СССР Чили компартияси лидерига алмаштирган шахс – Путиндан президентликни тортиб олмоқчи бўлган Буковский ким эди?

СССР деб аталмиш давлатни 1922 йилдан 1953 йилгача бошқарган Сталин даврида миллионлаб инсонлар, совет фуқаролари ноҳақ қатағон қилинди – ўлдирилди, қамалди.

1953 йил март ойида Сталин вафот этди. Шундан сўнг бутун мамлакат бўйлаб унинг даврида ноҳақ жазоланганларнинг иши қайта кўриб чиқила бошланди. Одамлар қамоқдан озод қилинди, ГУЛаг лагерларида ўлганлар оқланди. Қисқаси, бир томондан қараганда адолатли бошқарув қайтади.

Бироқ аслида бундай эмасди. Тузумнинг ноҳақ ишлари давом этарди. Унга қарши чиққанлар худди Сталин замонида бўлгани каби қамоққа тиқилар ёки жиннихоналарга ётқизиларди.

Совет тузумининг ноҳақ ишларига қарши бўлганлардан бири ёзувчи Владимир Буковский эди. У совет тарихида ўз сиёсий қарашлари ва совет тузумига қаршилиги учун жиннихонага ётқизилган биринчи шахс эди. Кейинчалик уни бир неча марта қамашади ва умрининг анча йилларини қамоқда ўтказади.

Мактаб давридаёқ совет тузумини ёмон кўриб қолган Буковский

Владимир Буковский 1942 йилда Бошқирдистонда туғилади. У таниқли совет ёзувчиси ва журналисти Константин Буковскийнинг ўғли эди.

1956 йилда Хрушчёв компартиянинг ХХ съездида ўзидан олдинги даврда содир этилган ноҳақ ишлар ҳақида гапира туриб Сталинни “қонхўр ва жаллод эди”, дейди.

Ўша пайтда Владимир 14 ёшда эди ва шундан сўнг у кўпчилик қатори совет тузумини ёмон кўриб қолади. У мактабда ўқир экан, ўқитувчиларга “нозик мавзу”лардан саволлар бера бошлайди ва бу ишнинг оқибати мактабдан ҳайдалиш билан тугайди.

Шу тариқа бир нечта марта мактаб алмаштиришга мажбур бўлган Буковский ўрта таълимни кечки мактабда тугатади. У илк бор КГБ эътиборига тушганда 18 ёшда эди.

Буковский мактабни битирганидан сўнг Москва давлат университетига ўқишга киради. Сўнг ёшларнинг яширинча ўтказиладиган йиғинларида қатнаша бошлайди. Кўп ўтмай КГБ уларнинг изига тушади ва йиғилиш қатнашчилари яшайдиган жойда тинтув ўтказади. Ёшларнинг асарлари ва мақолаларининг қўлёзмалари тортиб олинади.

1961 йилда Буковскийни ўқишдан ҳайдашади. Ўшанда унга агар ўз қарашларини ўзгартирса ўқишда қолиши мумкинлигини айтишади, бироқ Владимир буни рад этади.

КГБ Буковскийни ўқишдан ҳайдатиб ҳам тинчимайди. 1962 йилда уни мажбуран руҳий касалликлар шифохонасига ётқизишади. Владимир соғлом эди. Шунчаки совет тузуми Сталин давридагидан бироз ўзгарган ва ноҳақ ишлар ҳамда тузумга қарши бўлганларни аввал жиннихонага тиқиш “методичка”сини бошлаганди.

Шу тариқа Буковский Сталин вафотидан сўнг ўз сиёсий қарашлари туфайли СССРда жиннихонага ётқизилган биринчи шахс сифатида тарихда қолади. Кейинчалик бу “методичка” бошқаларга ҳам қўлланади.

Шу ўринда бир мисол, таниқли ёзувчи Тоҳир Маликнинг ёзишича, 1970-йилларда Тошкентдаги шеърхонлик давраларидан бирида шоир Асқар Қосим “Ўзбек бўлиб туғилмасайдим, кўрмас эдим бунчалар хўрлик”, деб шеър ўқийди. Шундан сўнг шоир КГБнинг “қора рўйхати”га тиркалади ва совет тузуми томонидан бир неча марта мажбуран жиннихонага ётқизилади. Охир-оқибат у жонига қасд қилади.

Бир неча ой жиннихонада ётган Буковский дўстларининг таклифи билан Сибирга экспедицияга жўнаб кетади. Мақсад марказдан узоқроқда, КГБ эътиборидан четроқда юриш эди.

Қамоқ, қамоқ ва яна қамоқ...

Владимир Буковский биринчи марта 1963 йилда, 21 ёшида ҳибсга олинади. КГБ совет тузумига қарши бўлган шахсни ёшлигидан “синдириш” пайида бўлади. У югославиялик, коммунистик тузумга қарши бўлган ёзувчи Милован Жиласнинг китобини яширинча нусха кўчириб тарқатгани учун ҳибсга олинади. Уни яна жиннихонага жойлашади.

Шу ерда у генерал-майор Петр Григоренко билан танишади. Генерални ҳам Сталиннинг ёвузликлари ошкор бўлгач, совет тузумини ёқтирмай қолгани учун жиннихонага тиқишганди. Бу сафар Буковский ярим шифохона, ярим қамоқхона бўлган жойда 4 йил ушлаб турилади ва 1966 йил августга келиб озод қилинади.

Бироқ орадан 5 ой ўтгач у яна ҳибсга олинади. Бу сафар Буковский совет тузумига қарши бўлган таниқли шахслардан бири Александр Гинзбург ва унинг ҳаммаслаги шоир Юрий Галансковнинг ҳибсга олинишига қарши намойиш ўтказгани учун қўлга олинганди.

Буковский намойишга бирга чиққан шахслар билан бирга судланади ва бир неча йилга қамалади. 1970 йилда озод бўлгач у яна Москвага қайтиб келади. Бироқ 1971 йил март ойида яна ҳибсга олинади. Ўшанда “Правда” газетасида берилган кичик хабарда “Совет тузумига қарши бўлган безори қўлга олинди” дейилганди.

1972 йил январда ўтказилган сўнгги суд мажлисида Буковский 7 йилга қамоқ жазоси олади. Уни Владимир шаҳридаги қамоқхонага жўнатиб юборишади. Кейинроқ Буковскийни Пермдаги қаттиқ режимли қамоқхонага ўтказишади.

Чили коммунистик партияси етакчисига айирбошлов

1973 йил 11 сентябрда Чилида ҳарбийлар давлат тўнтариши уюштиради. Президент Салвадор Аленде ўз жонига қасд қилади. Ҳокимият Чилининг коммунистлар томонидан бошқарилишига қарши бўлган генерал Августо Пиночет тасарруфига ўтади.

Чили коммунистик партияси лидери Луис Корвалан яширинади. Бироқ орадан бир йилча вақт ўтиб, уни топиб олишади ва узоқ муддатга қамашади. 1975 йилда советлар Корваланга халқаро Ленин мукофотини беришади ва уни озод қилиш чораларини излай бошлашади.

Ўша пайтларда Европанинг бир қатор давлатларида Буковскийни озод қилишни талаб қилишаётган эди. Шунингдек, СССРнинг ўзида ҳам водород бомбасини яратган машҳур олим, совет тузумининг ашаддий танқидчиси Андрей Сахаров Буковскийни қамоқдан озод қилиш кераклигини айтарди.

Ана шундай вазиятда советлар Ғарб давлатларига Буковскийни Луис Корваланга алмаштиришлари мумкинлигини маълум қилишади. Ғарб давлатлари Августо Пиночет тузумини бу ишга кўндиришади ва Луис Корваланни Швейцарияга олиб келишади.

Москвадан Буковский ва уни қўриқлаб бораётган КГБ ходимлари ўтирган махсус самолёт Цюрихга етиб боргач томонлар икки шахсни алмашишади. Шундан сўнг Буковский Цюрихда бир ойча яшайди ва Лондонга кетади, Луис Корваланни эса СССРга олиб кетишади.

Кейинчалик Москвада советлар томонидан анча “пишитилган” ва ҳарбий кўмак ваъдасини олган Корвалан 1983 йилда яширинча Чилига қайтади. Натижасиз уринишлардан сўнг 1989 йилда Чили коммунистик партияси раҳбарлигидан кетади.

Жимми Картер билан учрашган Буковский

Британияда яшаш истагида бўлган Буковский Лондонга бориб жойлашади. Кўп ўтмай уни ўша пайтда АҚШ президенти бўлган Жимми Картер Оқ уйда қабул қилади. Буковский Лондонга кўчиб ўтганида 34 ёшда эди. У нуфузли Кембриж университетида нейрофизиология соҳасида таҳсил олади.

1978 йилда Буковскийнинг “Ва шамол қайтади” китоби чоп этилади. Бу асар Ғарб китобхонлари орасида бестселлерга айланади ва кўплаб тилларга таржима қилинади.

Орадан икки йил ўтгач унинг “Рус саёҳатчисидан мактуб” асари чоп этилади. Бу асарида у Ғарбдаги турмуш тарзи билан СССРдаги ҳаётни солиштириб кўрсатган эди.

Шу билан бирга Буковский Ғарбда ҳам сиёсат билан фаол шуғулланади ва СССР Афғонистонга бостириб киргани учун 1980 йил ёзда ўтказиладиган олимпия ўйинларини бойкот қилиш ҳаракати ташкилотчиларидан бири бўлади.

Горбачёв бошлаган сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлар туфайли у СССР парчаланиб кетмасидан сал аввал, 1991 йил апрелда Москвага келиб кетади.

Ёзувчининг СССР парчалангандан кейинги ҳаёти

1991 йил август ойида СССР парчаланиб кетади. Шундан сўнг Буковский Россияга бир неча марта келиб кетади. Бир марта ҳатто Москва шаҳар мэри учун унинг номзодини кўрсатишади.

Ўша пайтларда Буковский советлардан қолган махфий архивга киришга рухсатнома олади ва жуда кўп маълумотларни қўлга киритади. Кейинчалик, ана шу маълумотлар асосида “Москвадаги жараёнлар” асарини ёзиб чоп эттиради.

1992 йилда Россия президенти Борис Елцин Буковскийга Россия фуқаролигини беради. Бироқ ёзувчи уни олишни хоҳламайди. Бунга у Елцин маъмурияти томонидан янгиланаётган Россия конституцияси авторитарликка йўл очади деб ҳисоблагани сабаб бўлади.

2002 йилда Россия мухолифати лидерларидан бири Борис Немцов Кембрижга, Буковскийнинг олдига боради. Ўшанда ёзувчи Немцовга шундай деганди:

“Бугунги кунда Россияни вужудга келаётган тоталитаризмдан қутқариш, янги авлодга нормал ҳаёт кечириш имкониятини беришнинг ягона йўли мавжуд тузумга муносиб рақобат қила оладиган кучли ва қудратли демократик мухолифатни яратишдир. Мен аниқ ишонаман, бусиз Россиянинг истиқболи йўқ. “Ўнг кучлар иттифоқи” (Немцов бу ҳаракатга бошчилик қилган) Путинга шундай мухолифатга айланиши мумкинлигига умид қиламан. Акс ҳолда Россия шунчаки ҳалокатга учрайди. Агар бунга тайёр бўлсангиз, сизга муваффақият ва ғалаба тилайман”.

2007 йилда Буковский Россия президентлиги учун ўтказиладиган сайловда ўз номзодини қўйишини эълон қилади.

Бироқ Россия Марказий сайлов комиссияси Буковский номзодлардан талаб қилинган овозларни ошиқчаси билан йиғган бўлса ҳам унинг номзодини рўйхатга олишни рад этади. Буковский ва унинг тарафдорлари Марказий сайлов комиссиясининг қарори устидан судга мурожаат қилишади. Бироқ суд қарорни ўз кучида қолдиради.

2010 йилда Буковский Россия мухолифатига ва уни қўллаётганларга мурожаат билан чиқади. Мурожаатнинг номи “Путин кетиши керак” деб номланган эди. 2014 йилда ёзувчи Киевдаги “Майдан”ни қўллаб чиқади.

2015 йилда Британия полицияси ёзувчининг компютеридан болалар порнографиясига доир бир нечта суратлар топади. Шундан сўнг унга нисбатан айблов эълон қилинади. Буковский ўзига қўйилган айбларни тан олмайди ва суратларни ФСБ ходимлари яширинча юклаганини айтади. Сўнг бир марта очлик ҳам эълон қилади.

2016 йилда Буковскийга қарши суд жараёнлари бошланади. 2017 йилда унинг соғлиги ёмонлашади ва суд қолдирилади. Шундан сўнг Владимир Буковскийнинг соғлиги тикланмайди ва 2019 йил 27 октябр куни Кембриждаги шифохонада вафот этади.

Буковскийнинг Россиянинг келажаги ва бошқа масалаларда билдирган фикрлари

Буковский турли масалаларда ўз қарашлари ва фикрларини билдирган, таърифлар берган. Жумладан, у 2007 йилда берган интервюсида “Социализм ҳозир инқирозда бўлган ва келажакда йўқ бўлиб кетадиган ғоя” деганди.

КГБ ҳақида. “КГБ ходимлари мавжудотлар орасида алоҳида зот ҳисобланади. Улар “йўқ” сўзини тушунмайди. КГБ билан келишиб бўлмайди. Ўзлари муросага келмайди ва душманнинг муросага келишини заифлик деб билади. Агар сен КГБни писанд қилмай, ташкилот билан ҳамкорликни рад этган бўлсанг, бу ўзингга катта муаммо туғдирганингни англатади. Бу улар сени бўйсундирмагунча босимни давом эттираверади дегани. КГБ фақат иккита тушунчага эга: сен ё уларнинг агенти ёки душмани бўласан. Бу иккиси ўртасида бошқа ҳеч нарса йўқ”.

Порошенкога маслаҳат. “Мен Порошенкога Путинга қандай қилиб рад жавоби беришни ўргатишга тайёрман. Бу масалада менда яхши тажриба бор”.

Россиянинг келажаги ҳақида. “Россия бўлакларга бўлиниб кетиши ва парчаланиш даврини бошдан кечириши керак. Бу давлатнинг турли ҳудудларида Путин йўқотиб юборган минтақавий ўз-ўзини бошқариш тизими бўлиши керак. Россиядай улкан мамлакат бусиз яшай олмайди. Россия ё марказлашган диктатурага айланади ёки ҳамма нарса юқоридан буйруқ билан эмас, балки келишув ва ҳамкорлик асосида ҳал қилинадиган федерация бўлиб қолади. <…>  Қачонки федерациянинг айрим субъектлари ўз-ўзини бошқариш тизимини қайта тиклай олса, улар конфедерация тўғрисида келишиб олишлари мумкин бўлади. Бу содир бўлгунга қадар, иерархик қаттиқ вертикал доимий тебранишда бўлиб туради. Бундай тизим демократияга тоқат қилмайди. <…> Парчаланиш ва федерализация жараёни анча узоқ давом этади”.

СССР тузумига қарши бўлганлар ҳақида. “Ҳаммамиз совет тузумига қарши барча ҳаракат ахлоқли бўлиши керак, дедик. Аммо биз сиёсий ҳаракат сифатида пайдо бўлмадик, балки ахлоқий ҳаракат эдик. Бизнинг асосий турткимиз Россияни қайта қуриш эмас, балки тузум содир этаётган жиноятларда иштирок этмаслик эди. Зўравонлик устига қурилган режимнинг бир қисмига айланмаслик эди. Бу бизга кучли мотивация берарди. Совет тузуми бундай норозиликка, ўзгача фикрлашга  тоқат қилмагани учун биз билан уруш бошлади”.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.