20 mart kuni tadbirkor-innovator Ilon Mask tvitterdagi sahifasida «bolalar uchun koronavirus xavfli emas» deb yozganidan so‘ng, uning bu gapi ko‘plab bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Bu bahsga ko‘zga ko‘ringan shifokorlar ham qo‘shildi va ularning bildirishicha Ilon Mask qisman haq, bolalar koronavirusdan himoyalanmagan, xavfli virus ularga ham yuqadi, ular virusni kattalarga nisbatan oson yengadi. Ya'ni, bolalarda bu kasallik odatda o‘limgacha olib bormaydi va uning asorati ham qolmaydi. Xullas, yosh organizm virusni osonroq yengadi.
Biroq bolalarda koronavirus asoratlari og‘irroq kechishi haqida ham bir necha xavotirli taxminlar yo‘q emas.
Deyarli butun dunyoda virus xavf solishi bilan avvalo bog‘cha va maktablarning yopilishi, shuningdek, jamiyatda ijtimoiy masofani saqlash bo‘yicha ko‘rilayotgan qat'iy chora-tadbirlar ota-onalarda farzandlarining xavfsizligini o‘ylab xavotir hamda turli savollar paydo qilmoqda. VVS e'lon qilgan quyida maqolada koronavirusning bolalarga ta'siri haqidagi turli savollarga javob beriladi.
1. Bolalarga koronavirus yuqadimi?
Ha, koronavirus kattalar singari bolalarga ham yuqadi va ularda ham Covid-19 alomatlari paydo bo‘ladi.
«Pandemiya boshlanishida ko‘pchilik koronavirus bolalarga yuqmaydi deb o‘yladi, ammo keyin ma'lum bo‘ldiki, bu xavfli virus kattalarga qanday bo‘lsa, bolalarga ham o‘shanday yuqadi. Faqat bolalar kasallik davrini kattalarga nisbatan yengil o‘tkazadi», deb tushuntirdi Oksford universiteti yuqumli kasalliklar bo‘yicha pediatr va immunologiya professori Endryu Pollard.
Xitoyning kasalliklarni nazorat qilish va profilaktika markazining 20 fevraldan boshlab o‘tkazgan tahlillariga ko‘ra, 72 314 nafar bemorning atigi 2 foizini 19 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etgan.
AQShda o‘tkazilgan tadqiqotlar esa koronavirusga chalingan 508 nafar bolada birorta o‘lim holati yuz bermaganini ko‘rsatgan. Virus yuqtirgan bolalar jami bemorlarning atigi 1 foizini tashkil etgan.
«Dastlab virus kattalar o‘rtasida tarqala boshladi, bu tabiiy, ular virusni odam ko‘p bo‘ladigan joylarda, shuningdek, sayohatlarda yurib yuqtirgan. Endi esa karantin tufayli ular uylarida farzandlari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazishyapti va shu sabab virus yuqtirgan bolalarning soni oshib boryapti», deydi Buyuk Britaniyadagi Sauthempton bolalar shifoxonasida bolalar yuqumli kasalliklari bo‘yicha maslahatchi Sanjay Patel.
Xavfli virusni bolalar kattalarga, ayniqsa keksalarga qaraganda kamroq yuqtirmoqda, ammo bu ma'lumotlar aldamchi bo‘lishi ham mumkin. Sababi aksariyat mamlakatlarda Covid-19 simtomlarini yuqtirib faqat ahvoli og‘irlashgan bemorlar kasalxonalarga olib kelinyapti. Tabiiyki, hisobotlar kasalxonada ro‘yxatdan o‘tganlarga qarab yuritiladi.
Bolalar virusni yengil o‘tkazayotganiga sabab aksariyat hollarda kasallikka chalingani ham bilinmay kasalxonaga murojat qilmayapti, degan taxminlar ham yo‘q emas. Aynan shu sababli hisobotlarda bolalarning koronavirus yuqtirish darajasi past bo‘lib qolayotgan bo‘lishi mumkin.
«Shubhasiz, bolalar o‘rtasida koronavirus yuqtirish holatlari biz o‘ylaganimizdan ko‘ra ko‘proq. Axir biz mamlakatdagi har bir bolani tekshirib ko‘rmaganmiz-ku?», deydi doktor Patel bu borada.
2. Bolalarda kasallikning kechishi kattalardan qanday farq qiladi?
«Bizdagi yangi koronavirus mavzusiga bag‘ishlangan keng qamrovli ma'lumotlarda diqqatga sazovor narsa bor: hatto juda jiddiy yuqumli kasalliklarga chalingan va immunosupressiv terapiya yoki onkologiya bo‘yicha davolanadigan bolalar ham kattalar, ayniqsa keksalarga qaraganda osonroq Covid-19 yuqtiradi», deydi yaqinda Oksford universitetida kornonavirusga qarshi eksperimental vaksinani yaratgan guruh boshlig‘i Endryu Pollard.
Umuman olganda, Covid-19 yuqtirgan bolalarda kasallik belgilari kattalarga qaraganda yengil kechadi. Shunga qaramay, belgiyalik 12 yoshli qiz va angliyalik 13 yoshli bolaning o‘limi barchani o‘ylantirib qo‘ydi. Ular Yevropada koronavirusning eng yosh qurbonlari bo‘lib turibdi. Avvalroq Xitoyda ham 14 yoshli bolaning o‘limi haqida xabar berilgandi.
Xitoylik tadqiqotchilar ham koronavirus bolalarda yengil o‘tishini tasdiqlashdi. Xitoyda ushbu kasallikka chalingan bolalarning yarmidan ko‘pi yengil isitma, yo‘tal, tomoq og‘rig‘i, burun oqishi, tana og‘rig‘i kabi yengil alomatlarga duchor bo‘lgan. Ularning uchdan birida pnevmoniya alomatlari sezilgan va isitma, yo‘tal, tomoq og‘rig‘i kuchliroq bo‘lgan, ammo nafas qisib qolishi kuzatilmagan.
Sauthempton universiteti pediatr-konsultanti Grem Robers shunday tushuntiradi: «Koronavirus yuqtirgan bolalar asosan yuqori nafas yo‘llaridan (burun, og‘iz, tomoq) aziyat chekadi. Ularda bu oddiy shamollash alomatlariday bo‘lib ko‘rinadi, virus bolalarning ichki nafas yo‘llari va o‘pkaga tushmaydi, u kattalarda bo‘lgani kabi bolalarning hayotiga jiddiy xavf solmaydi».
Kasallik jiddiy yoki og‘ir bosqichga o‘tgan (o‘tkir nafas olish yetishmovchiligi boshlangan) va ahvoli favqulodda og‘ir bo‘lgan bolalarning ulushi Xitoyda yoshi kattalarga (19 foiz) qaraganda ancha past (6 foiz). Buning yana bir sababi shuki, yoshi kattalar va keksalarda boshqa kasalliklar ham bo‘lsa ular koronavirusga chalinganda buning oqibati ayanchli tugashi mumkin. Koronavirus bilan vafot etayotganlarning aksariyatida boshqa turli kasalliklar ham bo‘lgan. Bir so‘z bilan aytganda, bu virus avvalo surunkali kasalligi borlar uchun xavfli.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining Xitoydagi vakolatxonasi fevral oyida tayyorlagan hisobotga ko‘ra, ushbu kasallikka chalinganlarning atigi 2,4 foizini 18 yosh va undan kichik yoshdagilar tashkil etgan. Ularning 2,5 foizida kasallik jiddiy shaklga, bor yo‘g‘i 0,2 foizida esa og‘ir xavfli holatga o‘tgan. Bolalarning bir qismida esa infeksiyaga chalinganiga qaramay, umuman simptomlar bo‘lmagan.
Ochiq qolayotgan eng muhim masala shuki, koronavirus yuqtirgan bolalarning aksariyatida faqat yengil alomatlar bor yoki bolalar virusni kattalarga o‘xshab yuqtirmaydi.
3. Nega bolalar koronavirusni kattalarga qaraganda yengil o‘tkazadi?
«Bu virus yangiligi uchun, biz hozircha u haqda yaxshi bilmaymiz. U nega bolalarda oson kechadi, buning ham aniq sabablari ma'lum emas. Taxmin qilish mumkin bo‘lgan sabablardan biri shuki, virus hujayra ichiga kirishi va uni buzish harakatini boshlashi uchun oqsilga muhtoj. Ehtimol, bolalarda nafas olish yo‘llari sezuvchanligi kamroq bo‘ladi va shu tufayli ularda virus faqat yuqori nafas yo‘llariga ta'sir qiladi», deydi Grem Robers.
Oksford tadqiqotchisi Endryu Pollard yana bir taxminni ilgari surdi: «Ehtimol, gap bolalarda emasdir, ammo yoshi kattalarning organizmida bo‘layotgan o‘zgarishlar turli viruslarga chalinish ehtimolini oshirishini ham inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo o‘rta yoshdagilar ham bolalarga qaraganda ko‘proq virus yuqtirishi xavfiga duch kelmoqda. Shunday ekan, tananing qarishi virusni ko‘proq yuqtiradi degan qarash ham bu virus qanday tarqalishi haqidagi savolga to‘liq javob emas».
Ya'ni, bu taxminga ko‘ra, bunday o‘zgarishlar tananing yangi infeksiyalarga qarshi kurashish qobiliyatini susaytiradigan immunitet tizimining qarishi bilan bog‘liq.
Bolalarning immuniteti birinchi navbatda u hali endi shakllanayotganligi bilan ko‘p jihatdan kattalarnikidan farq qiladi.
Ayniqsa bog‘cha yoki maktab yoshidagi bolalar ko‘proq turli nafas olish yo‘llari infeksiyalarini yuqtirishga moyil bo‘ladi – ularning qonida aksiltanachalar kattalarnikiga qaraganda ko‘proq.
«Aftidan, bolalar organizmi kattalarnikiga qaraganda virusli infeksiyalarga, masalan, kattalarda uncha uchramaydigan haroratning tez-tez ko‘tarilishiga nisbatan ko‘proq reaksiyaga kirishadi. Bolalarning immunitet tizimi virusni yaxshiroq nazorat qila oladi va uni pastga tushishga yo‘l qo‘ymay yuqori nafas yo‘llarida zararsizlantiradi», deydi Grem Robers.
Xitoyda infeksiyani yuqtirish holatlarini o‘rgangan olimlarning bildirishicha, bolalarda yurak-qon tomir, o‘pka kasalliklari uchramasligi ham ularga virusni oson va yengil tarzda o‘tkazishiga yordam beradi.
Juda kamchilik bolalarda Covid-19 yuqumli kasalligi jiddiy rivojlanadi. Bu ularning tanasida virus bilan kurashadigan immunitet tizimida boshqa bolalarnikidan farqli ravishda qandaydir kamchilik borligini anglatadi.
Yana bir sabab shundaki, og‘ir kasallikka chalingan katta yoshli insonlarda tsitokin bo‘roni (gipersitokinemiya – immun tizimining virusga keskin reaksiyasi) organizmga zarar yetkazadi. Bu esa ko‘pincha ichki organlarning ishdan chiqishiga va o‘limga olib keladi. Bolalardagi hali yaxshi rivojlanmagan immunitet tizimi esa virusga kattalarnikiday keragidan ortiq keskin reaksiya ko‘rsatib, vaziyatni izdan chiqarmaydi. Garchi bu faraz koronavirus misolida hali tasdiqlanishi kerak bo‘lsa-da, 2003 yilda SARS tarqalganda bolalarning immunitetini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar shuni isbotlagan edi.
4. Yengil simptomlar bilan yoki uning alomatlarisiz bolalar virusni boshqalarga yuqtirishi mumkinmi?
Ha mumkin.
«Bu jiddiy muammo. Aksariyat odamlar «bolalar uncha xavf tug‘dirmaydi» deb o‘ylaydi, shuning uchun ular haqida ortiqcha tashvishlanishmaydi. Bu qarash batamom sog‘lom bo‘lgan bolalarga nisbatan to‘g‘ri kelishi mumkin, ammo bolalar, shubhasiz, jamiyatda infeksiya tarqalishining asosiy manbalaridan biri ekanini odamlar unutib qo‘ymoqda», deydi Grem Robers.
Unutmang, koronavirus to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa, nafas tomchilari, aksarish va yo‘tal hamda virus yuqtirgan tanaga teginish orqali yuqadi. Bolalarni esa boshqalarga qaraganda ko‘proq o‘pishadi, erkalashadi. Bolalardagi virus yuqoridagi yo‘llar bilan boshqalarga, ayniqsa oila a'zolari va keksa yoshdagi yaqin qarindoshlarga tez yuqishi mumkin.
Virusga chalingan bolalarning kasalligi, kattalar tomonidan oddiy shamollash sifatida tushunilib, buning oqibatida o‘sha bolalar xavfli virusning asosiy tarqatuvchilaridan biri bo‘lishi ehtimoli ham bor. Shu sababli mamlakatda pandemiya tarqalishini sekinlashtirish va to‘xtatish uchun bog‘cha va maktablarni yopish juda muhim.
5. Bolalarda xavfli virus infeksiyasi bilinmasdan yengil o‘tib ketishi mumkinmi?
Ha, mumkin. Masalan, gripp virusi bilan birga o‘tib ketishi mumkin.
«Bolalarda koronavirus gripp tumovning o‘zi bilan o‘tib ketishi mumkin. Katta yoshdagilar va keksalar esa gripp tufayli kasalxonada davolanishi, jonlantirish bo‘limiga tushishi va hatto vafot etishi ham mumkin», deydi Robers.
Bir necha yil oldin, Britaniya hukumati bolalarni grippga qarshi emlashni joriy etdi. O‘shanda bu ish nafaqat bolalarning o‘zini himoya qilish, balki ular grippni keksa yoshdagi yaqin qarindoshlariga yuqtirmasliklari uchun amalga oshirilgan edi.
Bu koronavirusga ham mos keladi. Bolalar uchun Covid-19 xavfli bo‘lmay ularga jiddiy zarar yetkaza olmasligi mumkin, ammo bolalar virusdan zararlansa, ular virusni zaif keksalarga, surunkali kasalligi borlarga yuqtirish xavfi yuqori.
6. Turli yoshdagi bolalar virus bilan turlicha kasallanadimi?
Shunga o‘xshash. Xitoy olimlari bergan ma'lumotlarga ko‘ra, juda yosh go‘daklar boshqa yosh guruhlariga qaraganda virus oldida ko‘proq ojiz.
Kasallikning jiddiy yoki og‘ir shakllari 10ta chaqaloqdan bittasida kuzatilgan. Katta yoshdagi bolalarda bu ko‘rsatkich keskin pasaygan. Masalan, besh yoshdan katta bolalarda har 100ta holatning atigi 3-4tasida kasallik og‘irroq kechgan.
Maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar jiddiy kasalliklarga moyil bo‘ladi. Ularning nafas olish yo‘llari yaxshi rivojlanmagani uchun xavfli virus ortidan kelib chiqadigan turli kasalliklarga qarshi kurashishga qodir emas.
7. O‘smirlar haqida nima deyish mumkin?
«Hayotining ma'lum bir bosqichida bolalar katta yoshlilarga aylana boshlaydi. O‘smirlarning immunitet tizimi kamolotga yetadi va «o‘zini kattalarnikiday tuta boshlaydi». Ammo hozircha o‘smirlar immunitet tizimi koronavirusga qarshi qanday himoyalanishi haqida hech narsa aniq emas. Biz bu haqda juda oz bilamiz va hozircha faqat taxmin qilish bilan cheklanib, ko‘rayotgan narsalarimizni tushunishga harakat qilyapmiz», deydi Grem Robers.
Xitoydagi tadqiqotlarga ko‘ra, koronavirus yuqtirgan 9 yoshdan kichik bolalar orasida o‘lim holati kuzatilmagan. 19 yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida esa faqat bitta 14 yoshli bolada o‘lim holati kuzatildi.
8. Covid-19 yangi tug‘ilgan chaqaloqlar uchun xavflimi?
Ha. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning kamida ikkitasida kasallik tasdiqlandi: biri Uhanda, ikkinchisi Londonda. Chaqaloqlar koronavirusni onasining qornida yuqtirganmi yoki tug‘ilgandan keyinmi, hali noma'lum. Ikkala chaqaloqning onasi ham virusga chalingan bo‘lgan.
9. Koronavirusning homilaga ta'siri qanday?
Bu borada ko‘p narsa ma'lum emas.
SARS va MERSni keltirib chiqaradigan koronaviruslar homila rivojlanishini sekinlashtirishi va erta tug‘ilishlarga olib kelishi mumkin. Hozircha Covid-19 bilan kasallangan homilador ayollarda jiddiy kuzatuvlar o‘tkazilmagan yoki kuzatuvlar natijasi e'lon qilinmagan.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu xulosalar ikkita kichik tadqiqotga asoslandi. Buyuk Britaniya sog‘liqni saqlash xizmati agar homilador ayol koronavirusga chalingan bo‘lsa, kasallik unda og‘ir kechishi va virus homila uchun ham xavfli bo‘lishi haqida ogohlantirib, homilador ayollar bilan ijtimoiy masofa saqlashni, ularga alohida ehtiyot choralari ko‘rishni tavsiya qilyapti.
10. Ota-ona o‘z farzandini koronavirus infeksiyasidan qanday himoya qilishi kerak?
Oilada tozalikka nihoyatda e'tiborli bo‘lish kerak. Bolalar tez-tez qo‘llarini sovun bilan yaxshilab yuvishini nazorat qilish, ularning boshqalar bilan bevosita aloqa qilishiga mutlaqo yo‘l qo‘ymaslik kerak. Virus paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan joylarni va buyumlarni doimiy dezinfeksiya qilib turish kerak. Ana shular oddiy gripp virusi kabi Covid-19 tarqalishining ham oldini oladi.
11. Oiladagi keksalarni bolalardan virus yuqtirishining oldini olish mumkinmi?
Ha, lekin bu oson bo‘lmaydi. Uch asosiy chora: qo‘llarni sovun bilan yaxshilab yuvib yurish, atrof-muhit va buyumlarni dezinfeksiyalab turish hamda ijtimoiy masofa saqlash har qanday virusdan saqlanish uchun juda muhim hisoblanadi. Ular orasidan ijtimoiy masofa saqlash choralarini keksalarni virusdan asrashning ishonchli himoya mexanizmi deb atash mumkin.
Albatta, bu usul boshqalarni nafaqat virus tarqatuvchi bolalardan, balki virus tarqatishi ehtimoli bo‘lgan barchadan asrashi mumkin. Shu uchun ham turli viruslar tarqalishi xavf solganda eng avvalo odamlar orasida ijtimoiy masofa joriy qilinishi bejiz emas.
«Onalar kuni»da (bayram nazarda tutilyapti) nima bo‘layotganini kuzatganimda, bolalar, ota-onalari hamda buva va buvilari bilan yig‘ilgan ko‘plab oilalarni ko‘rdim.
Menimcha, bu juda qo‘rqinchli edi: ma'lumotlar shundan darak beradiki, qandaydir kasallikka chalingan keksalar boshqalar uchun asosiy xavf bo‘lgan guruhga kiradi. Bolalarni ular bilan aloqa qilmasligi bu eng to‘g‘ri yo‘l. Mabodo aloqa qilgan taqdirda ham ijtimoiy masofani saqlash har ikki taraf uchun ham foydadan xoli bo‘lmasdi», deydi doktor Patel.
Chetdan qaraganda sog‘lom ko‘rinadigan bolalarni bobosi va buvisi hamda boshqa yoshi keksa qarindoshlardan ajratish, bir qarashda, haddan tashqari qattiq chora bo‘lib ko‘rinadi. Ammo esda tutish kerak: bolalarda koronavirus infeksiyasi umuman ko‘rinmasligi yoki juda yengil alomatlarga ega bo‘lishi mumkin.
12. Bolalarga Covid-19 haqida tushuncha berish juda muhim
Kattalar Covid-19 haqida o‘zaro va jamiyatda boshqalar bilan ko‘p gaplashishadi, ijtimoiy tarmoqlar hamda OAVdan yetarlicha ma'lumotlar olayapti. Ammo bolalar haqida bunday deb bo‘lmaydi. Bolalar ham bu xavfli virus haqida yetarlicha axborotga ega bo‘lishi kerak. Eng muhimi, ota-onalar o‘z farzandlariga koronavirus haqida tushuncha berayotganida bolalar bu virus tufayli vafot etmasligini to‘g‘ri tushuntira olishi kerak.
Bolalar va o‘smirlar hozirgi holatda o‘z oilalari uchun juda tashvishlanmoqda. Ularda o‘z yaqinlarini yo‘qotib qo‘yish qo‘rquvi bor. Biz ularga hozirgi favqulodda holat vaqtincha ekanini tushuntirishimiz kerak. Agar ularga to‘g‘ri tushuntirishga ko‘zimiz yetmasa, unda indamagan durust.
Koronavirus tarqalishinining oldini olish nafaqat ilm-fan va tibbiyotga, odamlarning o‘zaro xatti-harakatlariga ham bog‘liq ekani bugun yaqqol namoyon bo‘ldi. Odamlar koronavirus tarqalib ketmasligini xohlar ekan, o‘z turmush darajasini va odatlarini, qandaydir an'analarini albatta o‘zgartirishi kerak. Tanlash imkoni odamning o‘zida. U yoki qandaydir odatlardan voz kechishi, yoki bo‘lmasa kasallik tarqatuvchisiga aylanishi mumkin.
