bir kuzatishimni aytaman. Yaqinda ish yuzasidan Germaniyada bo‘lib qaytdim.

Shu yerda o‘zbekcha qilib aytganda, poyi-piyoda yurib shu mamlakatning bir qismini o‘rganib ko‘rish va tajribamni oshirishimga imkon bo‘ldi.

Ochig‘i, biz o‘zbekday dehqon yo‘q, deb ko‘p gapirib yuboribmiz. Tuproqning, suvning ilmini bizdan suv qilib ichib yuborgan xalq yo‘q, deb ortiqcha maqtanib yuboribmiz.

Nemis fermerlarining ish qilayotgan, dam olayotgan dalasini ko‘rib, shudgor qilingan yerini ko‘rib yoki kuzgi yem ekib qo‘yilgan yam-yashil dalasini ko‘rib yoki hosili yig‘ib olingan tokzorlarni ko‘rib yoki haydalgan yerda bitta nomaqbul yotgan kesakni uchratmasdan... dehqonchilik nima ekanligini men ana shu yerda ko‘rdim.

Bizdan o‘n barobar ko‘p yomg‘ir yog‘adigan Germaniyaning birorta qishlog‘ida (shaharini qo‘ying) bir hovuch ko‘lmak yo‘q. Suv, kanalizatsiya tizimi shunday qilinganki, ortiqcha suv yo‘q, hammasi kerakli o‘zanga borib tushadi.

Inson qilyapti bularni.

Yuzlab gektar yerni bitta fermer o‘zining oila a'zolari bilan eplayapti. Mana shunday jamiyatda va mana shunday joyda birov birovni suvga tushirmayapti, katta-katta erkaklarga kesak ko‘tartirmayapti. Nega bunday hodisa bo‘lishi mumkinligini ularga tushuntirib berish mumkin emas. Buni izohlab berish mening qo‘limdan kelmaydi, masalan. Tushunyapsizmi, qayerga olib kelyapman gapni.

Xullas, ana shu nemis, fransuz, italyan fermeri, dehqoni nimaning evaziga shu natijalarga erishdi?

Shularning uyiga kirib ham ko‘rdim. Hammasining kitob javonida qishloq xo‘jaligiga oid, urug‘chilikdan tortib, kasalliklarga qarshi kurashda sepiladigan dorilargacha kitoblarni terib qo‘yishgan. Shuni o‘qishyapti.

Xullas, nemisdir, italyandir, hammasi ham tayyor mutaxassis bo‘lib tushgan emas. O‘z vaqtida shu mamlakatlar ham katta qiyinchiliklarni boshidan o‘tkazishgan. Yaponiya qanday og‘irlikni boshidan kechirdi.

Men ayniqsa, hamma yerda targ‘ib qiladiganim “Oshin” seriali. Undagi to‘rt yoshli qiz. Tilab olingan qiz yarim qop guruchga almashtirib yuboriladi. Mana shu Oshin 90 yoshligida 85 yil o‘tib g‘ildirakli emas, magnitli yo‘lakda soatiga 320 kilometr tezlikda yurib ketayotgan poyezd vagonida nabirasiga o‘zining hayotini hikoya qilib beradi.

Yaponiya o‘z davrida bir emas, ikkita jahon urushini boshidan o‘tkazdi. Ikkinchi jahon urushida torpedolari 500 metrdagi nishonga to‘g‘ri yetib borolmaydigan yaponlar bugun qanday texnologiyalar ishlab chiqarayotganini bilasiz.

Bu nimaning evaziga bo‘ldi? Sabr, qunt, uzoq o‘ylab keyin bitta harakat, uzoq o‘ylab millatning buyuk fidoyiligi. Buning uchun yapon ruhi uyg‘otildi.

Suhbatimizning boshiga qaytadigan bo‘lsam, mamlakatni, uning xalqini uyg‘otish, jipslashtirishda adabiyotning, she'riyatning o‘rni juda katta. Mana shu missiyani adabiyot bajarishi kerak.

Adabiyot yashasa millat yashaydi, deb Cho‘lpon domla osmondan olib chiroyli so‘z uchun gapirgan emas. Adabiyot aytganimdek, faqat estetik hodisa emas. Cho‘lpon estetik hodisagina emas, Qodiriy estetik hodisagina emas, bor yo‘g‘i adabiyotchi yoki yozuvchi emas. Qodiriy — millatning ovozi.

Qodiriy domla, Cho‘lpon domla, Fayzulla Xo‘jayevdek buyuk shaxslar shuni istagan.

Fayzulla Xo‘jayev nega Turkiston bolalarini Germaniyaga yubordi? Turkiston bolalari dunyoni ko‘rsin, yevropacha ilm, yevropacha dunyoqarash, ilm-fanni ko‘rsin, o‘rganib kelsin deb yubordi. Bu bilan Turkiston zaminiga bo‘lg‘usi vazirlarni tayyorlamoqchi edi.

Afsuski, Fayzulla Xo‘jayevdek insonning bu niyatlarini Iosif Stalin bilib qoldi, sezib qoldi.

Eng dahshati esa, men sizga boshqa joyda aytmagan bir faktni aytaman, mana shu sezdirib qo‘yishni, mana shu sotqinlikni Fayzulla Xo‘jayevning o‘zini idorasida o‘tirib ishlagan kimsalar, jumladan, Ivanov degan kimsa qilgan edi. U Stalinga axborot berib turgan. O‘sha kimsaning Stalinga yozgan bitta gapdan iborat o‘ta maxfiy telegrammani arxivda o‘qiganman. Nima deydi deng. 1925 yilda, o‘zining rahbari Fayzulla Xo‘jayev haqida Stalinga telegrammada yozyapti: “Ot Akmalya mojyet poluchitsya bolshevik, no Fayzulla ne poluchitsya”.

Tushunyapsiz-a, Akmaldan bolshevik yasasa bo‘ladi lekin Fayzulladan bolshevik yasab bo‘lmaydi, deyapti. Fayzulla Xo‘jayevning bo‘yniga o‘sha paytdayoq sirtmoq tashlangan edi, 1937 yilda tortildi, 1938 yilda otildi.

Ana shu ma'noda bugun tarix bizning millatimiz oldiga yana bir marta tarixiy imkoniyat beryapti. Bugungi 20-25 yoshli bolalarimiz yelkasida, zimmasida juda katta vazifa, missiya turibdi. Mana shu yoshdagi shoir, rassom, kompozitor, fermer, dehqon, korxona rahbari yoki injyener bo‘ladimi, shu nuqtadan turib baholash kerak.

Agar yana bir marta orqaga ketadigan bo‘lsak, tarix bunday imkoniyatni bizga yo beradi yo bermaydi.

Shuning uchun ham siz bilan biz yashayotgan kunlarni tarixiy kunlar deb atasak xato bo‘lmaydi. Millat shu kunlarda o‘z kelajagi sari aniq, dadil qadamlarni qo‘yishi kerak.