Нефт арзонлашди, АҚШда инфляция тезлашмоқда — иқтисодий дайжест

Ўтган ҳафта жаҳон иқтисодиёти ва Ўзбекистон иқтисодий ҳаётида рўй берган янгиликлар – иқтисодчи Аҳлиддин Маликов шарҳида.

Россия–Украина уруши бўйича тинчлик музокаралари эҳтимоли нефт нархини туширди

13 феврал куни АҚШ президенти Доналд Трамп Украинадаги урушни тўхтатиш бўйича Россия президенти Владимир Путин ва Украина президенти Володимир Зеленский билан телефон орқали суҳбатлашди. АҚШ-Россия-Украина тинчлик музокараларининг эълон қилиниши, бозорлар Россияга нисбатан Ғарб санкцияларининг юмшатилиши эҳтимолини кутгани сабабли, хом нефт нархларининг дарҳол пасайишига олиб келди. Аниқроқ айтадиган бўлсак, Брент маркали нефт нархи $75 гача, West Texas Intermediate (WTI) нархлари эса $70 гача пастлади.

Украина урушини тугатиш бўйича дипломатик саъй-ҳаракатлар умидли бўлса-да, тарихий тажриба шуни кўрсатадики, узоқ давом этган геосиёсий можаролар глобал савдо ва инвестиция йўналишларида чуқур из қолдиради. Тинчлик музокаралари муваффақиятли бўлган тақдирда ҳам, Ғарб мамлакатлари санкцияларни дарҳол бекор қилишга иккиланиши мумкин, бу эса нефт нархларининг пасайиши вақтинчалик бўлиши мумкинлигини англатади.

АҚШда инфляция

2025 йил январ ойи учун АҚШ инфляция маълумотлари 17 ой ичидаги энг юқори нарх ўсишини кўрсатди. Бу товар ва хизматлар нархларининг кутилганидан анча кўпроқ ўсаётганидан дарак беради. Агар нефт нархлари пасайса, транспорт ва ишлаб чиқариш харажатлари камаяди, бу эса бутун дунё бўйлаб инфляцияни пасайтириши мумкин. Аммо агар АҚШда инфляция юқори бўлиб қолса, АҚШ Федерал Резерви (марказий банк) фоиз ставкаларини юқори даражада сақлаб қолиши мумкин, бу эса глобал миқёсда пул қарз олишни қимматроқ қилади.

Бу – глобал капитал оқимларига, айниқса, чет эл инвестицияларига таянадиган Ўзбекистон каби ривожланаётган бозорларга таъсир кўрсатади. Агар қарз олиш қимматлашса, бу янги заводлар, бизнеслар ва уйлар учун инвестицияларни секинлаштириши мумкин.

АҚШ–Хитой савдо урушининг кучайиши

Доналд Трамп президентликка қайта сайланганидан кейин Хитой импортига 10 фоиз божхона солиқларини оширди. Бунга жавобан Хитой ҳам АҚШнинг бир қатор товарларига божларни жорий этганини эълон қилди. Бу тарифлар орасида кўмир ва суюқлаштирилган табиий газга 15 фоиз, хом нефт, қишлоқ хўжалиги техникаси ва катта двигателли автомобилларга 10 фоиз тариф мавжуд. Ушбу воқеа икки мамлакат ўртасидаги давом этаётган савдо урушида муҳим бир босқични белгилайди.

Бу савдо зиддиятларининг сезиларли даражада кучайишини кўрсатади ҳамда АҚШ ва Хитойнинг янада фаол савдо протекционизмига ўтиши мумкинлигидан далолат беради. Божларнинг оширилиши икки давлат ўртасидаги иқтисодий “ажралиш”, яъни иқтисодий жиҳатдан ўзаро боғлиқликни камайтириш тенденциясининг бир қисмидир. Бу етказиб бериш занжирларининг кўпроқ ўзгаришига олиб келиши мумкин, бунда Виетнам, Мексика ва Ҳиндистон каби мамлакатлар муқобил ишлаб чиқариш марказлари сифатида фойда кўриши мумкин.

Протекционизмга юз тутаётган халқаро савдо муҳити, нафақат АҚШ ва Хитойда, улар ўртасидаги таъминот занжирида рол ўйнайдиган бошқа мамлакатларда ҳам товарлар нархи қимматлашишига олиб келиши мумкин. Аммо баъзи мамлакатлар учун бу бир вақтнинг ўзида маълум имкониятларни ҳам тақдим этади. Масалан, янги савдо йўналишларининг очилиши Ўзбекистоннинг тўқимачилик ва озиқ-овқат саноатига фойда келтириши мумкин. Аммо бу соҳалардаги инвесторларни жалб этиш учун мамлакат ишлаб чиқариш қувватини ошириши ҳамда логистика ва савдо инфратузилмасини яхшилаши лозим.

Ўзбекистоннинг Жаҳон Савдо Ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлиши бу жараёнда муҳим аҳамиятга эга, чунки бу глобал бозорларга кенгроқ кириш имкониятини беради, савдо тўсиқларини камайтиради ва инвесторлар ишончини оширади. ЖСТга аъзолик, шунингдек, инфратузилма ва ишлаб чиқариш стандартларини модернизация қилишга ёрдам беради, Ўзбекистон саноатини янада рақобатбардош ва халқаро таъминот занжирларига интеграция қилади. ЖСТга қўшилмасдан Ўзбекистон паст тарифлар ва кучли савдо шартномаларидан фойда кўраётган қўшни мамлакатларга савдо имкониятларини бой бериш хавфи остида қолади.

Январ ойидаги инфляцион кутилмалар

Ўзбекистон Марказий банки ҳисоботига кўра, январ ойида ўтказилган сўровлар аҳолининг инфляцион кутилмалари ўтган ойга нисбатан ўзгаришсиз сақланиб қолиб, 14,4 фоизни ташкил этди.

Маълумотлар қизиқ тенденцияни кўрсатмоқда: январ ойида Ўзбекистон валютаси (сўм) декабр (0,4 фоиз) ва ноябр (0,2 фоиз) ойларига нисбатан тезроқ қадрсизланди (ойлик 0,7 фоиз пасайиш). Лекин валюта курсининг инфляцияга таъсиридан камроқ одам хавотирланди (январда 46 фоиз ва декабрда 55 фоиз). Бу мантиққа зид кўринади. Нега одамлар валюта кўпроқ заифлашаётганда камроқ хавотирга тушди?

Чунки одамларни ойлик ўртача кўрсаткичлар эмас, ўтган ҳафтада нима бўлгани қизиқтиради.

Январ ойида сўровнома ўтказилишидан бир ҳафта олдин сўм долларга нисбатан 0,12 фоизга қадрсизланган ва бу кўрсаткич декабр ойидаги (0,16 фоиз) кўрсаткичдан пастроқ шаклланган. Сўровнома ҳафтасида эса (жорий ойнинг 27 ва келаси ойнинг 5 саналари оралиғи) сўм долларга нисбатан бироз (0,04 фоизга) мустаҳкамланган (декабр ойининг сўровнома кунларида сўм долларга нисбатан 0,14 фоизга қадрсизланган эди).

Бу – филмни бутун сюжет эмас, сўнгги 10 дақиқаси асосида баҳолашга ўхшайди. Агар шу кунларда вазият тинч бўлса, одамлар олдинги тартибсизликларни унутади.