Olimlar bonobo maymunlarining «tili»ni o‘rganib chiqishdi

Science jurnalida chop etilgan maqolada aytilishicha, tadqiqotchilar bir necha yil davomida Kongo Demokratik Respublikasidagi Kokolopori qo‘riqxonasida yovvoyi bonobo maymunlari ustidan kuzatib borishdi. Ular alohida ovozlar va ularning birikmalarining ma’nosini aniq tarzda shifrlash uchun noyob metodika yaratishdi. Ovozli signallarning o‘zidan tashqari, ularning qachon va qanday sharoitda ishlatilganiga ham e’tibor qaratildi. Ovoz chiqarishdan oldin va keyin maymunlar qanday tutgani, atrofda yirtqichlarning mavjudligi kabi 300 dan ortiq parametr hisobga olindi.

Olimlar natijada bonobolar «lug‘ati»ni tuzishga muvaffaq bo‘lishdi — bu ushbu turdagi maymunlar tomonidan qo‘llaniladigan barcha ma’lum ovozlarning ma’nolarini tizimli ravishda tasniflash bo‘yicha ilk urinishdir. Keyin esa ular ovozlarning birikmalarda qanday qo‘llanilishini tekshirishdi: birikma umumiy ma’nosi undagi alohida qismlar ma’nolariga bog‘liqmi-yo‘qmi? Ma’lum bo‘lishicha, ko‘p hollarda birikmaning ma’nosi alohida ovozlar ma’nolarining yig‘indisiga bog‘liq bo‘lgan — bu esa kompozitsiyaviylikning asosiy belgisidir.

Bundan tashqari, ba’zi ovoz birikmalari nooddiy kompozitsiyani namoyon qilgan — ya’ni bir ma’no ikkinchisini modifikatsiya qilgan holatlar kuzatilgan. Bu inson tilida uchraydigan holat — masalan, «yomon raqqos» iborasida «yomon» sifati insonni emas, uning raqqos sifatidagi qobiliyatini baholaydi. Hayvonlar orasida bunga o‘xshash tuzilmalar avval hech qachon ishonchli tarzda qayd etilmagan edi.

Tadqiqot shuni ko‘rsatmoqdaki, bonobolar tomonidan ishlatiladigan barcha ovozlar hech bo‘lmaganda bitta kompozitsion birikmada uchraydi — inson tilida so‘zlar qanday bo‘lsa, xuddi shunday. Bu esa kompozitsiyaviylik faqat insonga xos xususiyat emas, balki ancha qadimiy fenomen ekanini anglatadi.

Bu kashfiyot til paydo bo‘lishiga yangi yondashuvni taklif etadi va nutq qanday rivojlanganini tushunish yo‘lida navbatdagi qadam hisoblanadi.