Курскдаги қурбонлар — комендантлик соатини бузганлар, вайроналар остида қолганлар ва юраги дош бермаганлар

Расмий маълумотларга кўра, Украина армияси ҳужуми туфайли Курск областининг камида 112 минг фуқароси қочқинга айланди. Яна минглаб одамлар турли сабабларга кўра эвакуация қилинмади. Аниқ сони номаълум бўлган фуқаролар жанглар, тиббий ёрдам етишмовчилиги ва оғир ҳаёт шароити сабабли ҳалок бўлган.

«7×7» нашри журналистлари Украина ҳужуми бошланганидан кейин Курск областида ҳалок бўлган камида 30 нафар тинч фуқаронинг исмларини аниқлади.

Илк қурбонлардан бири: ҳомиладор Нина Кузнецова

Артём Кузнецов ўз рафиқаси Нина Кузнецовани сўнгги марта 2024 йил 6 август куни кўрган. У Суджа марказий район касалхонасининг гинекология бўлимидаги жарроҳлик столида, жонсиз ётарди. Касалхона жойлашган Гончаровка қишлоғига эса украин аскарлари тобора яқинлашиб келаётганди.

Нина ва Артём Кузнецов қарийб икки ёшли ўғли Матвей билан Куриловка қишлоғида, Нинанинг онаси билан бирга яшарди. Бу қишлоқ Суджадан 7 км жанубда жойлашган. 28 ёшли Нина ҳомиладорликнинг иккинчи ойида эди. Август ойи бошидаги отишмаларга қарамай, у асабийлашмасликка ҳаракат қиларди. Врачлар унга тўсатдан ҳомила тушиб қолиш хавфи борлигини айтган, шунинг учун у ўзини эҳтиёт қиларди.

Украина қуролли кучлари Курск областига ҳужум қилган куни Кузнецовлар Куриловкадан чиқиб кетишга қарор қилди. Улар иккита машинада йўлга чиқишга келишиб олди: Артём биринчи машинани бошқарди, Нина онаси ва ўғли билан иккинчисини.

Қишлоқдан чиқишлари билан йўл четида ҳарбий кийимдаги бир шахс пайдо бўлади. Артёмнинг айтишича, унинг каскасида кўк изолента бор эди. «Бир-биримизнинг нигоҳларимиз тўқнашди. Шунда у бизга қарата ўқ уза бошлади. Бир ўқ энсамнинг ёнидан ўтиб кетди», — дейди Артём.

Яна бир ўқ Нинанинг кўкрагига тегади. У машина бошқарувини йўқотади ва эрининг автомобилига урилади. Артём ва қайнонаси оғир жароҳатланган Нинани ўз автомобилига олиб ўтади. Артёмнинг сўзларига кўра, ҳарбий уларни таъқиб қилишга уринмаган.

Артём Нинани Суджа марказий касалхонасига олиб кетаётганида аёл ҳали тирик бўлган, нафас олгани эшитиларди. Отишмаларга қарамай, касалхонада ҳали ҳам врачлар бор эди. Улар Нинани жарроҳлик столига ётқизишади, лекин у ўша ерда жон беради.

Отишмалар кучайиб кетади ва Артём рафиқаси билан видолашишга улгурмайди. Шифохона ходимлари ва Артём ҳеч нарсани ололмай, касалхонани ташлаб қочишга мажбур бўлади.

Қанча одам ҳалок бўлди ва уларни ким ҳисоблайди?

Украина қуролли кучлари ҳужумидан кейин Суджа шаҳридаги черков руҳонийси Евгений Шестопалов Курскка эвакуация қилинган. У ўз черковидан воз кечишни истамайди. Унинг севимли ибодатхонаси жанглар пайтида деярли вайрон бўлган — қуббалари қулаб тушган, икона қўйгич ёниб кетган.

Евгений қурбонлар рўйхатини тузишга киришади. 2024 йил декабрида у 16 нафар қурбоннинг исмини аниқлади, мартга келиб, бу рақам икки баробардан ошади. Унинг айтишича, Украина томони 22 ноябр ва 3 март кунлари Беларус орқали Россияга қайтарган суджаликлар ва уларнинг қариндошлари қурбонлар ҳақида маълумот берган.

Украинадан қайтган суджаликлар билан боғланишнинг имкони йўқ, чунки Россия ҳукумати уларни махсус ҳимоя остида сақлаяпти.

«Кимдир комендантлик соатини бузгани учун отиб ташланган, кимдир вайрона парчалари босиб қолиб ҳалок бўлган, кимнингдир эса юраги дош бермаган», — дейди Евгений. У мактаб-интернатда яшаган ва тиббий хизматлар етишмовчилиги сабабли вафот этган бир неча киши ҳақида ҳам маълумотга эга.

Курсклик фаол Владимир Синелников ҳам қурбонлар рўйхатини тузмоқда, лекин унинг айтишича, бу маълумотлар махфий сақланмоқда. 30 январда ҳукумат ундан бу маълумотларни ошкор қилмасликни сўраган.

«Биз ҳозирча фақат ўнлаб қурбонлар ҳақида аниқ билишимиз мумкин», — дейди у.

Уларнинг аксарияти тиббий ёрдам йўқлиги ва дорилар етишмовчилиги сабабли ҳалок бўлган. Яна бир қисми отишмалар ёки ҳаво ҳужумлари оқибатида ҳалок бўлган. Масалан, олти киши Суджадаги интернатга ташланган авиабомба натижасида вафот этган (Украина комендатураси тўрт киши деб хабар берган). Битта ҳолатда одам ўз жонига қасд қилган, яна бири автоҳалокат қурбони бўлган.

Уруш давом этаётгани сабабли қурбонлар сони ва уларнинг аниқ сабабларини тасдиқлаш қийин. Ҳозирча фаоллар қурбонлар рўйхатини тузиш ва уларни қайта дафн этиш учун маълумотларни йиғишда давом этмоқда.

Украина ҚК ҳужуми даврида ҳалок бўлганлар

Россия ва Украина томони қурбонлар сони бўйича турли рақамларни келтирган, бироқ бу рақамлар қандай ҳисоблангани ҳақида аниқ маълумот берилмаган. Шу сабабли, 2024 йил август ойида бошланган Украина армиясининг ҳужумидан мақола эълон қилинган кунгача Курск областида аниқ неча киши ҳалок бўлганини баҳолаш қийин.

Етти ой давом этган оккупация мобайнида Россия расмийлари ҳалок бўлганлар сони ҳақида икки марта расмий баёнот берган. Россия Ташқи ишлар вазирлиги вакили Родион Мирошник 23 сентябрда Украин қўшинлари ҳужуми бошланган илк ҳафталарда тинч фуқаролардан 56 киши ҳалок бўлганини маълум қилган. Икки ҳафта ўтиб, у «Россия-24» телеканалига берган интервюсида қурбонлар сони 70 кишига етганини айтган.

Украина томонидан биринчи расмий баёнот 11 январда берилган. Украина ҳарбий комендатураси матбуот котиби Алексей Дмитрашковский Россия ҳужуми пайтида Суджадаги интернатда яшаган бир аёл оғир жароҳат олгани ва эртаси куни вафот этганини маълум қилган.

Дмитрашковскийнинг 16 январдаги маълумотларига кўра, Украина армияси томонидан Суджа райони ишғол этилган даврда 112 киши ҳалок бўлган. Уларнинг 36 нафари Россия армияси зарбалари қурбони бўлган, яна 40 киши «юрак хуружи»га учраган. Қолган қурбонларнинг ўлим сабаблари аниқланмаган.

«Табиий сабаблар» туфайли юз берган ўлимлар

88 ёшли Калерия Момоткова 2024 йил 1 ноябрда вафот этди. Унинг келини Марина Зайцева бу ҳақда ижтимоий тармоқларда хабар берган, бироқ ўлим сабабини кўрсатмаган. Момоткова Суджа шаҳри ишғол қилинганда ўзини мустақил эвакуация қила олмаган, чунки у ҳаракатлана олмайдиган аҳволда эди. Унинг яқинлари Москва областида яшагани сабабли, уни олиб чиқиш имконияти бўлмаган.

Суджа шаҳридан эвакуация қилинган қўшниси Людмила уни яхши танигани ва жуда фаол инсон бўлганини эслайди. У кетишидан олдин Момоткова учун сув ва озиқ-овқат қолдирганини айтиб ўтди. Бироқ, шаҳарда яшовчи бошқалар у ҳамда 93 ёшли Нина Хоменко ўз ҳолига ташлаб қўйилганини айтишган. Хоменко ҳассакаш ёрдамида ҳаракатланган ва бир неча ой кўчада кўринмаган. У 2024 йил сентябр ойида вафот этган.

Украина ва Россиядаги фаоллар қурбонларнинг аксари тиббий ёрдам етишмаслиги ва парваришсиз қолгани учун вафот этганини билдиришган. Бу асосан қариялар бўлиб, улар ижтимоий хизматлар парваришида бўлган. «7×7» нашри камида бешта шундай ҳолатни аниқлаган.

Суджа музейи қўриқчиси Михаил Ефимов, 1941 йилда Полшадаги концлагерни бошдан кечирган ва бир неча инфарктни ўтказган. Унинг вафоти ҳақида музей ходимлари декабр ойида Украинанинг Суджа шаҳридаги фуқароларни Россияга қайтариш жараёнида хабардор бўлди.

Эвакуация қилинганлар орасида Украина ҳудудидаги ҳарбий каналлар томонидан эфирга узатилган «Путинга кераксизлар» дастурини кўрганлар ҳам бор эди. Ушбу дастурда Украина армиясининг маҳаллий аҳолига муносабатига оид лавҳалар кўрсатилган. Масалан, Александр Найденко ўз қариндоши Аннага мурожаат қилиб, онаси Тамара оккупацияга дош бера олмаганини маълум қилган.

Суджа шаҳрида Николай Горлачев тўшакка михланган аҳволда бўлиб, инсулт ва суяк синиши сабаб ҳаракатлана олмасди. Унинг қизи Людмила Горлачева «7×7» нашрига Украинанинг ҳарбий кадрларидан фойдаланиб, отаси «ўн кун давомида ёлғиз ётгани ва кейин топилгани»ни билдирган. Қўшнилари 25 кун давомида уни парваришлаб, озиқлантирган, бироқ у барибир вафот этган. У яқинлари томонидан кўмилганми ёки расмий тартибда дафн этилганми, бу ҳақда аниқ маълумот йўқ.

Бу ва шунга ўхшаш ҳолатлар оккупация даврида қариялар ва ўзини мустақил боқа олмайдиган кишилар учун энг катта хавф тиббий ёрдам етишмаслиги ва парваришсиз қолиш бўлганини кўрсатмоқда.

Одамлар ўз кучлари билан ўликларни дафн этишган

Украина назоратидаги ҳудудларда ҳалок бўлганларнинг қариндошлари «Путинга кераксизлар» дастуридан улар қаерда ва ким томонидан дафн этилганини билиб олишган. Анна Капустина номли аёл, ўз сўзларига кўра, Леонидово қишлоғи бутунлай вайрон бўлгандан кейин Суджага келган. У кетишидан аввал икки қариндошини боғида дафн қилган, бироқ қабрлар устига хоч ўрнатмаган.

Украина томонидан эълон қилинган видеода суджалик Андрей Карпенко маҳаллий аҳоли ва Хамидовлар оиласи ёрдамида ногирон аёл Валентина дафн этилганини айтган.

Руҳоний Евгений Шестопаловнинг сўзларига кўра, суджаликлар ҳалок бўлганларни имкон қадар ўз кучлари билан кўмишган. Унинг дўсти Юрий Кравченко йўл ёқасида икки кун ётган. У ҳеч қандай қуролсиз волонтёр бўлган ва эвакуация ишлари билан шуғулланган.

Куриловка қишлоғида 28 ёшли Алексей Трубицин дафн этилган. У ҳомиладор Нина Кузнецова ўқ еган жойда 6 август куни ҳалок бўлган. Украина аскарлари унинг онасига ўғлининг жасадини олиб, уйининг ҳовлисида дафн этишга рухсат беришган.

Фаол Владимир Синелниковнинг айтишича, одамларни асосан боғлар, ҳовли, иссиқхоналар ва қишлоқ атрофларида кўмишган. Фуқаролар дафн ишларини ўз кучлари билан амалга оширишган, ногирон ёки қарияларнинг жасадларини эса Украина ҳарбийлари кўмишда ёрдам беришган.

Гончаровка қабристони ҳам ҳалок бўлганлар дафн этилиши учун ишлатилган. Фаоллар бу жараён 2022 йилда Украинадаги жанглар пайтида Харкивда кузатилган ҳолатга ўхшаганини таъкидлашди. Бироқ ҳозирча ҳовлиларда ёки боғларда дафн этилганларга оид фотосурат ёки видеолар топилмаган.

«Қизил Хоч» нима билан машғул бўлди?

Россия ҳукумати Украина назоратида бўлган ҳудудлардан ҳалок бўлган фуқаролар жасадларини олиб чиққани ҳақида очиқ маълумотлар мавжуд эмас. Руҳоний Евгений Шестопаловнинг фикрича, томонлар ўзаро келишиб олишда қийинчиликларга дуч келган, шунинг учун жасадларни олиб чиқишнинг ягона йўли – уларни нейтрал давлат орқали ташиш бўлган. Украина ва Россия шу мақсадда 22 ноябр ва 3 март кунлари Суджа райони аҳолисини эвакуация қилиш учун «яшил йўлак» ташкил қилган, унда жами 79 киши Россияга қайтарилган.

«Қизил Хоч» халқаро ташкилоти ушбу «яшил йўлак»ни ташкил этишда воситачилик қилган, бироқ у икки давлат ўртасида ҳалок бўлганларнинг жасадларини топшириш бўйича музокаралар юритилгани ҳақида маълумот бермаган.

Курск «Қизил Хоч» ташкилоти раиси Алексей Гапоновнинг айтишича, ташкилот жойлардаги аҳолидан ҳалок бўлганлар ҳақида маълумот йиғиб, уни Россия ИИВга топширади. Бироқ жасад топилмагунча, фуқаро расман ҳалок бўлган деб эътироф этилмайди.

Гапонов ҳалок бўлганлар бўйича «Қизил Хоч»га маълум бўлган миқдорни очиқлашдан бош тортди, бунга ҳукумат томонидан ўрнатилган тақиқ сабаб қилиб кўрсатилган.

Россия «Қизил Хоч» ташкилоти ва кўнгиллилар Курск областида норасмий қабрлар рўйхатини юритмоқда, лекин бу рўйхатни қўлга киритиш чекланган. Кўнгиллилар ва эвакуация қилинган маҳаллий аҳоли ташкилот веб-сайти орқали дафн этилганлар ҳақида маълумот беради, кейин эса бу маълумотлар полицияга ўтказилади.

Жасадларга нисбатан қандай муомала қилиниши керак эди?

Курск ҳудудий ҳукуматида «кулранг зона» деб аталган ҳудудларда ҳалок бўлган фуқаролар жасадларини олиб чиқиш бўйича расмий тартиб белгиланган. Бу ҳудудлар Украинанинг тўлиқ назорати остида бўлмаган, аммо доимий тарзда ўққа тутилган. Улар орасида Болшесолдатское, Коренево ва Глушково районлари ҳам бор эди.

«7×7» нашри ҳудуд раҳбарларининг буйруқларини кўриб чиққан, унга кўра, ҳалок бўлганлар ҳақидаги маълумотлар Курск области фавқулодда вазиятлар бўлими ҳузуридаги идоралараро гуруҳ томонидан қайта ишланиши керак эди. Жасадларни жанг майдонларидан олиб чиқиш — Россия Мудофаа вазирлиги вазифаси. Уларни саралаш, рўйхатга олиш ва сақлаш эса Суд-тиббий экспертизаси бюроси ва ҳарбий тергов идораси зиммасига юклатилган.

Ҳужжатларга кўра, экспертлар фавқулодда вазият ҳудудига бориб, жасадларни ўрганиши мумкин эди, аммо 2025 йил январ ойигача бундай ҳолат содир бўлмаган. Барча ҳудудлар расман фавқулодда вазият ҳудуди деб эълон қилинган, аммо амалиётда кўп ҳолларда жасадлар олиб чиқилиши қуролли кучлар ёки фуқаролар ташаббусига боғлиқ бўлган.

Район маъмуриятлари марҳумларни ташиш учун дафн маросими компаниялари билан шартномалар имзолаган, аммо бу ишлар хавфсизлик таъминлангандагина амалга оширилган. Масалан, Коренево райони раҳбари айтишича, Мудофаа вазирлиги рухсатисиз жасадларни олиб чиқиш мумкин бўлмаган.

Ҳукуматнинг расмий тартиб-қоидаларига қарамай, Курск аҳолиси кўп ҳолларда жасадларни олиб чиқиш учун ҳокимият ва ҳуқуқ-тартибот органларига шахсан мурожаат қилишга мажбур бўлган.

Масалан, 22 ёшли Яна Гребенникова ва унинг ота-онаси 29 август куни Глушково районида ҳалок бўлган. Россия ҳарбий манбаларига кўра, Украина армияси Сейм дарёси устидаги кўприкни йўқ қилган, бу эса Гребенниковлар оиласининг қочиш имконини чеклаган. Оила Россия томони қурган понтон кўприги орқали ўтишга уринган пайтда, Украина томонидан авиабомба ташланган.

Гребенникова оиласининг яқинлари ҳукуматга кўп марта мурожаат қилганидан кейин, полиция фақат 3 сентябр куни Яна Гребенникованинг жасадини Курск шаҳрига етказган. Оила Белгородда дафн этилган.

Черксское Поречное қишлоғида Иван Бахтир дрон ҳужуми натижасида ҳалок бўлган, унинг танаси бир неча кун очиқда қолиб кетган. Қишлоқ Украина назоратида бўлгани учун оила унинг жасадини олиб чиқолмаган.

Фақат 2025 йил 9 март куни Россия мудофаа вазирлиги қишлоқни қайта назоратга олгани ҳақида хабар берган, аммо Иван Бахтирнинг жасади ҳамон топилмаган. Унинг яқинлари ДНК экспертизаси ўтказилмагунча жасадни беришмаслигидан хавотирда.

Шунингдек, 17 январ куни Россия кучлари Русское Поречное қишлоғини қайтарганидан кейин, ертўлалардан 22 та жасад топилган. Россия манбалари улар тинч аҳолига тегишли экани ва уларнинг танасида ўқ излари борлигини айтган. Аммо Украина томони буни рад этиб, маълумотларни сохталаштириш, деб баҳолаган.

Курск области ҳукумати ҳалок бўлганларнинг оилаларига кўмак беришини айтган, аммо ҳужжатларда ҳалок бўлганларнинг аниқ исм-шарифлари кўрсатилмаган.

Шу сабабли, жасадларни олиб чиқиш ва дафн этиш жараёни кўп ҳолларда оилаларнинг ўз ташаббусига боғлиқ бўлган ва бу ҳали ҳам ҳукумат томонидан тўлиқ ҳал қилинмаган муаммо бўлиб қолмоқда.

Чегара ҳудудларидан жасадларни олиб чиқишда ким ёрдам берди?

Мария Скроб кўп йиллар Коренево районида яшаган, кейинчалик Курскка кўчиб ўтган. Украина қуролли кучлари ҳужуми бошланганидан сўнг у «Кореневоликларга ёрдам» номи билан ёпиқ чат ташкил қилди, у ерда маҳаллий аҳолини эвакуация қилиш ишлари мувофиқлаштирилган. 

«Друг для друга» нашри маълумотларига кўра, у 3 ой ичида чегара ҳудудларида қолган 655 нафар фуқарони эвакуация қилишга ёрдам берган. Улар орасида Иккинчи жаҳон уруши фахрийси 98 ёшли Клавдия Турсина-Войтова ҳам бор бўлиб, у маҳаллий ҳукумат эътиборидан четда қолган.

Мария Скроб ва унинг кўнгиллилари ҳар куни Коренево посёлкасига бориш хавфли эканидан огоҳлантириб турган. Миналар, граната тузоқлари, жанговар дронлар ҳужумлари ва ракеталардан ташланувчи портловчи моддалар сабабли ҳудуд хавфли эди, аммо шу билан бирга, у ерга қайтганлар ҳалок бўлишда давом этган.

«7×7» журналистлари Скроб чатида 17 киши жасадлари ҳақида хабар топди, улар 2024 йил 24 сентябрдан 7 декабргача Коренево районидан Курск ўликхоналарига олиб келинган. Аҳолини эвакуация қилиш ишларида ҳарбий полиция ҳам қатнашган. 2025 йил 13 январда Скроб шундай ёзган: Снагост, Кремяное, Коренево ва Любимовка ҳудудларидан тинч аҳоли жасадлари олиб чиқилди, бошқа қишлоқларда ишлар давом этмоқда.

Унинг сўзларига кўра, Россия Мудофаа вазирлиги кўнгиллилар машиналарини махсус радиоэлектрон ҳимоя тизимлари ва «Булат» дрон детекторлари билан жиҳозлаган, бу эса уларга ҳудудда хавфсизроқ ҳаракатланиш имконини берган. Шунингдек, «Полк Марго» деб номланган ташкилот кўнгиллиларга икки юзта жасад солинадиган пластик қоп тақдим этган.

Кўнгиллилар кўп ҳолларда чириб кетган жасадларни олиб чиқишга мажбур бўлишган. Улар разведка дронлари томонидан 2024 йил август ойида олинган видеолар орқали таниб олинган. Масалан, Платон Маматов номли россиялик ҳарбий томонидан юборилган видеолар асосида жасадларни идентификация қилиш ишлари амалга оширилган.

Мария Скроб эвакуация ишлари давомида шахсий фожиани ҳам бошдан кечирди. Унинг онаси, 96 ёшли бувиси ва ўгай отаси Коренево районидаги Краснооктябрское қишлоғида ҳалок бўлди. Сентябр ойи ўртасида Мария қишлоққа қайтиб борганида уйи вайрон бўлгани устидан чиққан. У ҳар куни вайроналарни тозалаш билан шуғулланди ва икки ҳафтадан кейин онасининг титан пластинкаси бўлган суягини, кейин эса қолган жасад қисмларини топди. Ота ва буви жасадлари ҳам шу ердан топилди.

«Мен ўз қўлларим билан уларнинг жасадларини чиқардим», — деди Скроб Курск губернатори Алексей Смирнов билан учрашувда. У ўз яқинларининг ўлимида Коренево тумани раҳбари Марина Дегтярёвани айблади, чунки у эвакуацияни ўз вақтида ташкил қилмаган. У шунингдек, Украина ҚК ҳам унинг яқинлари ўлимига сабабчи эканини айтди.

Мария Скроб 18 ноябр куни оила аъзоларини дафн этди, аммо дафн жойи ҳақида маълумот тақдим этмаган. У журналистлар билан мулоқот қилишдан бош тортган.

Тинч аҳоли қурбонлари: Украина позицияси

Украина ҳарбийлари 2024 йил октябр ойида The New York Times нашрига Курск областида Женева конвенциялари бузилмагани ва тинч аҳолига қарши ҳеч қандай қонунбузарликка йўл қўйилмаганини маълум қилди.

Украина Ташқи ишлар вазирлиги вакили Георгий Тихий Reuters агентлигига Россиянинг ҳарбий можарода фойдаланаётган рақамлари сохта экани ва бу рақамларни мустақил текшириш имкони йўқлигини таъкидлади. «Агар Россия ҳақиқатан ҳам реалликни кўрсатишни хоҳласа, БМТ ва Қизил Хоч ташкилотига ҳудудларга кириш имконини бериши керак», – деди Тихий.

2024 йил август ойи ўрталарида БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича олий комиссари идораси Россиядан Курск, Белгород ва Брянск областларига кириш учун рухсат сўради. Уларнинг мақсади можаро оқибатларини баҳолаш эди. Россия Ташқи ишлар вазирлиги вакили Мария Захарова бу ташаббусни қўллаб-қувватлаганини билдирди, бироқ шундан кейин халқаро кузатувчиларга кириш имконияти берилгани ҳақида маълумотлар пайдо бўлмади.

2024 йил декабр ойида БМТ Бош котиби матбуот котиби Фарҳан Ҳақ «Известия» нашрига ташкилот ҳар икки томонни тинч аҳоли орасида қурбонлар сонини камайтириш учун барча имкониятларни ишга солишга чақирганини билдирди.

«7×7» нашри Украина президенти девони маслаҳатчиси Михайло Подоляк билан боғланиб, Россия билан тинч аҳоли жасадларини қайтариш бўйича музокаралар ўтказилган-ўтказилмагани, шунингдек, курскликлар Украина ҳарбийларидан дафн ишларида ёрдам сўраган-сўрамаганини аниқлашга уринди. Бироқ Подоляк бу саволларга жавоб бермаган.