So‘nggi vaqtlarda Islom Respublikasida WhatsApp va Google Play bloklanishdan chiqarildi, hijob kiyish qoidalarini kuchaytirishga oid qonun vaqtincha to‘xtatildi va islohotchilar tomonidan keskin siyosiy yo‘nalishni ochiq tanqid qilishga ruxsat berildi.

Ammo bu «erkinlik epkinlari» Eron elitasining kayfiyati o‘zgargani emas, balki Suriyada Bashar Asad rejimi qulagani va mamlakat ichida to‘planayotgan muammolar fonida xavfsizlikka bo‘lgan qo‘rquv ortishi bilan bog‘liq. Eronning o‘zgaruvchan siyosati va uning oqibatlari haqida sharqshunos va «Barcha uchun Eron» kitobining muallifi Nikita Smagin tafsilotlarni taqdim qiladi.

Erkinlik sharpalari: 2024 yil oxirida «gaykalarni qotirish» to‘xtatildi

2024 yil boshida Eron siyosiy yo‘nalishi qanchalik aniq va izchil belgilangan ko‘ringan bo‘lsa, hozirgi o‘zgarishlar shunchalik kutilmagan edi. Konservatorlar islohotchilarni saylanadigan organlardan (prezident va Majlis) chiqarib yuborishgan bo‘lsa, saylanmaydigan asosiy organlarda (diniy rahnamo va konstitutsiya qo‘riqchilari kengashi) «liberallar» hech qachon mavjud bo‘lmagan. Monolit-konservativ hokimiyat o‘z maqomiga to‘liq mos bo‘lib, asta-sekin qattiq nazoratni kuchaytirayotgandi:

• Qatl hukmlari soni 2020 yildagi 246 tadan 2023 yilda 834 tagacha oshdi;
• Hijob kiyishni majburlashning yangi usullari joriy etildi — «aqlli kameralar» orqali qayd qilingan holatlar uchun jarima solish va ishxonada rag‘batlardan mahrum etish;
• 2022 yil oxiridagi noroziliklar fonida Instagram va WhatsApp kabi muhim ijtimoiy media platformalari bloklandi.

Biroq, 2024 yil 19 may kuni konservator prezident Ibrohim Raisiy vertolyot aviahalokatida qurbon bo‘lishi siyosiy manzarani tubdan o‘zgartirdi. Norasmiy saylovlarda kutilmaganda ko‘pchilikka notanish islohotchi Mas’ud Pizishkiyon g‘alaba qozondi. Ammo kuzatuvchilar uning saylanishini shubha bilan qabul qildi, uning siyosiy tizimga qattiq bog‘langanini ta’kidlashdi.

U qo‘llab-quvvatlagan o‘ziga xos islohotlar darhol amalga oshirilmadi, bir nechta muhim lavozim tayinlovlari bilan cheklandi. Masalan, Kurdiston viloyati gubernatori lavozimiga ilk bor sunniy tayinlandi (garchi viloyat aholisining aksariyati sunniylar bo‘lsa ham, azaldan bu lavozimga shialar tayinlangan).

2024 yil oxirida vaziyat kutilmaganda o‘zgara boshladi. Dekabr oyi o‘rtalarida parlament tomonidan ma’qullangan, ayollarni islomiy kiyinish qoidasini (hijob) kuzatishga majburlash usullarini kuchaytirishga qaratilgan qonun kuchga kirishi kerak edi. Yangi qoidalar jarimalar miqdorini sezilarli darajada oshirar, ularni to‘lamaganlarni bank va ijtimoiy xizmatlardan foydalanish huquqidan mahrum qilardi. Shuningdek, ish beruvchilar o‘z xodimlarining boshida ro‘mol bo‘lmagani uchun javobgarlikka tortilishi ko‘zda tutilgandi. Ammo oy boshida Eron prezidenti qonun kuchga kirmasligi, chunki unga o‘zgartishlar kiritish lozimligini e’lon qildi.

Dekabr oyi oxirida esa hukumat WhatsApp messenjeriga va Google Play dasturlar do‘koniga kirish imkoniyatini qayta ochdi. Boshqa ijtimoiy tarmoqlar — Instagram, X, Facebook, Telegram va YouTube — hanuz yopiq bo‘lib qolsa-da, bu qadam cheklovlar va taqiqlar tugashida muhim orqaga qadam sifatida ko‘rildi.

Shu bilan birga, OAVda bir vaqtlar muhim lavozimlarni egallagan islohotchi siyosatchilar o‘z fikrlarini bildirishni boshlashdi. Konservativ siyosat yo‘nalishini ochiq tanqid qilganlar qatorida sobiq prezident Hasan Ruhoniy va muxolifat lagerining boshqa e’tiborli vakillari ham bor edi.

Bundan tashqari, Tehron yadroviy maqomini o‘zgartirish ehtimoliga oid siyosatchilar va mutaxassislarning qator bayonotlaridan so‘ng «orqaga chekinish»ni boshladi. Dekabr oyi boshida hukumat Furdo‘ yadroviy obektida AEXA tekshiruvlarini ko‘paytirishga rozi bo‘ldi. Shuningdek, Eronning yadroviy dasturi bo‘yicha muzokaralarga tayyorligi haqida muntazam bayonotlar berila boshlandi.

Shunday qilib, dekabr oyi so‘nggi ikki yil davomida davlat bosimini yumshatishga qaratilgan dastlabki qadamlar ko‘rinishida o‘zgacha bir "yuzlarning iliqlashuvi"ni namoyish etdi. Biroq, ushbu choralar asosan muayyan yo‘nalishlarda amalga oshirildi va Islom Respublikasi tanqidchilarini qay darajada ishontirgani noma’lum bo‘lib qolmoqda.

Oshib borayotgan ishonchsizlik: nega Eron hukumati o‘z siyosatini yumshatishga qaror qildi?

2024 yil oxiriga kelib, Eron hukumati o‘z siyosatini yumshatishga qaror qilgani ko‘p jihatdan mantiqiy ko‘rinadi, chunki mamlakat tashqi va ichki siyosatda bir vaqtning o‘zida katta muammolarga duch keldi.

Bashar Asad rejimi qulashi Eronning yillar davomida shakllantirgan «Qarshilik o‘qi»ni buzdi. Suriyadagi bu yo‘qotishga Isroilning Livandagi Eron ittifoqdoshi «Hizbulloh»ning harbiy qudrati qisqa muddatda deyarli butunlay yo‘q qilinishi ham qo‘shildi. Bu «Hizbulloh»ni Isroil bilan sulhga rozi bo‘lishga majbur qildi. Bundan tashqari, oktyabr oyidagi Isroil bilan o‘zaro zarbalar almashish jarayonida Eron o‘z havo himoya tizimining samaradorligi pastligini anglab yetdi. Isroilning harbiy havo kuchlari hatto Tehron arsenalidagi eng ilg‘or S-300 tizimini ham yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldi. Shunday qilib, Eron Islom Respublikasi ikki oyda oxirgi o‘ttiz yildagi eng yirik harbiy yo‘qotishlarni boshdan kechirdi.

Suriyadagi rejim qulashi faqat harbiy yo‘qotishlar bilan chegaralanmaydi. Tehron uchun bu voqea mamlakat ichkarisidagi muxolifatchilar uchun ibrat va umid manbayi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu esa yangi norozilik namoyishlariga sabab bo‘lishi ehtimoli bor. Eron fuqarolarida norozilik uchun sabablar yetarli. Yillik inflatsiya 40 foizdan pastlamaydi, milliy valuta kursi muntazam pasayib bormoqda. Hatto so‘nggi besh yilda yalpi ichki mahsulotning 3-5 foizlik o‘sishiga qaramay, aholining real daromadlari qisqarishda davom etmoqda.

Shunday qilib, tashqi siyosatdagi yo‘qotishlar va ichki siyosatdagi iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklar Eron hukumatini muvozanatni tiklash va keskinlikni yumshatishga undadi. Ular uchun Suriyadagi voqealardan saboq olish va ichkaridagi tanqidchilar kuchayishiga yo‘l qo‘ymaslik dolzarb vazifaga aylandi.

Eronda iqtisodiy qiyinchiliklarga 2024 yil kuzida yana bir jiddiy muammo — energetika inqirozi qo‘shildi. Ilgari elektr ta’minotidagi uzilishlar asosan yozgi mavsumga xos edi. Bu asosan havo sovitgichlari keng foydalaniladigan paytlarda elektr stansiyalari quvvati yetishmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Keyingi yillarda hukumat ushbu muammoni yechishga erishgan ko‘rinadi: yoz oylarida elektr ta’minotidagi uzilishlar ancha kamaygan.

Ammo bu muvaffaqiyat yana bir muammo kuchayishiga olib keldi. Ishlab chiqarish quvvatlari yaxshilangan bo‘lsa-da, zarur miqdorda yoqilg‘i (gaz, mazut) yetishmay qoldi. Natijada, ko‘p yillik tanaffusdan keyin ilk marta kuz mavsumida keng ko‘lamli elektr ta’minoti uzilishlari kuzatildi.

Bu holat mamlakatda uzoq yillardan buyon mavjud bo‘lgan kam samarali ijtimoiy siyosat oqibatidir. Eronda elektr energiyasi, benzin va hatto suv ham subsidiyalanadi, ya’ni aholi ulardan deyarli tekin foydalanadi. Natijada, bir tomondan, eronliklar resurslardan tejamkor foydalanishga moyil emas, ikkinchi tomondan, davlat ushbu xizmatlardan kelgan daromad bilan xarajatlarni qoplay olmaydi. Bu esa budjetda katta taqchillikka olib keladi. Bunday sharoitda iste’mol oshishi xarajatlar va ishlab chiqarish ko‘payishini talab qiladi, bu esa hukumatning imkoniyatlari bilan mos kelmaydi.

Energetika muammosi siyosiy jihatdan ham jiddiy ahamiyatga ega. Energiya resurslari narxlarini oshirish ommaviy norozilik namoyishlariga sabab bo‘lishi mumkin. Bunga 2019 yil noyabrida benzin narxi oshishi sabab bo‘lgan qonli namoyishlar misol bo‘la oladi. O‘shanda butun mamlakat bo‘ylab namoyishlar yuz bergan va ularni bostirish natijasida taxminan 1,5 ming kishi halok bo‘lgan. Shuning uchun elektr ta’minoti bilan bog‘liq masala hal qilinmasa yoki yumshatilmasa, yangi norozilik to‘lqinlari boshlanishi ehtimoli yuqori. Bu esa hukumat uchun katta xavf tug‘diradi.

O‘zgarishlar istiqboli: hozirgi «ilish» chinakam o‘zgarishlarga olib keladimi?

Eron rahbariyatining o‘z taqdiri borasidagi yuqori darajadagi xavotiri quyidagi savolni keltirib chiqaradi: bu xavotir qanchalik asosli va oyatulloh Ali Xominaiy Bashar Asad kabi «Moskva yaqinida dam olish»ga yuborilishi mumkinmi? Jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlar odatda avvaldan taxmin qilib bo‘lmaydigan holda rivojlanadi, ammo Eron rejimi manfaatiga xizmat qiladigan ikki muhim dalilni keltirish mumkin.

Eng avvalo, Suriya tajribasi yana bir bor siyosiy nazariyaning asosiy tezisini tasdiqladi: inqilob uchun samarali safarbarlik zarur. Hokimiyatni almashtirish tashkiliy kuch talab qiladi, bunday kuch zarur vaqtda bir guruh shaxslarni harakatga keltirib, «Bastiliyani egallash» kabi strategiyani amalga oshira oladi. Asad rejimi ko‘p yillik fuqarolik urushi va to‘liq delegitimizatsiya sharoitida «Hay’at Tahrir ash-Shom» kabi islomiy guruhlar tomonidan bosimga uchradi. Biroq Eronda bunday tashkiliy kuchiga ega bo‘lgan, tizimga zid muxolifat yo‘q. Tehron bu kabi tahdidlarni juda yaxshi anglaydi, shuning uchun har qanday muxolifat strukturasi dastlabki bosqichlardayoq yo‘q qilinib, uning yetakchilari qamoqqa olinadi, qochishga majbur qilinadi yoki yo‘q qilinadi.

Nazariyada, safarbarlik kuchlari hukumat nazoratidagi mavjud tashkilotlardan ham paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, Eronda kasaba uyushmalari ishchilarni namoyishlarga olib chiqadi. Biroq bu tashkilotlar amalda davlat tomonidan boshqariladigan tuzilmalar bo‘lib, muxolifat tashkiloti sifatida ko‘rilmaydi. Shu bilan birga, agar hukumatga bo‘lgan ishonch to‘liq yo‘qolgan bir payt kelsa, ular haqiqiy kuchga aylanishi mumkin. Ammo bu faqat nazariy jihatdan; amalda bu hol hali yuz bermagan.

Eronning Suriyadan farqli jihati haqida hozirgi «iliqlik» jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan holatlarda tushuntirib o‘tish mumkin. Rossiya va Eronning Suriyada ishlagan vakillari bilan shaxsiy suhbatlarda ta’kidlanganidek, Bashar Asad rejimi fuqarolik urushi yillarida xatolarini tan olib, ular ustida ishlashga harakat qilmagan. Qatag‘onlar va xavfsizlik kuchlarining qonunsizligi yo‘qolmagan, aksincha, qurolli to‘qnashuvlar davomida iqtisodiy inqiroz va vayrongarchilik bilan yanada kuchaygan.

Biroq Erondagi siyosiy tizim odatdagi avtoritar tuzumlardan farq qiladi va 1990-yillardan 2010-yillargacha bir necha bor tanqidchilar bilan murosa qilish qobiliyatini namoyon etgan. Masalan, 2009 yilgi «Yashil harakat»dan so‘ng, o‘rta qatlamga 2013 yilda islohotchi Hasan Ruhoniyni prezident etib saylash imkoni berildi. U tizimni liberallashtirish va G‘arb bilan muloqotni rivojlantirish uchun harakat qilgan. Bugungi kunda ham shunga o‘xshash yondashuv qo‘llanmoqda. Islohotchi Pizishkiyon prezidentlikka kelishida hukumatning tanqidchilarning bir qismini tinchlantirish va o‘zgarishlarga tayyorligini bildirish uchun harakat qilishi ko‘rinadi.

Legitimlik inqirozini faqat qisman islohotlar va ramziy imtiyozlar bilan hal qilib bo‘lmaydi. Biroq hukumatning tanqidchilarga yo‘l ochishga tayyorligining o‘zi Eron hokimiyati jiddiy xavf oldida boshqa avtoritar rejimlarga qaraganda ko‘proq murosa yo‘liga borishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu esa ularning hayotda qolish imkoniyatlarini oshiradi.

Islom Respublikasiga ta’sir ko‘rsatayotgan muammolar tizimli xarakterga ega va yaqin kelajakda o‘z-o‘zidan bartaraf bo‘lishi qiyin. Shu sababli, Eronda inqilobiy ssenariy haqidagi fikr kun tartibidan chiqmagan, aksincha, Suriyadagi voqealardan so‘ng uning ehtimoli ortib bormoqda. Biroq bu ssenariyni eng ehtimoliy deb aytish qiyin.

Ko‘proq ehtimol, mamlakatdagi o‘zgarishlarga turtki beruvchi omil oliy rahbar Ali Xominaiyning tabiiy sabablarga ko‘ra hokimiyatdan ketishi bo‘lishi mumkin. Uning yoshi 85 ga yetib qolgan va bu holat mamlakatdagi mavjud muammolar kontekstida siyosiy tizim barqarorligini saqlab qolishni yanada qiyinlashtiradi. Hatto muvaffaqiyatli qudrat almashuv ssenariyida ham, jamiyatdagi o‘zgarishlarga bo‘lgan kuchli talabni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi.

Shunday qilib, mamlakatda qandaydir o‘zgarishlar sodir bo‘lishi ehtimoli yuqori, chunki aholi orasida islohotlar va o‘zgarishlarga talab juda katta.