Меркелнинг азалий рақиби. Шолц ўрнига Германия канцлери бўладиган Фридрих Мерц ҳақида нималар маълум?

23 феврал куни бундестаг учун ўтказилган сайловларда Фридрих Мерц етакчилигидаги Христиан-демократик иттифоқи / Христиан-социал иттифоқ (ХДИ/ХСИ) блоки ғалаба қозонди — бу кутилган ғалаба эди, сайловолди сўровларида сайловчиларнинг 30 фоизга яқини ушбу сиёсий кучни қўллаб-қувватлашини билдираётганди. Энди айнан Мерц Германиянинг янги ҳукуматини шакллантиради.

Қуйида кўп йиллар давомида партия ичида Ангела Меркел билан рақобатлашган ушбу сиёсатчи қандай қилиб канцлерлик креслосигача етиб келгани ва унинг бошқаруви даврида Германия сиёсати қандай ўзгаришларга учраши мумкинлиги ҳақида.

Фридрих Мерц суҳбатдошларига жуда юқоридан қарайди (том маънода: унинг бўйи — қарийб икки метр), хусусий самолётда парвоз қилади, танқидларга эса унинг «митти самолёти федерал ҳукумат аъзоларига тегишли исталган машинадан камроқ ёнилғи сарфлаши»ни айтиб жавоб беради. У ҳашаматни хуш кўради, аммо шу билан бирга ўрта синфнинг юқори қатламига мансуб эканини айтади — ҳеч бўлмаганда «ҳаётий принциплари» бўйича.

Фридрих Эберт номидаги фонднинг Россия дастури раҳбари ва немис сиёсатига бағишланган «юсуповский» телеграм-канали муаллифи Алексей Юсупов «Медуза» билан суҳбатда қайд этишича, Мерцнинг фамилияси халқаро аудитория учун нотаниш бўлиши мумкин, аммо «немис сайловчиси учун бу нафталин билан ассоциацияланувчи ўтмишга ҳавола». Немис политологи Кай Арҳаймер эса Мерц — католик ва намунали оилапарвар (у қирқ йилдан ортиқ вақтдан буён судя Шарлотта Мерц билан никоҳда бўлиб, уларнинг уч фарзанди бор) — «XXI асрга мослашиш учун қўлидан келганича ҳаракат қилаётган жуда эскича одам» эканини айтади.

Чиндан ҳам, Мерц 1972 йилдан буён сиёсатда, фақат 2009 йилда партия ичидаги курашда енгилганидан кейин ўзини бизнесга урган ва қарийб ўн йил давомида сиёсатга қайтмаган. Ҳаракатчан, мақсадга интилувчан ва баёнотлари кескин бўлган Мерц канцлерликдан кетаётган, қуруқлиги ва алоқалар ўрнатишда нўноқ бўлгани туфайли немис матбуоти томонидан «шолцомат» лақаби берилган Олаф Шолцга умуман ўхшамайди.

Мерц узоқ вақт давомида ички партиявий курашда Ангела Меркелни енга олмади. Ҳатто ўн йилга яқин сиёсатдан кетишига тўғри келди

Фридрих Мерц 1955 йилда Ғарбий Германиянинг Шимолий Рейн—Вестфалия ўлкасидаги кичик Брилон шаҳрида туғилган. Оила бадавлат бўлган ва бўлажак сиёсатчига яхши таълим бера олган, аммо унинг болалиги бахтли кечмаган. Масалан, у сил касаллиги билан оғриган, шунинг учун у ярим йилни монастир клиникасида ўтказишга мажбур бўлган — кейинчалик Мерц бу тажрибада «ҳеч қандай ёқимли нарса бўлмагани»ни эслайди.

Фридрихнинг отаси Йоахим 1941 йилда вермахтга қўшилади ва тўрт йил советлар асирлигида бўлади, урушдан кейин эса судя сифатида иш бошлаб, Христиан-демократик иттифоқи (ХДИ) сафига қўшилади. Онаси Паула Совини маҳаллий патрицийлар оиласидан (яъни юқори буржуазияга мансуб) бўлган. Унинг она томондан бобоси Брилон шаҳри мэри эди ва католикларнинг Марказ партиясида бўлган, аммо 1933 йилда нацистлар ҳокимиятга келганидан кейин СА штурмовиклари сафига ёзилган ҳамда шаҳарнинг асосий кўчасини Адолф Ҳитлер кўчаси деб ўзгартирган.

Фридрих Мерц 17 ёшида ХДИ Ёшлар иттифоқига аъзо бўлиб киради ва саккиз йилдан сўнг унинг раҳбарига айланади. 1989 йилда, 35 ёшида Европа парламентига сайланган — бу Германияда ёш сиёсатчи учун тушунарсиз танлов бўлиб, у ерда Страсбургга фақат сиёсий «пенсионерлар» боради деб ҳисоблашарди. Беш йил ўтгач, Мерц ўз ватанига қайтиб, Бундестаг депутати этиб сайланди ва партияда сиёсий карьерасини бошлади. Бу анча муваффақиятли кечди: 1998 йил октябр ойида у ХДИ вице-раиси лавозимини эгаллайди. 2000 йил февралида, канцлерликни «Путиннинг дўсти», социалист Герхард Шрёдер эгаллаб турган, мухолифатдаги ХДИни Эдмунд Штойбер бошқарган вақтда, Мерцни бундестагдаги фракция раиси этиб танлашади.

Мерц учун партия ичидаги мартаба ўсиши чўққиси раислик лавозими бўлиши керак эди, у Штойбернинг энг эҳтимолий ворисларидан бири сифатида кўриларди, аммо бу ерда у жиддий рақибга дуч келди — 2000 йил апрелида Иттифоққа раҳбар бўлган Ангела Меркел.

1990-йиллар охирида уларнинг иккиси ҳам Ҳелмут Кол ва унинг сафдошлари сайловолди кампаниясида фойдаланган «қора» молиялаштириш можаросидан кейин партияда етакчи ўринларга келиб қолганди. Можаро Колнинг обрўсига катта зарар етказди ва 1998 йилги сайловларда ХДИ мағлубиятга учрагач, у сиёсатни тарк этади. Аммо Мерц ва Меркел ўз вақтида ундан узоқлашишга муваффақ бўлишганди.

Партияда икки сиёсатчи ўртасида ҳокимият учун кураш бошланади. 2002 йилда Меркел Мерцни партиянинг парламентдаги фракцияси раҳбари лавозимидан четлатишга ва унинг ўрнига ўз одамини қўйишга муваффақ бўлади. Меркелнинг Мерцникидан кўра сўлроқ бўлган мафкураси охир-оқибат партияга муваффақият келтирди: 2005 йилги сайловларда ХДИ/ХСИ блоки ғалаба қозониб, ҳокимиятга қайтди.

Мерц дарҳол таслим бўлмайди. Германия нашрлари маълумотига кўра, у Анд пакти деб аталадиган — ХДИ ичидаги Меркелга қарши бирлашган махфий гуруҳ аъзоси бўлган, аммо якунда барибир ютқазган. 2009 йилда 55 ёшда бўлган Мерц навбатдаги парламент сайловларида ўз номзодини илгари сурмади ва сиёсатни тарк этди. Аммо фақат вақтинча: кейинроқ маълум бўлишича, у шунчаки Меркел фаолиятини якунлашини кутган.

Мерц вақтни беҳуда кетказмайди. У Дюсселдорфдаги адвокатлик фирмасига киради ва ўндан ортиқ компанияларнинг маслаҳат ва кузатув кенгашлари аъзоси бўлишга муваффақ бўлади, жумладан, Германиядаги учинчи банк концерни Commerzbank ва дунёдаги энг йирик инвестиция компанияларидан бири BlackRock’нинг Германиядаги филиалида. Шу туфайли 2010-йиллар бошида унинг йиллик даромади тахминан бир миллион еврога етади.

2018 йил 29 октябрда Меркел кутилмаганда ХДИ раҳбари лавозимидан кетишини ва 2019 йилги парламент сайловларида иштирок этмаслигини эълон қилганида, Мерц сиёсатга қайтиш вақти келганини тушунди. У ХДИнинг энг нуфузли сиёсатчиси ва ўша пайтдаги бундестаг раиси Волфганг Шойбле қўллаб-қувватлашига таяниб, партия раиси лавозимига ўз номзодини қўйди — аммо сиёсий услуби ўхшашлиги учун ОАВ томонидан «мини-Меркел» деб аталган Аннегрет Крамп-Карренбауэрга ютқазади.

Аммо Мерц яна ўзини панага олмоқчи эмасди. Иккинчи имконият Крамп-Карренбауэр Тюрингиядаги сиёсий можаро учун жавобгарликни ўз зиммасига олиб, истеъфога чиққанидан сўнг пайдо бўлди. Ўшанда у ерда ХДИнинг маҳаллий бўлими «Германия учун муқобил» билан ягона фронт бўлиб, ушбу федерал ернинг янги раҳбари номзодини қўллаб-қувватлаганди. Немис сиёсий кучлари учун эса ўнг радикаллар билан ҳар қандай ҳамкорлик табу ҳисобланарди. ХДИ раҳбарлиги учун 2021 йил январида бўлиб ўтган янги сайловлар ҳам Мерцга ғалаба келтирмайди: бу сафар уни Меркелнинг яна бир сафдоши Армин Лашет ортда қолдиради.

Лекин Лашетнинг ҳам ишлари юришмайди: ўша 2021 йилнинг сентябридаги парламент сайловларида ХДИ сайловчиларнинг фақат 24,1 фоиз овози билан чекланиб, бундестагдаги 736 депутатлик мандатидан атиги 197 тасини қўлга киритади — бу партиянинг 76 йиллик тарихидаги энг ёмон натижа эди. Ҳокимиятдаги 16 йилдан кейин ХДИ мухолифатга ўтишга мажбур бўлади, Лашет эса — партия раҳбарлигини тарк этади.

2022 йил январида Мерц учинчи уринишда меркелчиларнинг қаршилигини шунчаки енгиб ўтмасдан, балки ҳақиқий триумфга эришади: христиан демократлар раҳбарлиги учун сайловда уни делегатларнинг 94,6 фоизи қўллаб-қувватлайди. «Сайлов натижаларидан ҳайратга тушдим ва чуқур таъсирландим», — деди у ўшанда ва ХДИ ундан «кучли етакчилик ва аниқ йўналиш» кутаётганини таъкидлади.

Социал-демократ Шолц ковиддан кейинги инқирозни ҳам, Россия-Украина урушида «тинчлик канцлери» ролини ҳам уддалай олмади. Бу ХДИнинг позицияларини кучайтириш учун замин ҳозирлади

Айни пайтда, ХДИ учун муваффақиятсиз бўлган 2021 йилги сайловлардан сўнг Германияда ҳукумат коалицияси тузилди, у ўз таркибига кирувчи кучлар — Социал-демократлар, Яшиллар ва Эркин демократик партия каби кучларнинг хос рангларига мос равишда «светофор» деб номланди.

Канцлер Олаф Шолц ва унинг кабинети қийин даврда ҳокимиятга келди. Ташқи сиёсатда асосий мавзу Россиянинг Украинага кенг кўламли босқини бўлди: Германия дарҳол Киевнинг ҳарбий ёрдам ҳажми бўйича АҚШдан кейинги иккинчи шериги ролини ўз зиммасига олди, аммо Шолц доимий равишда қатъиятсизлик кўрсатди ва муҳим қарорларни қабул қилишни бир неча бор кечиктирди, чунки у Москванинг кескин реакциясидан қўрқарди.

Иқтисодиётда аллақачон мавжуд бўлган инқирозга Россия-Украина уруши оқибатлари таъсир қилди. Масалан, 2022 йил февралидан кейин Германия Россия газини етказиб беришни кескин қисқартириш йўлини тутди, ҳолбуки илгари мамлакатдаги умумий газ импортининг 55 фоизи Россия улушига тўғри келган. Бу пандемия шокидан базўр ўзига келган Германия иқтисодиётига қаттиқ зарба бўлди. 2023 йилда Германия ялпи ички маҳсулоти 0,3 фоизга камайди, 2024 йил охирида эса яна 0,1—0,2 фоизга пасаяди. Жаҳон матбуотида Германияни яна чорак аср аввалгидек «Европанинг бемор одами» деб атай бошлашди.

Қолаверса, «светофор» бўйича иттифоқчилар ўртасидаги муносабатлар ҳам осон кечмади. Айниқса, бюджет интизоми масалалари кескин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди, либераллар унга риоя этишни талаб қилди, яшиллар ва социал-демократлар эса қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтишни тезлаштириш учун давлат инвестицияларини кўпайтиришни талаб қилди.

Натижада, бюджет бўйича келишмовчиликлар коалиция парчаланишига олиб келди. 2024 йил ноябр ойида Шолц ўзининг иқтисодий сиёсатини танқид қилган молия вазири ва социал-демократлар етакчиси Кристиан Линднерни истеъфога чиқарди. Либералларнинг кетиши Шолцни парламентдаги кўпчиликдан маҳрум қилди ва унинг кабинетининг тақдири 16 декабрда, бундестаг унга ишончсизлик вотуми чиқарганида узил-кесил ҳал бўлди.

«Немислар Трампи» деб ҳам аталадиган Фридрих Мерц қанақа канцлер бўлиши мумкин?

Мерцнинг канцлерлиги — унинг азалий рақиби Ангела Меркелнинг 16 йиллик ҳукмронлигидан катта фарқ қилиши мумкин. Аввало, Мерцнинг қарашлари Меркелникидан анча ўнгроқ. Алексей Юсупов тушунтиришича, Меркел кўп йиллар давомида раислик лавозимида «ХДИни кўп жиҳатдан замонавийлаштирди, уни марказга яқинлаштирди ва мўътадиллаштирди», Мерц эса бундай ёндашув партияни заифлаштирди деб ҳисоблайди ва уни яна ўнгга, консерватив позицияларга, айниқса, Германия учун нозик бўлган миграция масаласига қайтармоқчи.

ХДИ раҳбарини аччиқ тили учун «немис Трампи» деб ҳам аташади, аммо бундай сўзамоллиги ҳар доим ҳам қўл келавермайди. Хусусан, унинг мусулмон муҳожирларнинг фарзандлари (у уларни «кичик пошолар» деб атаган) ва унинг фикрича, Германияга «ижтимоий сайёҳлар» сифатида – сахий давлат нафақаларини олиш ва ишламаслик учун келган украиналик қочқинлар ҳақидаги сўзлари жамиятда норозилик уйғотган. Бу сўзлар шунчалик салбий резонансга сабаб бўлганки, Мерц бунинг учун узр сўрашига тўғри келган.

Украина учун ракеталар

Мерц ва Меркелнинг қарашлари халқаро сиёсатда ҳам бир-биридан кескин фарқ қилади. Агар собиқ канцлер Москва билан муносабатларни йўлга қўйишга зўр берган бўлса, Мерц немис ташқи сиёсатининг асосий йўналиши атлантизм ва европеизм бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Ўз вақтида у «Шимолий оқим-2» қурилишига қарши чиққан, чунки уни Москва қўлидаги эҳтимолий босим воситаси деб ҳисоблаган ва Россия босқини бошланганидан кейин Украинани сўзсиз қўллаб-қувватлаган. Шолцнинг «тинчлик канцлери» вазифасини бажаришга уринишларига Мерц ишончсизлик билан қараган: «Тинчликни ҳар қандай қабристондан топиш мумкин, биз эса ўз эркинлигимизни ҳимоя қилишимиз керак».

Украинани ҳарбий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш масаласи сайловолди кампанияларининг асосий нуқталаридан бирига айланди. Социал-демократлар ва либераллар каби «эҳтиёткорлик билан» ҳаракат қилиш кераклиги ҳақида гапирадиган ёки AfD ва сўл популист «Сара Вагенкнехт иттифоқи» (ССВ) каби Киевга қурол етказиб беришни бутунлай тўхтатишни талаб қиладиган бошқа партиялар раҳбарларидан фарқли ўлароқ, Мерц узоқ вақтдан бери ва изчил равишда Украинага ёрдам бериш кераклигини таъкидлаб келади.

Октябр ойида у телевидениега берган интервюсида яна бир бор Шолцнинг ўрнида у украинларга бу ракеталарни берган бўлишини айтди — «лекин шунчаки эмас», балки аввал Британия ва Франция билан ракеталар бўйича ягона сиёсат ҳақида келишиб, Путиндан Украина инфратузилмасига зарба беришни тўхтатишни талаб қилган ҳолда.

«Мен шундай деган бўлардим: агар зарбалар тўхтатилмаса, биринчи қадам [Россия ҳудуди ичкарисига] зарбалар узоқлиги бўйича чекловни бекор қилиш бўлади. Иккинчи қадам эса Taurus етказиб бериш бўлади. Ва шундан кейин Путин бу урушда қанчалик чуқурлашишни хоҳлашини ўзи ҳал қилсин», — деди Мерц.

Британия ва Франция Украинага ҳаракатланиш масофаси 250 километргача бўлган Storm Shadow/SCALP қанотли ракеталарини етказиб бермоқда, Германиянинг Taurus қанотли ракеталари 500 километргача бўлган масофани босиб ўтади.

9 декабр куни Мерц уруш давомида иккинчи марта Киевга келди, президент Зеленскийни Украинани ҳар томонлама қўллаб-қувватлашда давом этишига ишонтирди, шунингдек, Украинада келажакдаги тинчлик ҳақида умумий қарашни ишлаб чиқиш учун Украинанинг Европадаги энг йирик иттифоқчиларининг янги иттифоқини ёки ҳеч бўлмаганда дастлабки контакт гуруҳини тузишни таклиф қилаётганини айтди.

У бундай гуруҳга Германия, Франция, Полша ва Британия киришини мўлжал қилган.

Шу билан бирга, Мерц тинчликка чақирар экан, Украинанинг Путин Россияси талабларига бўйсунишини асло истамаслигини кўрсатишга ҳаракат қилди.

«Украинадаги уруш имкон қадар тезроқ тугаши керак. Путин Украина мудофаага қодир бўлгандагина музокараларга боради», — деганди Мерц Киевда.

Мудофаага 130 миллиард

Фридрих Мерц, кўплаб европалик сиёсатчилар сингари, Европа Доналд Трампнинг изоляцион сиёсатига тайёр бўлиши ва умуман ўзини Россия таҳдидидан ҳимоя қила олиши кераклигини айтади. Аммо у кўпчиликдан фарқли ўлароқ, ҳарбий харажатларни тезда оширишга ваъда бермоқда.

ХДИ етакчиси фикрича, ҳарбий харажатлар учун ялпи ички маҳсулотнинг 2 фоизи (бу НАТОда азалдан ўрнатилган меъёр бўлиб, Германия бу йилгина бу кўрсаткичга эришди) — бу жуда кам, камида уч фоиз бўлиши керак, бунинг устига яқин келажакда.

Германия ялпи ички маҳсулотининг уч фоизи ҳозирда тахминан 134 миллиард доллар ёки 127 миллиард еврони ташкил этади.

«Россия шундай тезлик билан қуролланмоқдаки, у беш-саккиз йилдан сўнг НАТОга аъзо мамлакатга ҳужум қилиши мумкин. Германия ва Ғарб Россия Украинага ҳужум қилмайди, деб нотўғри ўйлаган. Навбатдаги бундай хато анча қимматга тушади», — деганди Мерц октябр ойидаги интервюсида.

Чегарани ноқонуний муҳожирлар учун ёпиш

Иммиграция масаласида Фридрих Мерц асосий рақиби, муҳожирларга қарши кайфиятдаги «Германия учун муқобил» партиясидан овозларни тортиб олишга умид қилган: у ХДИнинг ўзидан олдинги етакчиси Ангела Меркел бошлаган ва ҳозирги ҳукумат давом эттирган очиқ эшиклар сиёсатидан қатъиян воз кечишга чақирмоқда.

«Германия чегараларида нимадир қилиш керак ва бизнинг таклифимиз — зудлик билан, кечиктирмасдан чегарадаги одамларни қайтаришни бошлаш. Биз 2015 йилдан бери бу қонуний равишда мумкинлигини биламиз ва ҳозир, 2024 йилда, биз ниҳоят қарор қилишимиз ва буни амалга оширишимиз керак», — дейди Мерц.

2015 йилда Меркел бошчилигидаги кабинет фуқаролар уруши авж олган Суриядан бир миллионга яқин қочқинга яшил чироқ ёққанди. Ўшанда Мерц муҳожирлар Германияда бошпана олиши мумкин бўлган қоидаларни кучайтиришни талаб қилган бўлса, бугун ноқонуний муҳожирларни Руандага уларнинг аризаларини кўриб чиқиш даврида юборадиган Буюк Британия тажрибасини ўрганишни таклиф қилмоқда.

Шу билан бирга, сайловларда ХДИ/ХСИдан кейин иккинчи ўринни эгаллаган «Германия учун муқобил» билан ҳамкорлик қилиш ва айниқса, ҳукумат коалициясини тузишдан Мерц қатъиян бош тортади.

Сайлов натижаларига кўра, Мерц Шолц бошчилигидаги социалистлар билан коалиция тузишига тўғри келиши мумкин.

Нолинчи йилларда Фридрих Мерц «Leitkultur» — «етакчи маданият» концепсиясининг асосий тарафдорларидан бири эди. Ушбу концепсия мултикултурализм сиёсатидан фарқли ўлароқ, Германияда анъанавий қадриятларга (шу жумладан либерал) эга бўлган етакчи немис маданияти мавжудлиги ва у муҳожир жамоалар маданиятидан устун бўлиши кераклигини назарда тутади.

Мерц сиёсатдан кетганидан бир йил ўтиб, Ангела Меркел Германияда мултикултурализм сиёсати муваффақиятсизликка учраганини тан олганди.

Иқтисодиётда Мерц ўнг либерал қарашларга эга ва капитализм фойдасига қаттиқ ишонади. 2008 йилда, жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози бошланганда, у давлатнинг иқтисодиётга аралашувини камайтириш, хусусий ташаббусни рағбатлантириш ва тартибга солишни бекор қилиш каби неолиберал рецептларнинг самарадорлиги ҳақида «Капитализмга журъат этинг» китобини нашр этди. Бугунги кунда улар ХДИнинг Германия иқтисодиёти инқирозига қарши курашиш дастурига киритилган — давлат харажатларига конституциявий чеклов жорий этиш ва компаниялар даромадига солиқларни камайтириш таклифлари билан бир қаторда.