Ukraina generali: «Zalujniy 2022 yildayoq Belgorodga hujumni taklif qilgandi»

General Viktor Nazarov 2019 yilda armiyadan iste’foga chiqqan bo‘lsa-da, Ukraina QK Bosh shtabi rahbariyati bilan yaqin ishlagan va yaqin yaqingacha Ukrainaning harbiy-siyosiy hayoti markazida bo‘lgan.

Aynan Nazarov sobiq bosh qo‘mondoni Valeriy Zalujniyning asosiy maslahatchilaridan biri bo‘lgan.

2014 yilda Nazarov Ukraina sharqidagi aksilterror operatsiyasi shtabini boshqargan va Luhansk aeroporti uzra rossiyaparast jangarilar tomonidan Ukrainaning Il-76 samolyoti urib tushirilgani uchun ayblangan. Bu fojiada 49 nafar ukrainalik harbiy halok bo‘lgan. U sudlangan va xizmatdagi loqaydligi uchun aybli deb topilgan. Biroq ukrainalik qator harbiylar va AQSh armiyasi generali Ben Hodjyes kabi xalqaro ekspertlar uning himoyasiga chiqqan. 2021 yilda Ukraina Oliy sudi uni oqlab, ishni yopgan.

Shundan so‘ng Nazarov Zalujniyning bosh maslahatchisi lavozimiga tayinlangan va 2024 yil fevraligacha Ukraina Bosh shtabida ishlagan.

Katta urush boshlanishi haqida

BBC: 2022 yildagi keng ko‘lamli urush boshlanganida siz Zalujniyning bosh maslahatchisi edingiz. O‘sha paytdagi vaziyatni qanday baholagandingiz? Chindan ham Ukraina hukumati urush bo‘lmaydi, deb ishonganmidi? Armiya urushga tayyorgarlik ko‘rganmi?

Viktor Nazarov: Avvalo, bir narsaga aniqlik kiritish kerak. Men o‘sha paytda bosh qo‘mondon maslahatchisi edim, bu rasmiy lavozim edi. Keyin, 2022 yilda tuzilmaga o‘zgartish kiritilganda, bosh maslahatchi bo‘ldim.

Armiya tayyorgarlik ko‘rganmi-yo‘qmi, bu masalada bir necha muhim jihatni qayd etish kerak.

Birinchidan, hammamiz harbiy-siyosiy va harbiy-strategik vaziyatlarni tushunamiz, o‘sha AQSh va G‘arb hamkorlari Ukrainaga keng ko‘lamli harbiy tajovuz ehtimoli haqida oldindan ogohlantirganlari bilan qo‘shib.

Shaxsiy fikrimga ko‘ra, 2022 yil boshlarida urush xavfi o‘rtacha darajada edi. Biroq bir oy ichida xavf darajasi shiddat bilan oshib, «qizil» darajaga yetdi.

Men urush xavfi juda yuqori ekanini his qilganman va Bosh shtabning hujjatlar, rejalar ishlab chiqish jarayonida ishtirok etganman. Mening takliflarimdan ba’zilari Zalujniy tomonidan strategik rejalarga kiritilgan va qurolli kuchlarning harakatlarini shakllantirishda qo‘llangan.

Lekin Ukraina armiyasi qurolli agressiyani qaytarishga to‘liq tayyor bo‘lishi uchun bir necha muhim shartlar bajarilishi kerak edi.

Birinchi va eng asosiy shart — Prezident, ya’ni Oliy Bosh qo‘mondon tomonidan qurolli kuchlarni qo‘llash to‘g‘risida qaror qabul qilinishi. Bu rasmiy hujjatlarda qurolli kuchlar va boshqa mudofaa kuchlarini ishlatish sifatida qayd etiladi. Agar bunday qaror bo‘lmasa, armiyaning faol harakatlari qonun doirasidan tashqariga chiqadi.

Qurolli kuchlar qurol ishlatishi uchun huquqiy sharoitlar yaratilishi kerak. Bunday huquqiy shartlar uchun asosiy— harbiy holat joriy etilishi edi.

Harbiy holat joriy etilganida, tinch davrda faoliyat yuritadigan fuqarolik idoralari va mahalliy hokimiyatlar o‘rniga harbiy-fuqarolik ma’muriyatlari tashkil etiladi.

Bu alohida tahlil talab qiladigan masala, lekin dushman hujumi boshlangan paytda bu qarorlar hali qabul qilinmagan edi. Ya’ni, urush boshlanganda qurolli kuchlardan foydalanish to‘g‘risida rasmiy qaror yo‘q edi, harbiy safarbarlik to‘g‘risida qaror qabul qilinmagandi, harbiy holat ham joriy etilmagan edi.

BBC: Demak, sizningcha, siyosiy rahbariyat, aniqrog‘i prezident Volodimir Zelenskiy harbiy holatni 24 fevralda emas, ungacha joriy qilishi kerak edi, shundaymi? (Zelenskiy hujum arafasida harbiy holat faqat «keng ko‘lamli eskalatsiya» va «Ukrainaga qarshi yirik urush» boshlanganda joriy etilishini aytgan, shuningdek, bunday ssenariyga ishonmasligini ta’kidlagan — tahr.)

V.Nazarov: Qarang, qurolli kuchlardan foydalanish haqidagi qaror bir oy yoki hatto ikki oy oldin qabul qilinishi mumkin edi.

BBC: Qurolli kuchlardan foydalanish, harbiy holatni joriy etish va safarbarlik o‘tkazish takliflari Zelenskiyga oldindan kiritilgan, u takliflarni rad etgan, deb tushunsak bo‘ladimi?

V.Nazarov: Bu haqda aniq gapira olmayman, chunki bunday yig‘ilishlarda ishtirok etmaganman.

BBC: Agar bu choralar avvalroq qabul qilinganida, Ukraina urushning ilk kunlarida Xerson oblastini qo‘ldan bory bermagan bo‘larmidi?

V.Nazarov: Menimcha, agar mudofaa harakatlari oldinroq rejalashtirilganida, Ukraina janubda – Xerson va Zaporijjya oblastlarida, shuningdek, shimolda – Kiyev va Chernihiv oblastlarida ancha yaxshi pozitsiyani saqlab qolgan bo‘lar edi.

Ya’ni, dushman urushning dastlabki kunlarida Ukraina armiyasi bunday hujumga tayyor emasligidan foydalanib qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatiga ega bo‘lmas edi.

Xersondagi mag‘lubiyat

BBC: Ba’zi taxminlarga ko‘ra, Xerson oblastidagi mag‘lubiyat uchun faqat harbiy rahbariyat javobgar bo‘lishi mumkin. Masalan, Qrim yo‘lagi vaqtida minalashtirilmagan yoki noto‘g‘ri mustahkamlangan, deyishadi. Siz buni qanday baholaysiz? Rossiya armiyasining Qrimdan hujum qilishi uchun kim javobgar?

V.Nazarov: Mening fikrimcha, aybni faqat harbiylarga yuklash to‘g‘ri emas. Bu haqiqiy holatni manipulyatsiya qilish yoki odamlar ongiga ta’sir o‘tkazishga urinish.

Mudofaa — bu faqat harbiylardan iborat jarayon emas. U siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, axborot va hatto ilmiy choralar majmuasini qamrab oladi. Qo‘shinlar soni va imkoniyatlar nuqtayi nazaridan, armiya bu vazifani bajarishga qodir emasdi.

2022 yil boshida Ukraina armiyasi tarkibida 24 ta qurolli brigada bor edi. Ularning yarmi sharqiy frontda, Birlashgan kuchlar operatsiyasi tarkibida faoliyat yuritayotgan edi.

Qolgan 12 ta brigada esa butun mamlakat hududini himoya qilish uchun «yupqa qatlam» kabi, qizil chiziq bo‘ylab cho‘zib taqsimlangandi. Shu sababli, Rossiya qo‘shinlari Belarus orqali Kiyev va Chernihiv tomonidan, shuningdek, janubdagi Qrim yo‘nalishidan hujum qilganida, armiya bu yerlarda hujumni qaytarish uchun yetarli kuchga ega emasdi.

Chunki qo‘shinlarni to‘liq operativ joylashtirish amalga oshirilmagan, harbiy qismlar va boshqaruv organlarini harbiy holat davridagi shtatlarga o‘tkazish choralari ko‘rilmagan. Jumladan, safarbarlik to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra ham, unda safarbarlik nima ekani aniq yozilgan. Bu davlat boshqaruv organlari, mahalliy hokimiyat organlari, tashkilotlar, korxonalar, muassasalarning barcha shakllarini va qurolli kuchlarni harbiy holat shtatlariga rejali ravishda o‘tkazish bo‘yicha kompleks tadbirlar hisoblanadi. Bu ish amalga oshirilmagan.

Qurolli kuchlarning qurol-aslahalar, va barcha turdagi moddiy-texnik vositalar bilan ta’minlanganlik darajasi obektiv ravishda bu vazifani bajarish imkonini bermagan.

BBC: Mening eslashimcha, 2021 va 2022 yillar boshida Xerson oblastida Ukraina qurolli kuchlari mashg‘ulotlari o‘tkazilgan, bu yerda ushbu yo‘nalishdan agressiyani qaytarishga tayyorgarlik mavjudligi ko‘rsatilgan. Demak, aslida tayyorgarlik bo‘lmaganmi?

V.Nazarov: Mashg‘ulotlar dushmanni tiyib turishning ehtimoliy vositasi sifatida o‘tkaziladi. Agar qandaydir tahdid mavjud bo‘lsa yoki biz uni tahdid deb baholasak.

Lekin agar bu tadbirlar chinakam agressiyani qaytarishga tayyorgarlik sifatida emas, balki, masalan, faqatgina qandaydir namoyishkorona choralar, bizga bosim o‘tkazish, qo‘rqitish maqsadida o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlar sifatida qabul qilinsa...

Ular qo‘shin to‘playotganda aynan shunday e’lon qilgan: bu, aslida, faqat mashg‘ulotlar, deyishgan. Demak, javob amaliyoti odatda mutanosib bo‘ladi. Biz ham tayyorgarlik tadbirlarini o‘tkazganmiz. Lekin operativ tayyorgarlik tadbirlarini Ukraina qurolli kuchlarining to‘g‘ridan to‘g‘ri jangovar vazifalarni bajarishga tayyorgarligi bilan adashtirmaslik kerak.

Ular tinchlik davri sharoitida, bo‘linmalarning shaxsiy tarkib bilan to‘liq shakllantirilmasdan, ularni zarur barcha moddiy-texnik vositalar, qurol-yarog‘ va harbiy texnika bilan ta’minlamasdan o‘tkaziladi.

BBC: Minalashtirish masalasi. Qrim va Ukrainani bog‘lovchi kichik bo‘yin to‘liq minalashtirilishi, agressiya holatida portlatilishi kerak edi — bu dushmanni to‘xtatardi. Lekin bu aslida juda qiyin bo‘lib chiqdi. Ehtimol, sizda aynan ushbu yo‘laklarni minalashtirish borasida va muammolar haqida boshqacha fikr bormi?

V.Nazarov: Tinchlik vaqtida bo‘yinlarni minalashtirish? Siz buni qanday tasavvur etyapsiz? Qurolli kuchlar bunday amalni bajarish uchun yuridik ruxsatga ega emas. Tinchlik vaqtida biror yerni minalashtirish mumkin emas, chunki bu davlat mulki yo u xususiy mulk, yoki fermerlarga tegishli yer bo‘lishi mumkin. Harbiy holat huquqiy tartibi joriy etilmas ekan, bu hududda biror narsa qilishga hech qanday haqqingiz yo‘q: na handaq qazish, na har qanday muhandislik yoki istehkom to‘siqlar o‘rnatishga. Minalar yotqizish haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Agar harbiy holat joriy etilmagan bo‘lsa, agar qo‘shinlar va kuchlarning operativ qo‘llanishi bo‘yicha rejalar kuchga kiritilmagan bo‘lsa, tinchlik vaqtida hech kim hech narsa qila olmaydi.

Chunki keyin bu ish uchun komandirlardan so‘raladi — ular ma’muriy yoki hatto jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin: nega ular qonunga zid ravishda bunday ishni bajargan deb?

BBC: Tushunarli. Ammo 2022 yil 24 fevral kuni Rossiya Federatsiyasining keng ko‘lamli bosqini baribir boshlandi-ku?

V.Nazarov: Men bir mulohaza qo‘shishim mumkinmi?

BBC: Albatta, marhamat.

V.Nazarov: Lekin gipotetik jihatdan, agar u yerda minalar joylashtirilgan deb olsak va hech qanday minalar olib tashlanmagan bo‘lsa ham, bu yerda ularning rasmiy xaritasi bo‘lishi kerak, kim nima uchun javobgar ekani aniq bo‘lishi kerak va bu ish jangovar tayyorlik darajalaridan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi lozim edi.

Bizda bu boradagi normativ-huquqiy baza mavjud. Davlatda tahdid darajasi oshgani sari tayyorgarlik bosqichlari izchil ravishda joriy etiladi — «kuchaytirilgan harbiy tahdid», «to‘liq» darajasi kabi bosqichlar belgilanadi va shu asosda kim qaysi bosqichda qanday choralarni ko‘rishi keraligi aniqlanadi. Chunki bu qarorlarni qabul qilish to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiylar mas’uliyatiga kiradi — agar davlat rasmiy ravishda bu choralarni joriy etgan bo‘lsa.

Agar davlatda bu choralar joriy etilmagan bo‘lsa, ular qurolli kuchlar doirasida amalga oshirilishi mumkin emas.

Hatto farazan u yerda minalar maydoni bor, deya taxmin qilinsa ham, minalar maydonining o‘zi mustaqil ravishda hech qanday ahamiyatga ega emas, agar ular qo‘shinlar bilan himoyalanmasa.

2023 yilda himoya va qarshi hujum operatsiyalarida taktik jihatdan katta ahamiyat kasb etgan «Surovikin chizig‘i»ning samardorligi va muvaffaqiyati nimada edi? Aslida u mustahkam istehkom inshootlari emasdi, garchi ular ham qurilgan bo‘lsa-da. Uning samarasi shunda ediki, u yerda minalashtirish shu qadar zich amalga oshirilgan ediki, bu sovet me’yorlaridan bir necha marta, hattoki o‘n barobar yuqori bo‘lgan.

Qolaversa, u kuchli o‘t ochish pozitsiyalari bilan kuchaytirilgan edi. Bundan tashqari, dronlar faol ishlagan, bizning muhandislik va minadan tozalash bo‘linmalarimizning imkoniyatlari juda cheklangan edi.

Mana asosiy muammo qayerda bo‘lgan. Siz oldinga harakat qila olmaysiz, chunki barcha hudud shunday tarzda minalashtirilganki, siz umuman harakatlana olmaysiz.

Agar biz Qrim yo‘lida yoki boshqa yo‘nalishda, biror bir bo‘yinda minalar maydoni mavjud deb taxmin qiladigan bo‘lsak, lekin ularni himoya qilish uchun yetarli darajada shakllantirilgan qo‘shin va vositalarimiz bo‘lmasa, bu minalar maydoni tezda bosib o‘tiladi. U dushmanga hech qanday muammo tug‘dirmaydi.

Xarkiv oblasti va Xerson ozod qilinishi

BBC: 2022 yil kuzida Ukraina ikki hujum operatsiyasini muvaffaqiyatli o‘tkazdi. Deyarli butun Xarkiv oblasti va Xerson ozod etildi. Sizningcha, bu operatsiyalar nega bunchalik muvaffaqiyatli o‘tdi va Ukraina armiyasi uchun bu muvaffaqiyatning asosiy sharti nima bo‘lgan? Hozircha jang maydonida bu oxirgi katta muvaffaqiyat hisoblanadi.

V.Nazarov: Men buni so‘nggi muvaffaqiyat deb aytmasdim. Muhim muvaffaqiyat — biz front chizig‘ini ushlab turibmiz.

Albatta, har kim urushning uchinchi yiliga kelib Rossiya armiyasi to‘liq tor-mor etilgani, parchalangani va biz 1991 yildagi davlat chegaralariga muvaffaqiyatli chiqqanimizni ko‘rishni istardi. Lekin bu jarayon bunday ishlamaydi.

Qurolli kuchlar va mudofaa kuchlarining boshqa tarkibiy tuzilmalari hamda davlatning o‘zi hozirgi kunda o‘z pozitsiyasini ushlab turishi — bu katta muvaffaqiyat. Chunki vaziyat bundan ham badtar bo‘lishi mumkin edi.

Agar kontrhujum mavzusiga mohiyatiga bevosita qaytadigan bo‘lsak — harbiy operatsiyalarning san’atida u nazariy urush olib borish deyiladi, amaliyotda «kulminatsiya» degan tushuncha mavjud.

Siz o‘z kuch va vositalaringizni to‘g‘ri hisoblashingiz, operatsiyalarni o‘tkazish uslubini vaqt va makon doirasida rejalashtirishingiz lozim. Ya’ni, qanday joy, qanday hududda harakat qilishingiz, bunga qancha vaqt kerakligi, qaysi zaxiralar va resurslarga ega ekaningiz va ular yetarlimi — barchasini hisobga olish kerak.

Shuningdek, quyidagi muhim savolga aniq javob topish zarur — keyin nima qilasiz? Bir mashhur ibora bor – «Pirr zafari» degan. Bu shuni anglatadiki, hammasi boshida yaxshi ketadi, lekin o‘z vaqtida to‘xtalmasa, keyin katta muammolar paydo bo‘lishi mumkin.

Shunday qilib, 2022 yil yozi oxiri – kuz boshlariga kelib, qurolli kuchlar safarbarlik razvyortkasining birinchi navbati bo‘yicha tadbirlarni asosan yakunladi. Qo‘shimcha yangi brigadalar paydo bo‘ldi. Allaqachon jang qilayotgan brigadalar shaxsiy tarkib bilan to‘ldirildi. Hali bizda keyinchalik dushmanning Donbassda va sharqiy frontda o‘t ochish va artilleriya hujumlari natijasida ko‘rgan yo‘qotishlar bo‘lmagan edi.

Boz ustiga, dushman uzoq muddatli harbiy amaliyotga mo‘ljal olmagan, blitskrig rejasiga tayangan edi. Shu sabab bu olti oy ichida uning resurslari tugab bo‘ldi yoki juda keskin qisqardi.

Dushmanning bizga tashabbusni majburan topshirish imkoniyati qolmadi. U mudofaa pozitsiyasiga o‘tishga majbur bo‘ldi. Chunki resurslar yetishmasdi, zaxiralar ham kam edi va ularning barchasi hali shakllanish jarayonida edi. Bu bir necha omillar tufayli yuz berdi — bir tomondan, bizning operativ imkoniyatlarimiz oshdi, ikkinchi tomondan esa dushmanning operativ imkoniyatlari kamaydi. Bu esa operatsiyani muvaffaqiyatli o‘tkazishga imkon yaratdi.

Xerson yo‘nalishidagi operatsiya o‘zgacha xarakterga ega edi, bu ko‘proq o‘t ochish orqali amalga oshirilgan hujum operatsiyasi bo‘lgan. Bu yerda qo‘shinlarning harakati emas, balki aniq o‘q uzish va o‘sha vaqtda paydo bo‘lgan yangi masofali urush vositalari hal qiluvchi rol o‘ynadi. Men bu yerda HIMARS tizimlarini nazarda tutyapman, ular 70 kilometr masofagacha zarba bera olish imkoniyatiga ega edi.

Bu taktik jihatdan juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Bundan tashqari, dushman uchun juda noqulay operativ pozitsiya yuzaga keldi. U Dnepr ortida qisilgan holda qoldi, uning qarshisida bizning qo‘shinlar turardi va butun hudud o‘qqa tutilayotgandi.

Aslida ularda boshqa yo‘l qolmagandi. Bu holat, ehtimol, Rossiya rahbariyati uchun siyosiy jihatdan obro‘ga putur yetkazuvchi voqea bo‘lgan bo‘lishi mumkin, lekin ular o‘sha paytda yagona to‘g‘ri qarorni qabul qilishdi – so‘l qirg‘oqqa chekinishdi.

Aks holda, ular juda katta muammolarga duch kelishi aniq edi.

Ukrainaning 2023 yilgi muvaffaqiyatsiz qarshi hujumi

BBC: Keling, siz allaqachon qisman tilga olgan mavzuga — 2023 yilgi kontrhujumga o‘tamiz. Siz «Surovikin chizig‘i» juda zich tarzda minalashtirilgani, havodan va artilleriya qo‘lloviga ega bo‘lganini aytdingiz. Ukraina nega bunday sharoitda aynan shu yo‘nalishda hujum boshladi? Yaqinda sobiq bosh qo‘mondon Viktor Mujyenko o‘z intervyusida qarshi hujumdan avval siz bilan bu mavzuda gaplashgani va bu sharoitda bunday operatsiyani amalga oshirish mumkin emasligini aytganini bildirdi. Nega u shunga qaramay u amalga oshdi?

V.Nazarov: Qarshi hujum amalga oshirilganiga sabab — bizda boshqa muqobil variant yo‘q edi.

BBC: Uni kechiktirish, to‘xtatish mumkin emasmidi?

V.Nazarov: Tushuning, Ukraina va Rossiya resurslari bir-biriga mutanosib emas. O‘sha paytda ular bizdan barcha jihatdan ustun edi.

2023 yilgi qarshi hujum boshlangan paytda men aniq ayta olamanki, biz allaqachon o‘z zaxiramizdagi qurol-yarog‘, raketalar va o‘q-dorilarni to‘liq sarflab bo‘lgan edik.

Ya’ni, biz to‘liq yoki deyarli to‘liq hamkorlarimizdan keladigan harbiy yordamga bog‘liq edik. Ehtimol, siz ham eslasangiz kerak, o‘sha paytda ochiq axborot maydonida biz qancha snaryad ishlatganimiz va dushman qancha ishlatgani haqida munozaralar yuz bergan edi. Bu raqamlar ikki, uch, to‘rt barobar va hatto undan ham ko‘proq farq qilgan.

Lekin bu [Azov dengizi — tahr.] yo‘nalish strategik nuqtayi nazardan eng maqbul yo‘nalish hisoblangan.

BBC: Negaligini tushuntirib bera olasizmi? Men, albatta, siz kabi yuqori darajadagi harbiy mutaxassis emasman, ammo agar u yerda, siz aytganingizdek, dushmanning mustahkamlangan, minalashtirilgan va himoyalangan istehkomlari bo‘lsa, nega aynan shu yo‘nalish tanlangan?

V.Nazarov: Bosh shtab va o‘sha paytda qaror qabul qilgan qo‘mondonlik bu inshootlarning xususiyati haqida qanchalik xabardor bo‘lgan, ular haqida qay darajada aniq ma’lumotga ega bo‘lgan?

Bu razvedkaning vazifasi — ular qanday jihozlanganini, mustahkamlik darajasini, himoyaning zichligi qanday ekanini aniqlashi kerak. Menimcha, agar ma’lumot bo‘lgan bo‘lsa, u yoki ishonarsiz bo‘lgan, yoki to‘liq bo‘lmagan. Yoki biz keyinroq duch kelgan real holatdan farq qilgan.

BBC: Demak, bosh shtab ushbu hujum operatsiyasini rejalashtirganida, bu inshootlar haqida noto‘g‘ri ma’lumotlarga asoslangan?

V.Nazarov: Hamma narsadan kelib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, u dushmanning bu mudofaa chiziqlari qanday jihozlangani haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lmagan.

BBC: Lekin ko‘pincha shunday fikrni eshitish mumkinki, Ukrainadagi mavjud kuch va vositalar, hatto hamkorlarning yordami bo‘lsa-da, havodagi ustunliksiz ushbu mudofaa chiziqlarini yorib o‘tish va Azov dengiziga chiqish imkonsiz bo‘lgan.

V.Nazarov: Bu biz qayta-qayta muhokama qilayotgan «NATO prinsiplari va standartlari» mavzusiga olib keladi. Hamkorlar yordam berdi, ular bilan ma’lum maslahatlashuvlar o‘tkazildi, shu jumladan, bizning harbiy boshqaruv organlarimiz ham bunda ishtirok etdi, ular hamkorlar yordami bilan turli operativ tayyorgarlik tadbirlarida qatnashdi. Va u yerda tegishli hisob-kitoblar amalga oshirildi.

Ushbu hisob-kitoblar bunday vazifani bajarish mumkinligini ko‘rsatgan.

Chunki, masalan, sharqiy frontda hujum yo‘nalishi bilan solishtirganda, men Donbassni tanlagan bo‘lardim, chunki sharqda barcha joylar urbanizatsiyalashgan. Bunday sharoitda hujum qilish real bo‘lmagan.

BBC: Demak, eng maqbul yo‘nalish tanlangan?

V.Nazarov: Ushbu mintaqaning fizik-geografik sharoitlarini, hududiy xususiyatlarini hisobga olsak, shuningdek, qanotlarimiz yondan bosilmaganini, ya’ni orqamizda o‘z qo‘shinlarimiz turganini, o‘ng tomonda esa Dnipro daryosi borligini hisobga olsak, biz operativ jihatdan nisbatan qulay pozitsiyada bo‘lganmiz, ya’ni normal vaziyatda harakat qila olamiz.

Dushmanda qanday vaziyatda edi? Uning ortida Azov, chap tomonida esa Dnipro bor va u daryo qirg‘og‘iga qisilgan, u yerdagi masofa ayrim uchastkalarda 50-60 kilometrdan 70, ba’zi joylarda esa 100 kilometrgacha yetadi.

Aslida, operativ hujumning vazifasi mana shunda. Ya’ni dengiz sohiliga chiqish bir nechta masalani bir vaqtning o‘zida hal qilgan bo‘lardi. Bu Xerson va Zaporijjya oblastlarining janubiy hududlarini ozod qilish va blokirovkani olib tashlashni o‘z ichiga olardi. Bu, shuningdek, Ukraina uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lgan Zaporijjya AESini ozod qilishga ham xizmat qilardi.

Bu shuningdek Odessa, Mikolayiv kabi shaharlarimizga raketa va artilleriya zarbalarini bartaraf etish imkonini berardi. Va, albatta, bu Qrimni bizning o‘t ochish ta’sirimiz doirasiga tushirish imkonini ham berardi.

Bundan tashqari, bu holda Azov dengizi to‘liq nazorat qilinardi va dushman u yerda faol harakat qila olmasdi.

Sharqiy frontda bunday afzalliklar bo‘larmidi? Yo‘q, bo‘lmasdi. Shu sababli, qabul qilingan qarorlar mavjud harbiy-strategik sharoitdan kelib chiqqan holda aniqlangan. Siyosiy jihatdan esa Ukrainaga muvaffaqiyatli hujum namunasi kerak edi.

BBC: Hozir ayta olasizmi, nega bu reja ish bermadi va nega qarshi hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi?

V.Nazarov: U muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki dushmanga uzoq muddat tayyorgarlik ko‘rish imkoniyati berildi va u mudofaa chiziqlarini maksimal darajada mustahkamlashga erishdi. Bu tayyorgarlik kamida olti oy, aniq besh oy davom etgan.

Bu esa ularga mukammal tarzda chuqur eshelonlashgan mudofaa tizimini shakllantirish imkonini berdi. Menimcha, biz uning qay darajada mustahkam jihozlangani va turli to‘siqlar, jumladan, minalar bilan qay darajada to‘ldirilgani haqida to‘liq tasavvurga ega emasdik.

Bunga qo‘shimcha ravishda, dushman tayyorlangan, o‘zaro muvofiqlashtirilgan va yaxshi o‘qitilgan qo‘shinlarni ushbu yo‘nalishga joylashtirish imkoniga ega bo‘ldi.

Dushmanning havodagi ustunligi ham muhim rol o‘ynadi. Bu mutlaq ustunlik emas, lekin ayrim uchastkalarda ularning afzallikka ega ekani sezilarli bo‘ldi. Shuningdek, ular turli formatlarda dronlardan ommaviy va samarali foydalanishni boshladi.

Uchinchi omil. Biz o‘z qurolli kuchlarimiz qanday vaziyatga tushib qolganini ham ko‘rib chiqishimiz kerak. Kontrhujum boshlanishidan oldin aslida asosan safarbar qilingan shaxslardan iborat bo‘linmalar faoliyat olib borayotgandi. Chunki brigadalar soni bir necha marta oshgan. Ular sharqiy frontda dushman hujumini ushlab turish, Xarkiv mintaqasini nazorat qilish va u yerda dushmanga hujumni qayta tiklash imkonini bermaslik vazifalarini bajarishga majbur edi.

Qolgan bo‘linmalar esa qarshi hujumga tayyorgarlik ko‘rish uchun jalb qilingan, shu jumladan, yangi tashkil etilgan ikki korpus ham shu jarayonga qo‘shilgan.

Biroq, shuni ta’kidlash kerakki, bunday yirik tuzilmalar va birlashmalar, ya’ni qurolli kuchlar tizimi uchun juda muhim bo‘lgan bu kabi yirik harbiy qismlar tayyorgarlik ko‘rishi uchun ma’lum vaqt talab qilinadi. Agar ularga bu vaqt berilmagan bo‘lsa-chi? Agar o‘q-dorilar va qurollar yetishmagan bo‘lsa-chi?

Agar ular barcha tayyorgarlik bosqichlaridan to‘liq o‘tolmagan bo‘lsa... alal-oqibat bu qarshi hujumda jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin edi. Aynan shunday bo‘lib chiqdi ham.

BBC: Bunday vaziyatda biz birinchi savolga qaytamiz. Nega unda bu qarshi hujumni keyinroqqa qoldirib va barcha tarkibiy qismlar tayyor bo‘lishi kutilmagan?

V.Nazarov: Qarang. Masalan, men biz bu hujumni boshlashda shundoq ham kechikdik, deb hisoblayman. Mening shaxsiy fikrim — biz kechikdik. Bu hujum borasida axborot maydonida ortiqcha muhokamalar avj olishi ham vaziyatga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

BBC: Uni yoz boshida emas, bahorda boshlash kerakmidi?

V.Nazarov: Balki, hatto 2022 yilning o‘zida.

BBC: Yana shunday fikr borki, Xarkiv operatsiyasidan keyin Ukraina armiyasida hujum harakatlarini davom ettirish uchun kuch qolmagan.

V.Nazarov: Bu deyarli shunday.

BBC: Ammo siz imkoniyat topish mumkin edi deb hisoblaysiz?

V.Nazarov: Lekin bu boshqa qaror bo‘lardi, boshqa darajadagi va boshqa usuldagi vazifa bajarish bo‘lardi. Agar men nazarda tutgan usul haqida gapiradigan bo‘lsak, u holda, ehtimol, Xarkiv hujum operatsiyasi umuman bo‘lmasdi. Uning o‘rniga ikki hujum operatsiyasi amalga oshirilardi — biri Dniproning o‘ng qirg‘og‘idan, ikkinchisi esa so‘l qirg‘og‘idan.

BBC: Siz bu g‘oyani Zalujniyga taklif qilganmisiz?

V.Nazarov: Bu mening majburiyatlarim doirasiga kirmagan. Lekin bilamanki, bunday variantlar ko‘rib chiqilgan.

Rossiyaning katta bosqini

BBC: 2023 yilda Ukraina qarshi hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan keyin siyosiy va harbiy rahbariyat o‘rtasida ziddiyatlar kuchaydimi? Siz kuzatganingizdek, aybdorlarni izlash boshlandimi?

V.Nazarov: Bu axborot maydonida ochiq-oydin ko‘rindi — qo‘mondonlikni ayblash, Bosh shtabni tanqid qilish, turli maqolalar chop etilishi, turli darajadagi mansabdor shaxslar, jumladan, xalq deputatlari va boshqa rasmiy shaxslar o‘z noroziligini bildirishdi va hokazo.

Siz 2023 yil oktyabrida chiqqan Zalujniyning maqolasini eslaysizmi? U, ehtimol, ma’lum bir triggerga aylandi. Lekin bu Valeriy Fyodorovich nuqtayi nazaridan urush muammolarini yetkazishga bo‘lgan urinish edi.

BBC: Ushbu maqolasida Zalujniy urush bundan keyingi jarayonlarda to‘xtab qolishi mumkinligi haqida ishora qildi. Lekin ayni shu davrda Rossiya armiyasi Avdiyivka yaqinida katta hujumiga kirishdi va u bir yildan oshiq vaqtdan beri to‘xtovsiz davom etmoqda. Demak, Zalujniy xato qilgan, urush boshi bekr ko‘chaga kirib qolgani yo‘qmi?

V.Nazarov: U xato qilmagan. U bu fikrni Ukraina qurolli kuchlari haqida aytgan edi: ya’ni, agar biz ushbu usullar bilan harbiy harakatlarni davom ettirsak, bundan natija bo‘lmaydi, degandi.

U aynan urush olib borishning muqobil usullaridan foydalanish kerakligiga urg‘u bergan. U uzoq masofadan o‘t ochish operatsiyalari amalga oshirilishi kerakligini, kiberhimoyaning roli oshib borayotgani, turli tipdagi dronlar ahamiyati oshganini ta’kidlagan.

Bunda faqat havo dronlari emas, balki umumiy robotlashtirilgan texnika ham nazarda tutilgan. U minalar va portlovchi to‘siqlarni qandaydir yo‘l bilan yengib o‘tish kerakligi haqida gapirgan. U radioelektron kurash vositalaridan samarali foydalanish kerakligini ta’kidlagan.

Shuningdek, dushmanni uzoq masofadan yo‘q qilish vositalarini ishlatish, uning logistika, ta’minot va energetika tizimlarini yo‘q qilish imkoniyatiga ega bo‘lish masalalari ham ko‘tarilgan.

U ana shu beshta asosiy strategiya haqida gapirgan.

Aslida, Rossiya sharqiy frontdagi hujumni boshlaganidan beri asta-sekin jang olib borish strategiyasi va taktikasiga o‘tdi. Ular keng ko‘lamli shturmlar, hujum operatsiyalari, mexanizatsiyalashgan katta kolonnalarni ishlatishdan voz kechdi.

Obektiv sabab – ular katta yo‘qotishlarga uchradi. Lekin ular o‘t ochish imkoniyatlarini sezilarli darajada oshirdi. Ular yangi o‘t ochish vositalarini jalb qildi – bu nafaqat raketalar, balki boshqariladigan aviatsiya bombalarini ham ommaviy tarzda ishlata boshladi.

Ular front chizig‘ining oldingi qismida kuchli radioelektron kurash vositalari bilan ta’minlangan mudofaa tizimini yaratdi va bu vositalar hozirgacha samaradorligini saqlab qolmoqda.

Shuningdek, ular turli dronlardan ommaviy foydalanishga o‘tdi.

BBC: Bu shunday tuyulyaptiki, go‘yoki Rossiya qo‘mondonligi o‘zgargandek?

V.Nazarov: Mening baholashimcha, Rossiya qo‘mondonligi 2022 yildagi muvaffaqiyatsizliklaridan xulosa chiqardi. Ular 2023 yil davomida bu yo‘nalishda tayyorgarlik ko‘rishdi va bizning hujumimizni to‘xtatib qolishga muvaffaq bo‘lishdi. 2023 yil oxiridan boshlab va butun 2024 yil davomida ular ushbu strategiyani amalga oshirdi.

BBC: Bunday uzoq davom etgan keng ko‘lamli hujum tarixda qaysidir ma’noda noyob holat emasmi? Mening eslashimcha, [Ukraina Mudofaa vazirligi Harbiy razvedka boshqarmasi rahbari Kirill] Budanov va, agar xato qilmagan bo‘lsam, Milliy gvardiya qo‘mondoni Pivnenko 2024 yil yozida bu hujum yaqin orada tugashi mumkinligini aytgandi.

Chunki bunday yo‘qotishlar bilan bunchalik uzoq hujum davom ettirib bo‘lmaydi, ularning hujumi kuchsizlanishi kerak edi. Lekin 2025 yil ham kirdi, ammo hujum hali ham davom etmoqda. Bu qanaqasiga mumkin? Bu tarixda noyob holatmi va Rossiya bunday harakatni qanday amalga oshirmoqda?

V.Nazarov: Rossiya buni o‘zining ancha katta resurslari, birinchi navbatda inson resurslari hisobiga amalga oshirmoqda.

U buni o‘z iqtisodiyotini juda katta darajada harbiy relsga o‘tkazgani orqali uddalamoqda. Bu bizning muhitda ko‘pchilik ishlatishdan qo‘rqadigan ibora bo‘lishi mumkin, lekin bu ularga o‘t ochish kuchini oshirish imkonini berdi.

Bundan tashqari, psixologik omil ham mavjud – ular o‘z askarlari haqida qayg‘urmaydi, o‘z odamlari uchun xavotirlanishmaydi.

Chunki ular uchun bu siyosiy bahslar yoki birovni ayblash uchun mavzu emas. Bu ularga ana shu mayda «irmoqlar» orqali hujumni to‘xtovsiz davom ettirish imkonini beradi. Bunday strategiya uchun katta resurslar kerak emas, ularga Birinchi yoki Ikkinchi jahon urushidagi kabi millionlab askarlar kerak emas. Ular aniq yo‘nalishlarni tanlab olgan va bu yo‘nalishlarda uzluksiz oqib kelayotgan kuchlar orqali «suv toshni yemirgani» kabi o‘z maqsadlariga erishmoqda.

BBC: Ular bunday usul bilan yana qancha vaqt urush olib borishi va hujum qilishini davom ettirishi mumkin?

V.Nazarov: Ular hamon shimoliy koreyaliklarni jalb qilayotganini, odamlarni armiyaga ommaviy jalb qilish uchun targ‘ibot olib borayotganini va pul evaziga yollab olayotganini hisobga olsak, ular bundan uzoq muddat foydalanishi mumkin. Bu hujumning kulminatsiyasi bizda qachon va qancha miqdorda o‘t ochish vositalari paydo bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.

Odamlar emas. Chunki tayyorgarlik ko‘rmagan piyoda askarlar – bu faqat vaqt masalasi. Va ularni yo‘qotishning nima keragi bor? Lekin, aftidan, biz bu masaladan qochib qutula olmaymiz, baribir bunga borishga to‘g‘ri keladi va, ehtimol, hatto armiyaga chaqiriq yoshi chegarasini pasaytirish ham kerak bo‘ladi.

Men bizda chaqiriq yoshi 18 yoshdan boshlanishi kerak, degan fikrni qo‘llab-quvvatlamayman, bizning hamkorlarimiz bu borada tanqid qilishadi. Lekin kamida 21 yoshdan chaqirish bizning real holatimiz bo‘lib qoladi, ehtimol.

Bu faqat jang olib borish doirasida emas, balki kelajakdagi ehtiyot kuchlarni tayyorlash nuqtayi nazaridan ham zarur bo‘ladi.

Sirskiy haqida

BBC: Oleksandr Sirskiy bosh qo‘mondon lavozimida o‘tkazgan bu yillik faoliyatiga baho berishingizni so‘rayman. Tushunishimcha, siz ATO shtabida bo‘lgan paytingizda u bilan kesishgansiz, u sizga bo‘ysunishi kerak bo‘lgan shaxslardan biri bo‘lgan. Umuman, uni ofitser sifatida, qo‘mondon sifatida qanday baholaysiz?

Chunki OAVda va harbiy mutaxassislar orasida uning shaxsiyati borasida juda ziddiyatli fikrlar mavjud. Ba’zilar uni sovetcha tafakkurga ega inson deb ataydi. Sizda Sirskiy haqida qanday shaxsiy taassurot bor?

U rahbarlik qilgan bir yil ichida qurolli kuchlarda qandaydir o‘zgarishlar ro‘y berdimi? Armiya yaxshi tomonga o‘zgardimi, yomon tomonga ketdimi yoki aslida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lmadimi?

V.Nazarov: Menimcha, Ukraina qurolli kuchalaridagi o‘zgarishlar chuqurligi va miqyosi shaxsan unga bog‘liq emas. Bosh qo‘mondon, frontdagi vaziyat uchun bevosita javobgar bo‘lgan shaxs sifatida, bu o‘zgarishlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega emas.

Chunki Sirskiyda, bosh qo‘mondonda, aslida hech qanday resurs yo‘q: uning qo‘lida na pul, na ehtiyot kuchlar, na zaxiralar bor. Kimdir unga bu resurslarni yaratib berishi kerak. Bu inson resurslari, moliyaviy resurslar, iqtisodiy omillar va ijtimoiy elementlar bo‘lib, uning ishini bajarishi uchun zarur.

Bosh qo‘mondonlar almashishi bu muammolarga ta’sir qilmaydi. Bu muammolar Valeriy Fyodorovich [Zalujniy] davrida ham bor edi, Oleksandr Stanislavovich [Sirskiy] davrida ham bor. Ikkalasi ham bir xil sharoitda ishlagan. Balki hozir Sirskiy uchun bundan ham qiyinroq bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

Chunki resurslar tugayapti, odamlar charchagan, va buning barchasi armiyadagi umumiy vaziyatga ta’sir qilmoqda. Lekin Ukraina chidab turibdi, bu yil ham o‘zini himoya qilishda davom etdi, jumladan, front chizig‘ida ham.

Kimdir frontda «katta fojia» sodir bo‘layotganini aytadi. Ha, albatta, biz chekinyapmiz, bu haqiqat, va men buning sabablarini sizga tushuntirdim. Lekin vaziyat yanada yomon bo‘lishi mumkin edi.

Men bitta oddiy narsani aytmoqchiman.

Hatto agar bugun Oleksandr Stanislavovich o‘rnida NATOdagi eng tajribali, mashhur va yuqori saviyali generallardan biri turgan taqdirda ham, vaziyat yaxshilanmasdi, balki yanada yomonlashgan bo‘lar edi.

Chunki yangi general darhol savol qo‘yar edi: mening NATO standartlari va prinsiplarim qayerda? Men havo ustunligi bo‘lmasdan qanday hujum qilishim mumkin? Uzoq masofadan zarba berish vositalarim qayerda? Dushmanga o‘t ochish bosimi qanday darajada?

Biz bu urushni hamkorlarimiz – NATO nuqtayi nazaridan urush olib borish uchun zarur bo‘lgan imkoniyatlarga ega bo‘lmagan holda davom ettiryapmiz.

Kursk operatsiyasi va Rossiya hududidagi urush haqida

BBC: Endi Sizdan bosh qo‘mondon Sirskiy qo‘l ostida amalga oshirilgan eng mashhur hujum operatsiyasi haqida fikr bildirishingizni so‘rayman. Bu — Kursk operatsiyasi. Bu operatsiyaning zaruriyati va uning natijalari borasida ham juda ziddiyatli fikrlar mavjud. Ushbu hududni qancha muddat saqlab turish kerakligi borasida ham bahslar davom etmoqda.

Siz shaxsan uni qanday baholaysiz? Bu operatsiya o‘zi zarurmidi? U o‘z natijasini beryaptimi? Kursk oblastida hududni saqlab qolish va unga resurslar sarflashni davom ettirishga loyiqmi?

V.Nazarov: Menimcha, bu operatsiya muvaffaqiyatli o‘tkazilgan. Agar uni 2023 yildagi kontrhujum bilan solishtirsak, u harbiy san’atning barcha qoidalariga deyarli muvofiq ravishda amalga oshirilgan.

Hujumda kutilmagandagi ustunlik omillari mavjud bo‘lgan. U oxirgi kungacha qattiq maxfiylikda saqlangan. Bu dushman uchun nafaqat taktik, balki operativ oqibatlar nuqtayi nazaridan ham kutilmagan hodisa bo‘ldi.

Bundan tashqari, bu operatsiya armiyaning imiji jihatdan yutuqlariga, shu bilan birga, siyosiy maqsadlarga ham erishishga yordam berdi. Va, albatta, bu dushman holatiga ham ta’sir ko‘rsatdi.

Bu operatsiya dushmanni ushbu yo‘nalishda tutib turish vositasi sifatida zarur edi. Chunki unga Chernihiv va Sumi yo‘nalishlarida harbiy harakatlarni biz tomonga ko‘chirishga hech qanday to‘siq yo‘q edi.

U buni amalga oshirgan bo‘lardi. Balki darhol emas, biroz kechroq, lekin, baribir, buni qilayotgan bo‘lardi. Bu bilan u bizning front chizig‘imizni yanada uzaytirish va operativ harakat qilish imkoniyatlarimizni zaiflashtirishni maqsad qilgan bo‘lardi.

Qizig‘i shundaki, bu operatsiya noyob emas... Bu hujum g‘oyasi qayerdan paydo bo‘lgan, bilasizmi?

Zalujniy bosh qo‘mondon bo‘lgan paytda, 2022 yil dekabr oyida, men ishtirok etgan Milliy xavfsizlik va mudofaa kengashi apparatidagi yig‘ilishlardan birida biz shunday takliflar tayyorlagan edik va men ularda shaxsan ishtirok etganman.

BBC: Unda nega bu operatsiya amalga oshirilmadi?

V.Nazarov: Bu, ehtimol, siyosiy masala.

Men aniq bilamanki, Valeriy Fyodorovich Milliy xavfsizlik va mudofaa kengashi yig‘ilishlaridan birida aynan shu operatsiyalar haqida gapirgan edi.

Bugungi kunda bu operatsiyalar amalga oshirilayotganini hisobga olsak, bu sir emas, shuning uchun bu haqda gapirish mumkin.

BBC: U o‘z ma’ruzasida nimalarni bayon qilgan edi?

V.Nazarov: Birinchidan, biz front chizig‘ini Donbassda maksimal barqarorlashtirishga harakat qilyapmiz, u yerda faol hujum operatsiyalari olib bormayapmiz, faqat ayrim taktik holatlarni yaxshilash uchun mahalliy ahamiyatga ega janglar o‘tkazilyapti.

Ikkinchidan, biz havo hujumi va dronlardan foydalanish orqali Qrimni izolyatsiya qilish va Rossiya Qrimda o‘z floti, aviatsiyasi va zarba berish vositalarini joylashtirish imkoniyatini cheklash operatsiyasini davom ettiryapmiz.

Uchinchidan, biz Rossiya hududidagi iqtisodiy va energetik imkoniyatlarini zaiflashtirish maqsadida havo hujum operatsiyasi yoki dronlar orqali hujum amalga oshiryapmiz. Bu hujumlar dushman hududi ichkarisiga, jumladan, operativ va strategik chuqurlikka yo‘naltirilgan.

Shuningdek, energetika obektlariga zarba berish ham nazarda tutilgan, chunki bu logistika tizimiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Beshinchidan, harbiy harakatlarni dushman hududiga ko‘chirish.

O‘shanda biz muhokama qilgan variantlardan biri Belgorod oblasti haqida edi. Aynan shunday harakatlar rejalashtirilgan edi, bu bilan dushman uchun jiddiy tahdid yaratish maqsad qilingan. Men esa bundan ham qat’iyroq maqsadlarni taklif qilgan edim.

BBC: Masalan, Belgorodni bosib olishmi?

V.Nazarov: Uning atrofini o‘rab olish yoki qamal qilish. Nima uchun? Dushmanning Xarkivga raketali va artilleriya zarbalarini berish imkoniyatini yo‘qotish hamda Donbassdagi jangovor guruhlar uchun moddiy ta’minotning shimol-sharqiy flangiga tahdid yaratish maqsadida.

Gap Rossiya Federatsiyasi hududida hujum o‘tkazish haqida ketgan. Umumiy yo‘nalish bo‘yicha, taxminan Kursk va Belgorod oblastlari chegarasidagi nuqtada, Belgorod tomon hujum amalga oshirish ko‘zlangan edi.

Buning uchun faqat siyosiy qaror qabul qilinishi kerak edi.

Siyosiy qaror qabul qilingach, aniq harakat yo‘nalishlari, vaqt va joy nuqtayi nazaridan aniq rejalar belgilab olinadi. Bu takliflar yangragan edi.

Ammo ular amalga oshirilmagani, undan keyin esa Zalujniy lavozimdan chetlatilgani menga bu rejalar hech kimni qiziqtirmagani haqida tasavvur uyg‘otdi. Shundan keyin esa biz 2024 yil davomida kuzatgan voqealar sodir bo‘ldi. Men o‘zim uchun shuni angladimki, o‘shanda taklif qilingan beshta asosiy omilning barchasi amalga oshirilmoqda.