Kun.uzʼ ning navbatdagi suhbatdoshi adabiyotshunos olim, o‘tgan asrning eng yaxshi adabiy ko‘rsatuvlaridan biri “Hayrat”ning muallifi Rahmon Qo‘chqor bo‘ldi.

Adabiyotshunos bilan suhbatimiz “Hayrat” ko‘rsatuvi, o‘zbek adabiyoti, ta'lim va tarbiyadagi mavjud kamchiliklar, ularning yechimi, so‘z erkinligi, xalqimizni kitob mutolaasidan uzoqlashtirgan omillar, shuningdek, xalq tafakkuri borasida kechdi.

Video:Youtube.com

 

- Rahmon aka, yaxshi bilamiz, siz mualliflik qilgan va o‘tgan asrning eng yaxshi ko‘rsatuvlaridan biri bo‘lgan “Hayrat” ko‘rsatuvi chin ma'noda ko‘pchilik insonlarning hayratiga sazovor bo‘lgan. “Hayrat”dan hayratlangan kishilar e'tirofini hozir eslay olasizmi?

- Avvalo, e'tirof va maqtov uchun, bir payt tayyorlab efirga berganimiz “Hayrat” ko‘rsatuvi haqidagi ijobiy fikrlaringiz uchun tashakkur. Lekin bir narsani eslatishim kerak, yodingizda bo‘lsa, o‘sha paytlarda, buni katta avlod vakillari yaxshi eslashadi, “Hayrat” yolg‘iz ko‘rsatuv emasdi. Bu paytda adashmasam Dilfuza ismli singlimiz muallifligida “Sinfdosh” ko‘rsatuvi bo‘lardi. Qanday jozibali, qanday mulohazali va erkin fikrlaydigan odamlarga erkin ruhni beradigan ko‘rsatuv edi.

Yoki rahmatli ustozimiz Ahmad A'zamning “O‘zlik” nomli ko‘rsatuvi bor edi. Bu ko‘rsatuvni har hafta millionlab insonlar kutar edi. Yoki do‘stimiz Dilshod Shamsning “Ko‘ngil” nomli ko‘rsatuvi bor edi. Aytmoqchimanki, bir daraxt bilan bog‘ paydo bo‘lmaydi va “Hayrat” ham yolg‘iz daraxt emasdi, uning atrofida katta-katta daraxt va chinorlar ko‘p edi.

Bunda yana bir savol o‘rtaga chiqadi. Xo‘sh, bu kabi ko‘rsatuvlar odamlar qalbidan bunchalik chuqur joy olishiga sabab nima?

Buning sababi, nazarimda, o‘sha paytda televideniyeda rahbarlik qilgan insonlar sohaning haqiqiy ustalari edi. Ya'ni televideniyeda ham ijod, ham sohaning sir-asrorlarini chuqur bilgan kishilar rahbarlik qilar edi.

Yaxshi bilasiz, televideniye hatto radiodan ham farq qiladi. U alohida bir san'at turi, alohida bir maydon va alohida bir sahna. Shu ma'noda, o‘sha paytlarda televideniye rahbari o‘rinbosari bo‘lgan Shahnoza opa G‘aniyevani eslaylik. Shahnoza opa televideniyeda efirga beriladigan ko‘rsatuvlar sifati uchun javob berardi. Men aniq ayta olamanki, Shahnoza opa biror marta va biror ko‘rsatuvimizga daxl qilgan emas. U kishi jamiyat uchun to‘g‘ri so‘z, odil so‘z kerak ekanligini anglagan, ijodni tushungan inson edi.

Yoki bizning ko‘rsatuvimiz efirga beriladigan “Yoshlar” telekanali rahbari o‘sha vaqtda shoir Xurshid Davron edi. Men hech qachon Xurshid akaning biz tayyorlagan ko‘rsatuvlarga qarshilik qilishini tasavvur qilolmaganman.

Shu ma'noda bu ko‘rsatuvlar hamon odamlar xotirasida, yuragida yashar ekan, bu faqat bizning emas, aynan shu sharoitlarni yaratib bergan insonlarning mehnati edi.

Xudoga shukr, odamlarda “Hayrat”dan nimadir qolganki, hali hamon ish bilan, safarlar bilan viloyatlarga boradigan bo‘lsam, Toshkentda metro yoki avtobusda yuradigan bo‘lsam albatta biror kishi kelib, “Siz falonchi emasmisiz, siz falon ko‘rsatuv boshlovchisi emasmisiz” deya so‘rashadi.

Ular orasida akademik ham, oddiy farrosh ham bor. Ana shunday, xalqning e'tirofidan yaxshiroq e'tirof yo‘q.

- “Hayrat”ning bir sonida o‘zbek she'riyatida istibdod va istiqlol mavzusiga e'tibor qaratgansiz.

Unda o‘zbek she'riyatini avlodlarga bo‘lib tahlil qilganingizni ko‘ramiz. Ya'ni bu avlod sizning nazdingizda Cho‘lpondan boshlanadi. Cho‘lpon she'riyati bilan tanish inson biladiki, uning she'riyati erkin, ozod ruh bilan yozilgani, millat uchun yozilgani, bosqinchilikka qarshi ruh ochiq-oydin sezilishi bilan alohida ajralib turadi.

Undan keyingi, ikkinchi avlod G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Mirtemir, Shayxzoda, Usmon Nosir avlodi. Ularning she'riyati mag‘zida, mazmunida ham o‘zingiz aytganingizdek, mustaqillik uchun kurash bor, tuzumdan norozilik bor, ammo bu norozilik biroz qobiqqa o‘ralgan holda beriladi. Endi buning sabablarini ham bilamiz. Ya'ni boshida qattol tuzum qilichi tutib turilgan paytda yozilgan she'rlar.

Uchinchi avlod Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Gulchehra Nurillayeva va sal keyingi avlod ijodkorlari – Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron avlodi. Bu avlod mustaqillikni ko‘rgan va o‘z-o‘zidan mustaqillik haqida aniq, tiniq fikrlarni yozgan, ularning she'riyatida baribir qandaydir falsafa ko‘zga tashlanadi.

Xo‘sh, shu ro‘yxat bilan hisoblasak, beshinchi avlod sifatida kimlarni bu ro‘yxatga qo‘shasiz, umuman, beshinchi avlod she'riyatida qanday g‘oyalar ko‘zga tashlanyapti va bu avlod shoirlari bugun aslida qanday missiyani bajarishlari kerak va bu missiya bajarilyaptimi?

- Yaxshi kuzatuv qildingiz, yaxshi eslatma berdingiz. Darhaqiqat, o‘zbek she'riyati har 20 yilda bir yangilanadi. Umuman, dunyo adabiyotida shunday. Har 20 yilda bir avlod yangilanishi, bir to‘lqin kelishi kuzatiladi. Shu ma'noda beshinchi avlod deb bugungilarni emas, ulardan sal oldinroq, bizning yoshimizdagi avlod bor va buni unutmaslik kerak.

Xurshid aka, Usmon aka, Shavkat Rahmonni davom ettirgan yana bir avlod bor. Abduvali Qutbiddin, Eshqobil Shukur, Halima Ahmedova, Zebo Mirzayeva, rahmatli Chori aka Avaz, A'zam O‘ktam, Ravshan Fayz... Bu ro‘yxatni ko‘p davom ettirish mumkin. Mana shu avlod bor edi, bor hozir ham. Albatta, bu avlod ijodkorlarining asarlarini adabiyotshunoslik hali to‘liq tahlil qilib, bahosini berishga ulgurgani yo‘q.

Birgina misol keltiraman. Deylik, Abduvali Qutbiddinning “Izohsiz lug‘at” nomli dostoni. Aytishim mumkinki, o‘zbek dostonchiligidagi eng jiddiy hodisalardan bittasi edi va shunday bo‘lib yashayapti. Lekin bu dostonning tahlil-u talqini shundayligicha turibdi.

Eshqobilning qanday she'rlari, qanday to‘plamlari bor.

Albatta, Halima Xudoyberdiyeva katta shoira, lekin uning singlisi Halima Ahmedova kichkina shoira emas. Halimaning bugun yozayotgan she'rlari, berayotgan turkumlari o‘zbekni, nafaqat o‘zbek, balki butun insoniyatning juda jiddiy jabhalariga da'vo qilishi mumkin bo‘lgan she'riyat.

Bugungi avlod haqida so‘raydigan bo‘lsangiz, bugungi avlodning hammasi ham bir xilda, bir tekisda ijod qilayotgani yo‘q.

Ya'ni aytmoqchimanki, to‘g‘ri, davlatning turli mukofotlarini olgan ijodkorlar yuzlab, lekin bu mukofotlar o‘z yo‘liga bo‘ldi-yu, ijod boshqa narsa ekan. 

Mukofotsiz, lekin qalbida, ko‘ksida she'r degan mukofotni ko‘tarib yurgan shoirlar Xudoga shukr yo‘q emas.

Ulardan biri Behzod Fazliddin, yana bittasi Shodmonqul Salom. Mana shu ikkita shoir ukamizni, ularning ijodini kuzatib, men bir fikrga kelamanki, Abdulla aka, Erkin akadan qolgan she'riyat qalami insha Alloh mana shu yoshlar qo‘liga albatta o‘tadi. Bulardan umidim katta.

Savolingizning keyingi qismi, ular o‘ziga yuklatilgan missiyani bajara olyaptimi, degan juda og‘ir joyiga kelsak. To‘g‘ri, o‘zbek she'riyatining bugungi kunini bitta ko‘rsatuv bilan baholashdan yiroqman, bunga men da'vo qilmayman va bunday huquqni o‘zimga olmayman. Lekin Behzod Fazliddin yoki uning do‘sti she'riyatini o‘qib, shunday bir katta qudratni sezyapmanki, o‘zbekning she'riyat maydoni juda bo‘shab qolmaganiga ishonch paydo bo‘lyapti.

Ayrim misollar keltiray:

Dod solging keladi yolg‘on cho‘zilsa,

Bozorga aylansa nazm-u, nafosat.

Kechagi bokira so‘zlar buzilsa,

Tomoshabin bo‘lsa aql-u, farosat.

Sollanib bozorga otlanar so‘zlar.

Behzod ayni shu holatga isyon qilyapti.

Umuman, she'riyat, adabiyot bir-ikki kishining chekiga tushgan, bir-ikki shoirning ko‘ngil xushligi ifodasi emas. Ayniqsa she'riyat. Mening nazarimda, millatni, mamlakatni bir yaxlit musht qilib, ruhan birlashtiradigan, jisman oldga intiltiradigan, unga kelajak sari yo‘l ko‘rsatadigan adabiyot bo‘lsa, uning bir qismi she'riyat.

Cho‘lpon faqat estet bo‘lmadi. Uning missiyasi faqat shoirlik emas.

Fitrat domla, Cho‘lpon, Qodiriy, Usmon Nosir, G‘afur G‘ulomlar va undan keyingi siz sanagan ijodkorlar ovozi u yoki bu odamning ovozi emas. Bu millatning ovozi, bu xalqning ovozi. Ular yaxshi ma'noda vositachi edilar.

Shu ma'noda bugungi she'riyat afsuski, juda ko‘p unvon, amallar, e'tibor egasi bo‘lgan va har xil davralarga chaqiriladigan, kuni adabiy uchrashuvlarda o‘tadigan kishilarning ko‘pchiligining na she'riyatga, va na adabiyotga daxli bor.

Ammo bilib qo‘yishsinki, ular hech qachon she'riyatning o‘rnini egallay olishmaydi.

Shu ma'noda men Behzodning yana bir misrasini keltirmoqchiman.

Kel do‘stim, havoga sochma fursatni,

Xiyonat qilmaylik so‘zga, ijodga.

Bir qizcha nazarga ilmagan xatni,

Ko‘tarib kirmaylik adabiyotga.

- Rahmon aka, bir vaqtlar “Hayrat” ko‘rsatuvining televideniye ekranlaridan majburiy tarzda olib tashlangani haqida gaplar tarqalgan edi. Xo‘sh, o‘tgan asr o‘zbek televideniyesidagi eng yaxshi ko‘rsatuvlardan biri bo‘lgan, millat tafakkurini yuksaltirish, o‘zligini tanitish uchun xizmat qilgan, uncha-buncha masalalar maromiga yetkazib tahlil qilinadigan “Hayrat”ning chetga surilishiga sizningcha, sabab nima edi?

Mavzuni davom ettirgan holda. Bugun Prezident xalq tafakkurini, ongini o‘stirish, erkin, tanqidiy fikrlash haqida ko‘p gapiryapti. Ammo hali-hanuz televideniyeda erkin fikr, tanqidga nisbatan cheklovlarni kuzatyapmiz.

Buni hatto internet saytlari, ijtimoiy tarmoqlarda televideniye jurnalistlari ham ochiq-oydin e'tirof etishmoqda, tanqid qilishmoqda. Ayting-chi, butun millat tafakkurini rivojlantirish harakati ketayotgan paytda bunday cheklovlardan kim manfaatdor aslida? Va bunday cheklovlar davom etsa nimalarni yo‘qotamiz?

- Avvalo, “Hayrat”ning efirdan olinishiga aniqlik kiritib ketaylik. Yuqorida aytganimdek, o‘sha davrdagi televideniye rahbariyati sababchi bo‘lgan emas. Ular oq yo‘l tilagan holda efirlarga aralashgan emas.

O‘sha paytda men ishlaydigan idoraning rahbarlaridan biri, ya'ni mening to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbarim aqlli odam edi. Va bu odam ko‘rsatuvlarni ko‘rarkan, ko‘rib deylik, Rahmon Qo‘chqor nima uchun shuncha dunyo adabiyoti, o‘zbek adabiyoti turib, Dino Busattining “Taqiq” hikoyasini olib chiqyapti, shuncha roman turib, Gabriel Markesning “Buzrukning ko‘zi” degan romanini olib chiqyapti yoki shuncha qissa turib, Erkin A'zamning “Javob” degan qissasini olib chiqyapti, degan savollarni o‘ziga berib ko‘rgan.

Har qanday ko‘rsatuvda bilasiz, bu mening nazarimda, aysberg bo‘ladigan bo‘lsa va uning bir uchi ko‘rsatilsa yetadi. Farosatli tomoshabin uning ostini his qiladi. Ya'ni muallifning bu ko‘rsatuv va fikr bilan nima demoqchi ekanligini, voqealar qayoqqa og‘ayotganligini his qiladi.

Va aytganimdek, mana shu aqlli, sezgir inson buni sezib qolgan. Va o‘z-o‘zidan kattaroq rahbarlarga malol kelib qolsa, “kim bu?”, “qayerlik?” va “kimni qo‘lida ishlaydi?” degan savollarga duch kelishiga ham aqli yetgan.

Shuning uchun ko‘rsatuvni to‘xtatish haqida nafaqat menga, balki televideniye xodimlariga ham aytilgan. Ko‘rsatuv tugab qolishi ana shunda bo‘lgan edi.

Men tushunaman buni, ya'ni bu kutiladigan narsa.

O‘zi umuman bir narsani aytay Ilyosbek, ijobiy yoki salbiyligidan qat'i nazar, hamma jiddiy narsalarni aqlli, sezgir va ko‘p narsalarning fahmiga yetadigan insonlar qilishadi. Shunchaki o‘tkinchi, aqli noqis, o‘zimiz qatori odamlar qilishmaydi.

Demak, bu hodisalarni kutish kerak, bu hodisalarga tayyor bo‘lish kerak.

Ozod Sharofiddinov domla bizga ta'lim berganidek, manzilga yetmoq uchun yo‘lingda uchragan har bitta temir beton simyog‘ochni peshona bilan urib sindirib, yiqitib o‘tish shart emas. Unda manzil qolib ketadi. Faqat peshona yorilgani qoladi. Shu ma'noda shuning uslubini qilish kerak.

Ortimda adashmasam, rus yozuvchisi Edvard Radzinskiyning kitobi turibdi. Bu inson necha o‘n yillar davomida rus xalqining tarixiy xotirasini tiklagan. Oddiygina, bitta o‘zi, sokin, kresloda oyog‘ini uzatgancha o‘tirib katta hodisalarni qildi shu inson. Va bugun shu odamning kitoblari o‘zbek kutubxonalaridan joy olib turibdi. Demoqchimanki, Navoiy hazratlaridagi o‘sha mashhur gap:

“Oqil chin so‘zdan o‘zg‘ani demas,

Lek har chinni ham demoq oqil ishi ermas”.

Ana shu oqilning ishini qilishimiz kerak shekilli. Avval ham, bugun ham va kelajakda ham.

Ko‘rsatuvning professionalizmi deganda men shaxsan shuni tushunaman.

Cho‘lpon “Kecha va kunduz”da ifoda etgan dardlarini maqola qilsa ham bo‘lardi. Maqolalarda ham bir qismini aytgan, lekin maqolaning ta'siri nima bo‘ldi-yu, Cho‘lponning Zebi va O‘lmasjon degan taqdirlarga yoki Miryoqub degan taqdirlarga bog‘lab bergan adabiy hodisasidagi samara qanday bo‘ldi?

Yoki Qodiriy domla “O‘tkan kunlar”da aytmoqchi bo‘lgan buyuk dardini maqola qilsa ham bo‘lar edi. Yuzlab maqolalarda berishi mumkin edi. Lekin Qodiriy nega roman yozdi? Chunki roman insonning faqat aqliga emas, qalbiga, insonning shuuriga, insonning didiga, kayfiyat va ruhiyatiga birinchi navbatda ta'sir qiladi.

Shu ma'noda ko‘rsatuvdir, eshittirishdir, nedir bir ma'noda suhbatdir shunday narsa bo‘lsinki, odamlarning faqat qulog‘i eshitmasin, ko‘ngli ham eshitsin. Nazarimda, shunda televideniyedir, boshqadir o‘z vazifasini bajarayotgan bo‘ladi.

So‘z erkinligiga qo‘yilayotgan taqiqlar haqidagi savolingizga kelsak, ayrim taqiq va haq so‘zni aytishga cho‘chishlar sovet davrida millatning boshidan o‘tgan og‘ir ko‘rgiliklar bilan bog‘liq. “Og‘zi kuygan qatiqni ham puflab ichadi”, deyishadi-ku.

Bugun siz aytayotgan so‘zga taqiq, jurnalistlarning bundan norozi holda yozg‘irishayotganlari nazarimda mana shu holatning qoldig‘i va inersiyasi deb bilaman.  

Ammo har qanday gapni, fikrni ayta olish mumkin. Boya aytganimday, obrazni topa olsak bo‘ldi.

Albatta, qani edi g‘arb mamlakatlaridagi plyuralizmni, so‘z erkinligi muhitini to‘liq yaratsak va unga erishsak.

Bir narsani esdan chiqarmaslik kerak. Mana shu cheklovlar chala haqiqatlarning urchishiga sababchi bo‘ladi. Chala haqiqatlar esa yolg‘ondan yomon bo‘ladi.

Biz bu cheklovlar bilan eng avvalo o‘sib kelayotgan avlodni o‘ldiramiz, ular haqni bilmay o‘sishadi. Bu juda katta falokat.

Adabiyotshunos olim suhbat davomida shuningdek, Prezident devoni va Vazirlar Mahkamasida ishlagan yillarining ijodga ta'siri, O‘zbekistonda o‘z vaqtida kitobxonlikdan uzoqlashishga sabab bo‘lgan omillar, xalq tafakkuridagi ayrim qusurlar, zararkunanda kadrlar tarbiyalanishiga xizmat qilayotgan ta'lim tizimi, yoshlar tarbiyasidagi oqsoqliklar borasida ham keskin fikrlarini bildirdi. Mazkur suhbatni to‘liq shaklda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.