Donald Tramp prezidentlikka qaytishi ehtimoli kuchaygani sayin bu mojaro xavfi yanada haqiqatga yaqinlashaverdi. Chunki Trampning dasturida Pekinga qarshi kurash asosiy mavzu sifatida ko‘riladi. Tramp The Wall Street Journal nashriga bergan intervyusida «Si Jinping mening nihoyatda g‘azabnok yaramasligimni juda yaxshi biladi» degan gapi bilan AQSh-Xitoy munosabatlarida qanday yondashuv kutish mumkinligini ko‘rsatib berdi.

Respublikachilarning tashqi siyosatdagi asosiy kuchi bo‘lgan «sorlochinlar/hawking policy» (qat’iy siyosiy pozitsiya tarafdorlari) fikriga ko‘ra, Trampning ikki prezidentlik davridagi harakatlari va aytgan so‘zlari amerikaliklarning Xitoyga bo‘lgan munosabatini shakllantirib keldi.

Berlindagi Karnegi markazi ilmiy xodimi Temur Umarov «Meduza»ga bergan izohida Tramp davrida AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bu munosabatlarda Tayvan mojarosi, savdo urushlari va texnologik raqobat asosiy o‘rinni egallashi kutilmoqda.

AQSh-Xitoy munosabatlari qaysi yo‘nalishlarda rivojlanishi, ko‘p jihatdan, ikki davlat yetakchilari harakatlariga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.

Yarim asrlik yillik munosabatlar kushandasi: Nega AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar yomonlashdi va Tramp davrida tiklanishi mumkin emas?

Zamonaviy dunyoning eng qudratli davlatlari — AQSh va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar so‘nggi 50 yil ichidagi eng yomon holatga keldi. Garchi bu vaziyat Donald Tramp sababli yuz bermagan bo‘lsa-da, aynan Tramp bu jarayonning asosiy triggeriga aylandi.

Munosabatlar yomonlashuvining asosiy sababi — amerikaliklarning Xitoyga nisbatan o‘z siyosatidan ko‘ngli sovishi bo‘li. Bu siyosat ildizlari «sovuq urush» davridagi amerika-sovet munosabatlariga borib taqaladi. 1970-yillarda AQSh maochi Xitoy bilan yaqinlashishga urina boshladi. Bu jarayon Xitoy va SSSR o‘rtasidagi munosabatlar keskinlikka yetgan paytda amalga oshirildi.

1969 yil mart oyida Sovet va Xitoy chegarachilari Daman orolida to‘qnashuv sodir etdi. AQSh buni Xitoy bilan yaqinlashish uchun imkoniyat sifatida ko‘rdi. Bu yaqinlashuvning asosiy tashabbuskori mashhur amerikalik diplomat Genri Kissinjyer edi. Uning «Xitoy haqida» kitobida ta’kidlashicha, 1970-yillarda amerika-xitoy «psevdoittifoqi» shakllantirilgan bo‘lib, uning asosiy maqsadi sovet ittifoqini tiyib turish bo‘lgan. Xitoy uchun bu format juda manfaatli edi. Chunki Tayvan masalasi inobatga olinmasa, AQSh bilan hamkorlik Pekinga asosiy strategik maqsadlariga erishishga yordam bergan.

1976 yilda Xitoy rahbari Mao Jyedong vafot etganidan so‘ng Deng Syaoping islohotlari boshlanadi va Xitoy-AQSh munosabatlari yangi bosqichga o‘tdi. Amerika siyosiy doiralarida Xitoy Yaponiya yoki Janubiy Koreya kabi demokratiya yo‘liga o‘tishini umid qiluvchilar paydo bo‘ldi.

Ammo bu umidlar uzoqqa bormadi. Xitoy siyosiy tizimidagi o‘zgarishlarga qaramasdan, avtokratik hokimiyat saqlanib qoldi. AQSh va Xitoy o‘rtasidagi ziddiyatlar esa keyingi o‘n yilliklarda yanada chuqurlashdi.

Xitoy ushbu umidlarni oqlash niyatida emas edi. Buning ilk ochiq ishorasi 1989 yilda Tiananmen maydonidagi namoyishlar shafqatsizlik bilan bostirilishi bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan Xitoy o‘z yo‘lidan yurish niyatida ekanini ko‘rsatuvchi signallar yanada ko‘paydi.

AQShning 44-prezidenti Barak Obama va uning Davlat kotibi Hillari Klinton Amerika-Xitoy munosabatlarini qayta ko‘rib chiqishga harakat qildi. Ularning «Osiyoga burilish» (Pivot to Asia) tashqi siyosiy strategiyasi asosan shu maqsadga qaratilgandi. Ammo bu strategiya muvaffaqiyatli bo‘lmadi, chunki asosiy muammo — AQSh iqtisodiyotini jahondagi yetakchi pozitsiyadan surib chiqarish tomon harakat qilayotgan Xitoy iqtisodiyotiga bo‘lgan bog‘lanib qolgani bo‘ldi. Tramp esa buni to‘g‘rilashga va’da bergan.

AQShning 45-prezidenti birinchi muddati davomida Xitoyga oid yuzlab qonun va hujjatlarni o‘zgartirishga ulgurdi hamda «ajrashish» (decoupling — bosqichma-bosqich munosabatlarni uzish) jarayonini boshladi.

Ammo Trampning 2016–2020 yillarda Xitoyga oid asosiy yutug‘i shunda ediki, u AQSh va Xitoy munosabatlarini shunchalik radikal o‘zgartirdiki, ularni XXI asr boshidagi odatiy holatga qaytarishning iloji bo‘lmadi. 46-prezident Jo Bayden esa garchi Trampning barcha qarashlarini qo‘llamasa-da, uning Xitoy bo‘yicha yo‘nalishini davom ettirdi.

Bayden ma’muriyatining Xitoyga bo‘lgan yondashuvi tizimli va har tomonlama keng ko‘lamli edi. Ekspertlar uning quyidagi yutuqlarini ta’kidlashadi:

• ahamiyatli sohalarda (mikrochiplar, po‘lat va alyuminiy, elektromobillar, akkumulyatorlar, quyosh panellari va h.k.) bojlar kengaytirildi;
• Amerikaning yuqori texnologiyali sohasiga 2 trln dollarlik ichki investitsiyalar kiritildi (shu jumladan, CHIPS and Science Act orqali muhim moliyaviy qo‘llab-quvvatlash);
• Hind-Okeaniya mintaqasida yangi alyanslar yaratildi (AUKUS, QUAD, Yaponiya-Filippin-AQSh uch tomonlama formati);
• Xitoyga qarshi kurashni NATO va Katta yettilik maydonlarida samarali muvofiqlashtirish ta’minlandi.

Shu bilan birga, Bayden ma’muriyati Xitoy rahbariyati bilan aloqalarni, ayniqsa, mudofaa vazirliklari darajasida muloqotni saqlab qoldi.

Baydenning Xitoyga bo‘lgan yondashuvini patsifistik deb atab bo‘lmaydi. Oldingi demokrat ma’muriyatlar bilan taqqoslaganda, Bayden Xitoyga nisbatan ancha qat’iy pozitsiyada bo‘lgan.

Amerikacha konsensus: Xitoyga qarshi kurash respublikachilar va demokratlarni qanday birlashtirdi va ekspertlar nega AQShni qurollantirishga chorlamoqda?

Vashingtonda Xitoyga nisbatan demokratlar va respublikachi partiyalar o‘rtasidagi hamfikrlilik bugunning ajoyib fenomeni bo‘lib, bu zamonaviy Amerika jamiyatdagi chuqur qutblashuvga qaramasdan shakllangan.

Bu holat faqat Trampning yutug‘i emas, balki xalqaro aloqalar bo‘yicha amerikalik mutaxassislarning, ayniqsa, Xitoy bo‘yicha ekspertlarning, AQShning global siyosatdagi ta’siri pasayishiga bo‘lgan refleksiyasi natijasi hisoblanadi.

Bu nega muhim?

AQShda tashqi siyosat bo‘yicha ekspertlar jamoasi Rossiya va boshqa ba’zi possovet davlatlaridagi avtoritar rejimlar sharoitida kuzatilgan vaziyatdan keskin farq qiladi. Amerika tashqi siyosat mexanizmi asosida «aylanma eshiklar» (revolving doors) tizimi yotadi, ya’ni ko‘plab ekspertlar ilgari davlat lavozimlarida ishlagan yoki kelajakda ishlash niyatida.

Shu sababli, AQShda ekspertlar jamoasi va qaror qabul qiluvchi shaxslar bir-biri bilan yaqin aloqada bo‘ladi. Tashqi siyosat sohasida siyosiy shaxslar va tadqiqotchilar o‘rtasidagi chegaralar amalda yo‘qolgan. Bu holat amerikalik ekspertlar fikrlarining ta’sirini Rossiya yoki Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi ekspertlarga nisbatan ancha kuchli qiladi.

Obama-Tramp o‘tish davrida Xitoyga nisbatan «sorlochincha» qarash amerikalik xitoyshunoslar orasida marginal hisoblangan. 2018 yilda Duglas Paal (Ronald Reygan va katta Jorj Bushning ma’muriyatlarida ishlagan mashhur xitoyshunos) hamkasblari orasidagi yondashuv o‘zgarishini avlodlar almashuvi bilan izohlagan edi:

«Hozirgi amerikalik amaldorlarning aksariyati Xitoy yo‘nalishida 10 yildan oshiq ishlamagan. Ular uchun Xitoy 37-prezident Richard Niksonning qashshoq va orqada qolgan davlat bilan munosabatlarni tiklash uchun Pekinga tashrifidan emas, 2008 yilgi Pekin Olimpiadasi bilan boshlangan».

Bu o‘zgarish Trampning birinchi prezidentlik muddati bilan mos keldi. 2023 yil noyabrida AQSh tashqi siyosati afsonasi, zamonaviy xitoy-amerika munosabatlari me’morlaridan biri, Genri Kissinjyer vafot etganidan so‘ng, AQShning Xitoyga yondashuvini muhokama qilishda qarama-qarshilik zaruriyati emas, uning detallari bahsi yangi me’yorga aylandi. Endilikda Xitoy bilan birgalikda yashash marginal nuqtayi nazar sifatida ko‘rila boshladi.

Bu fenomenga Xitoy bo‘yicha ekspertlik hamjamiyatining ko‘zga ko‘rinarli vakillarining Foreign Affairs jurnalidagi ommaviy debatlari bunga yorqin misol bo‘la oladi. Tramp ma’muriyatidagi Milliy xavfsizlik kengashining Osiyo yo‘nalishi rahbari Mettyu Pottinjyer va Kongressning Xitoy bo‘yicha qo‘mitasi rahbari Mayk Gallaher bir tomondan, Bayden ma’muriyatining sobiq amaldorlari Rash Doshi, Jyessika Chen Vayss va Jyeyms Staynberg ikkinchi tomondan bahslashishdi.

Taxmin qilish mumkinki, ekspertlar AQSh Xitoy bilan ziddiyatga borishi kerakmi, deb bahslashishgani yo‘q, bu ishni qay tarzda yaxshiroq amalga oshirish mumkin deb yoqa yirtishdi.

Respublikachilar Pottinjyer va Gallaher Bayden ma’muriyatini «boshqariladigan raqobat» strategiyasida ayblashdi va bu bilan Xitoy bilan kurashda yarim choralar bilan yutuqqa erishib bo‘lmasligini ta’kidlashdi:

«AQSh Xitoy bilan baslashuvni boshqarmasligi kerak; uni yutishi kerak», — deya xulosa qilishdi ular.

Mualliflarning fikricha, Amerika Xitoy rahbariyatini faqatgina ichki va tashqi siyosatini tubdan o‘zgartirishga majbur qila olgandagina kurashda g‘olib bo‘ladi:

«G‘alaba qay ko‘rinishda bo‘ladi? Xitoyning kommunistik rahbariyati AQSh va uning ittifoqchilari bilan qaynoq yoki sovuq ziddiyatlarda ustunlikka erishishga urinishlaridan voz kechadi. Xitoy xalqi, hukmron elitadan boshlab oddiy fuqarolargacha, ichki repressiyalarga va tashqi dushmanlikka asoslanmagan yangi rivojlanish va boshqaruv modellarini o‘rganishni boshlaydi».

Pottinjyer va Gallaherning fikricha, bu maqsadga erishish uchun tezkor militarizatsiya va hatto jamiyat safarbarligi taqozo etiladi.

Trampning Oq uyga qaytishi bilan shunday qarashlar yangi ma’muriyat qabul qiladigan qarorlar asosiga aylanishi mumkin.

Eskalatsiya bo‘yicha maslahatchilar: Trampning Xitoy bo‘yicha siyosatini kim belgilab beradi va nega bu odamlar baribir «hawk» yo‘nalishiga tushishadi?

Trampning Xitoyga nisbatan siyosati uning atrofini o‘rab turgan shaxslarga bog‘liq bo‘ladi. Xitoy bo‘yicha siyosatni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan asosiy nomzodlar:

Marko Rubio — Tramp uni tashqi ishlar vaziri lavozimiga nomzod sifatida ko‘rsatgan. Rubio Amerika siyosiy doiralarida Xitoyga nisbatan eng qattiq pozitsiyada bo‘lgan shaxslardan biri. U 2020 yildan beri Hongkongdagi vaziyat bo‘yicha pozitsiyasi tufayli Xitoy sanksiyalariga uchragan. U Shinjonda majburiy mehnat orqali ishlab chiqarilgan mahsulotlar import qilinishini taqiqlovchi qonun tashabbuskori bo‘lgan.

Maykl Uolts — Milliy xavfsizlik bo‘yicha maslahatchi lavozimiga nomzod. U sobiq harbiy bo‘lib, Bush ma’muriyatida xizmat qilgan. U Xitoy bilan munosabatlarni radikal qayta ko‘rib chiqish tarafdori.

Pit Hegset — mudofaa vaziri lavozimiga ehtimoliy nomzod. U Tramp sevadigan Fox News telekanalidagi mashhur yetakchi bo‘lgan.

Jon Retkliff — MRB rahbari lavozimiga nomzod. Retkliff Trampning ilk prezidentligi davrida AQSh Milliy razvedka direktori bo‘lgan.

Robert Laythayzer — Tashqi savdo bo‘yicha vakillik lavozimiga nomzod. Tramp prezidentligi davrida Xitoy bilan savdo urushida faol ishtirok etgan.

Jyeykob Helberg — Davlat departamentida muhim lavozimga ko‘rsatilayotgan nomzod.

Bu nomzodlar Xitoyga nisbatan qattiq choralarni qo‘llash tarafdori bo‘lib, ularning ta’minlanishi Tramp ma’muriyatining Xitoyga nisbatan siyosatini yanada keskinlashtirishi mumkin.

Tramp ma’muriyatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri kirmasa-da, uning siyosatini qo‘llovchi boshqa tarafdorlari ham bor, ular lavozimiga ko‘ra Xitoy bilan ishlamaydi, ammo Pekinni Amerika manfaatlari uchun asosiy tahdid, deb biladi. Ulardan biri — Arkanzas shtatidagi respublikachi senator Tom Kotton. Tramp unga MRBni boshqarishni taklif qilgan, ammo Kotton bu lavozimdan bosh tortgan. Axios nashri yozishicha, u Senatning razvedka bo‘yicha qo‘mitasiga raislik qiladi.

The New York Times nashridagi mojaroli kolonkasi orqali tanilish bilan birga, Kotton Xitoyga qarshi qattiq pozitsiyada va shu boradagi qonun loyihalari tashabbuskori sifatida tanilgan (masalan, Amerika davlat organlariga Huawei va ZTE kabi xitoylik texnogigantlarning uskunalaridan foydalanishni taqiqlash; xitoylik talabalarning AQSh texnologiya universitetlarida o‘qishini cheklash; TikTok’ni AQShda bloklash va boshqa tashabbuslar). Xitoyning ingliz tilida chiqadigan Global Times nashri ko‘pgina tashabbuslari va qattiq ritorikasi uchun Kottonni «neonatsist» deb atagan.

Ommaviy chiqishlarida Kotton Amerika «yovuzlik imperiyasi [Xitoy]ni yengishi va xitoylik kommunistlarni tarix chiqindixonasiga uloqtirishi kerak», deb ta’kidlagan.

2021 yilda u 84 sahifadan iborat «Beat China. Targeted Decoupling and the Economic Long War» («Xitoyni yengish. Yo‘naltirilgan ajralish va uzoq iqtisodiy urush») nomli dokladini chop etgan bo‘lib, unda Amerika iqtisodiyotini Xitoydan tezkor ajratishni (xususan, mudofaa, texnologiyalar va tibbiyot sohalarida) taklif qilgan. Shuningdek, ba’zi tovarlar uchun eksport nazoratini joriy etish (ayniqsa, mikrochiplar bo‘yicha) va Jahon savdo tashkiloti kabi xalqaro institutlarni qayta ko‘rib chiqishni yoki yangi xalqaro tashkilotlar tuzishni taklif qilgan. Kottonning yangi kitobi «Seven Things You Can’t Say About China» («Xitoy haqida aytilmaydigan yetti narsa») 2025 yil fevral oyida chop etilishi rejalashtirilgan.

Birinchi prezidentlik muddatidan farqli ravishda, ikkinchi prezidentlik davrida Trampni AQShning ayrim fikr markazlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan tarafdorlari bor. Masalan, yuqorida zikr etilgan Mettyu Pottinjyer Kapitoliy shturmidan keyingi kuni prezidentning jamoasidan ketgan bo‘lsa-da, hozirda Guver institutida ishlab, Xitoyga qarshi kun tartibida faol ishtirok etmoqda.

Tayvan, savdo, texnologiyalar: Tramp Xitoyga nozik mavzularda qanday bosim o‘tkazadi va harbiy mojaro qanchalik haqiqatga yaqin?

Trampning ayrim nomzodlari lavozimga kirishishdan avval Senatda tasdiqlanishi kerak, ammo bu safar Senatda respublikachilarning ko‘pchilikda ekanini inobatga olganda, ularning tasdiqlanish ehtimoli yuqori. Yangi saylangan prezidentning maslahatchilari va tarafdorlarining Xitoyga bo‘lgan qarashlaridan ma’lumki, ikki tomonlama munosabatlarda yaxshilik kutilayotgani yo‘q. Voqealar rivoji quyidagicha bo‘lishi mumkin.

Xitoy va AQSh savdosi

Tramp Xitoyning barcha importiga 60 foizlik boj joriy qilish va yangi savdo urushini boshlashni va’da qilgan. Bunday radikal qadam Xitoy iqtisodiyotining pandemiyadan keyin ham og‘ir ahvolda ekanini inobatga olganda, yillik o‘sish sur’atlarini ikki barobarga qisqartirishi, shuningdek, butun jahon ishlab chiqarish zanjirlarini tebratishi mumkin.

Agar Tramp o‘z va’dalarini bajarsa, Xitoy ikki yo‘ldan birini tanlashiga to‘g‘ri keladi: yangi sharoitlarga moslashish yoki keskin javob qaytarish. Xitoy AQSh kompaniyalari, jumladan Apple va Intel, uchun muhim bo‘lgan ichki bozorda qiyinchiliklar yaratish orqali qarshi harakat qilish imkoniga ega. Xitoy avvalgi davrda Trampga qanday javob berishni yaxshi o‘rganganini bildirib, yangi sharoitlarga tayyor ekanini ta’kidlagan. Mamlakat tegishli qonun hujjatlarini qabul qilib, ayniqsa, xorijiy sanksiyalarga qarshi qonun kabi vositalarni ishga tushirgan va AQShning Rossiyaga nisbatan sanksiyalari tajribasidan foydalanib kelgan. Bu yillar davomida Xitoy Amerikaning ayrim kompaniyalariga nisbatan cheklovlar joriy qilgan (masalan, Nvidia chip ishlab chiqaruvchisi, PVH Group, Skydio dron ishlab chiqaruvchisi va Intel kabi kompaniyalar).

Bu jarayonlarda Trampga yaqinlashgan Ilon Maskning o‘rni qiziqarli. Tesla avtomobillarining yarmi Xitoyda ishlab chiqariladi va XXR Tesla uchun AQShdan keyin ikkinchi eng katta bozor sanaladi. Maskning bu savdo ziddiyatlari davomida qanday qadamlar qo‘yishi ham jiddiy e’tiborda bo‘ladi.

Texnologiyalar eksportini nazorat qilish

Jo Bayden ma’muriyatining Xitoyga texnologiyalar eksportini nazorat qilishga bo‘lgan yondashuvini AQSh prezidentining milliy xavfsizlik bo‘yicha maslahatchisi Jyeyk Sallivanning qisqa iqtibosi bilan tavsiflash mumkin: «Kichik hovli va baland devor» (Small yard and high fence). «Hovli» ichidagi barcha narsa xitoyliklarga ochiq bo‘ladi, qolgani esa «devor» ortida qoladi.

Shu bilan birga, «hovli» va «devor» qurilishi tizimli va bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Tramp uchun bunday yondashuv juda tartibli va oldindan aytsa bo‘ladigan ko‘rinishi mumkin. Baydenning tartibli yondashuvi xitoyliklarga harakatlanish uchun joy va muzokaralar o‘tkazish imkoni qoldirmagan. Ammo Tramp bilan eksport nazoratining har qanday jihati boshqa masalalarni hal qilish uchun savdo obektiga aylanishi mumkin.

Ayrim mutaxassislar fikricha, Tramp Xitoy bilan muzokaralarni qayta boshlab, yangi savdo bitimini imzolashni istab qolishi mumkin. Agar shunday bo‘lsa, Bayden davridagi murosasiz eksport nazoratining ko‘p jihatlari yangi ma’muriyat qo‘lida savdo vositasiga aylanishi mumkin. Hatto ikki tomonlama munosabatlarning eng xavfli mavzusi ham shunday vosita bo‘lishi mumkin. Navbatda shular haqida so‘z boradi.

Tayvan

Tayvan masalasi Amerika-Xitoy munosabatlarining asosini tashkil qiladi. Aslida, Vashington va Pekin o‘rtasidagi munosabatlardagi muammolar aynan ushbu masala atrofida shakllangan va ikki tomon ham ongli ravishda uni keyinga surib kelgan. Hozir esa o‘sha «keyin» yaqinlashib bormoqda.

AQSh «Bir Xitoy siyosati»ni amalga oshirib, de-yure faqat bitta qonuniy Xitoy hukumati mavjudligini tan oladi. Biroq, Pekinning status-kvoni o‘zgartirishga va orolni asosiy hududga qo‘shib olishga qaratilgan har qanday urinishlariga keskin qarshi chiqadi. Bu noaniqlik qator rasmiy hujjatlarda mustahkamlangan. Ular orasida eng muhimi — «Tayvan bilan munosabatlar to‘g‘risidagi qonun». Unga ko‘ra, Vashington orolga yordam berishni va’da qiladi, ammo hech qanday huquqiy majburiyatlarni o‘z zimmasiga olmaydi.

Hozirda Amerika Tayvanni himoya qilishga yuridik jihatdan majbur emas va uzoq yillar davomida Vashington orolga xavfsizlik kafolatlari taqdim etmagan. Ammo so‘nggi yillarda vaziyat o‘zgarmoqda. Bu o‘zgarishlar Tramp davrida boshlanib, Bayden davrida davom etdi — Bayden bir necha bor Xitoy hujumi sodir bo‘lsa, AQSh Tayvanni himoya qilishga tayyor ekanini ma’lum qildi.

Bir tomondan, Trampning atrofida Tayvanni mustaqil davlat sifatida tan olish pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlashni istagan ko‘plab shaxslar bor — ayniqsa, bu yil boshida Tayvanda Demokratik Progressiv partiyadan Lay Ching-te g‘alaba qozonganidan so‘ng. U o‘zini «Tayvanning mustaqilligi uchun pragmatik kurashchi» deb tanitgan edi. Boshqa tomondan, Tramp bir necha bor Tayvanni muzokaralardagi aktiv sifatida ko‘rishi va zarur bo‘lsa, uni savdo yoki boshqa Amerika manfaatlari yo‘lida Pekinga imtiyozlar evaziga qurbon qilish mumkinligini bildirgan.

Tramp qaysi yo‘nalishni tanlashi (Tayvanga ko‘mak orqali Xitoyga bosim o‘tkazish yoki orolni qo‘llab-quvvatlashdan voz kechib, savdo masalalari bo‘yicha Pekindan imtiyozlar olish) orol atrofidagi mojarolar kuchayishi (shu jumladan, harbiy eskalatsiya) yuz berishi yoki yo‘qligini belgilaydi. Bu esa yadro quroliga ega eng yirik davlatlar o‘rtasidagi urushga dunyoni qanchalik yaqinlashtirishini aniqlaydi.

Pekinning nuqtayi nazari: Xitoy hukumati Trampdan nimalar kutmoqda va nega XXRda hamma AQSh bilan munosabatlar yomonlashuvini kutayotgani yo‘q?

Trampning g‘alabasiga Xitoydan birinchi rasmiy reaksiya eng yuqori darajada berildi. Xitoy Xalq Respublikasi raisi Si Jinping shaxsan respublikachiga qo‘ng‘iroq qilib, uni quyidagi so‘zlar bilan tabrikladi:

«Tarix shundan dalolat beradiki, Xitoy va AQSh hamkorlikdan foyda ko‘radi, to‘qnashuv esa ikkala tomonga ham zarar yetkazadi. Barqaror, sog‘lom va mustahkam xitoy-amerika munosabatlari har ikki davlatning umumiy manfaatlariga, shuningdek, xalqaro hamjamiyatning umidlariga mos keladi. Ishonamizki, har ikki tomon o‘zaro hurmat, tinch hamkorlik va o‘zaro manfaatli munosabatlar prinsiplariga amal qiladi, muloqot va aloqalarni kuchaytiradi, ziddiyatlarni to‘g‘ri boshqaradi, o‘zaro manfaatli hamkorlikni kengaytiradi va xitoy-amerika haqiqiy hamkorligi yo‘lida yangi bosqichga o‘tadi. Bu nafaqat mamlakatlarimiz, balki butun dunyo uchun foyda keltiradi».

Shu yo‘nalishdagi maqola keyingi kuni «Jenmin Jibao» gazetasida ham chop etildi. Xitoy Kommunistik partiyasining axborot nashri maqolasi «Xitoy-Amerika barqaror munosabatlari har ikki davlat manfaati uchun», deb nomlandi. Onlayn versiya esa Ikkinchi jahon urushi davrida Xitoyda xizmat qilgan AQSh armiyasi veteranlari haqidagi maqolani e’lon qildi. Siyosiy messej aniq: AQSh va Xitoy o‘tmishda hamkorlik qilgan, bugun ham hamkorlik qilishi mumkin.

Xitoy ekspertlar jamoasida esa turlicha fikrlar bildirildi:

• Shanghay xalqaro tadqiqotlar universiteti professori Xuang Jing Trampning Ukrainadagi urushni tugatishga qaratilgan va’dalarini AQShning Xitoyga diqqatini qaratish istagi bilan bog‘ladi. Uning fikricha, Vashington Xitoy va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarni zaiflashtirishga harakat qilishi mumkin.
• Rossiya-Xitoy munosabatlari mustahkamligiga shubha bildirgani uchun lavozimidan chetlatilgan, davlat siyosatini tadqiq qilish markazining sobiq vitse-raisi Xu Vey Trampning hokimiyatga kelishi va unga qo‘shimcha ravishda Ilon Mask bilan kelishuvlarga erishish imkoniyati borligini ta’kidlaydi.
• Sinhua universitetining xalqaro munosabatlar instituti dekani Yan Syuetung, Pekin universitetining xalqaro munosabatlar instituti direktori Tszya Tsingo va Fudan universitetining Amerika tadqiqotlari markazi direktori U Sinbo esa optimist emas. Ular savdo va xavfsizlik masalalarida Xitoy-Amerika munosabatlarida keskinlashuvni taxmin qilishmoqda.

Xitoy jamoatchiligi AQSh saylovlarini yaqindan kuzatdi. Trampning g‘alabasi kunida «Tramp o‘z g‘alabasini rasman e’lon qildi» heshtegi bilan chiqarilgan postlar Weibo ijtimoiy tarmog‘ida 1 milliarddan ortiq ko‘rishlar yig‘di. Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda Trampni xitoy serialining mashhur qahramoni «Chjen Huan tarixi» bosh qahramoni o‘rnida tasvirlagan mem tarqaldi. Bu epizod qahramonning saroyga qaytib, o‘ch olishga qasd qilishini eslatadi.

Xitoyning harakatlari Trampning tanloviga bog‘liq bo‘ladi. Hozircha u ikki xil signal yubormoqda: bir tomondan Xitoyni turli ayblarda ayblab, ikkinchi tomondan, Si Jinpingni o‘z inauguratsiyasiga taklif qilmoqda.

Tashvishli kutilmalar: nima uchun ba’zi ekspertlarning optimizmi shubhalar uyg‘otadi va ikki narsiss davlatning kurashi nimalarga olib keladi?

Bugungi kunda faqat bir nechta aniq prognozlarni aytish mumkin:

Birinchidan. Hech qanday yaxshilik kutmaslik kerak. Ba’zi ekspertlarning Tramp va uning jamoasi bilan kelishish mumkinligi haqidagi optimizmi asosan Trampning biznes odami ekaniga bog‘liq. Ammo bu fikrga asosiy qarshi dalil shundaki, Xitoy iqtisodiyoti birinchi Tramp prezidentligi davridagi holatdan ancha yomonlashgan (ko‘chmas mulk bozoridagi inqiroz, iqtisodiy o‘sish sekinlashishi, ichki qarz darajasi yuqoriligi, zaif ichki iste’mol, uy xo‘jaliklarining yuqori jamg‘armasi, demografik muammolar va h.k). Xitoy iqtisodiyoti allaqachon qiyin ahvolda va yangi turbulentlik nafaqat Xitoyga, balki butun dunyo iqtisodiyotiga zarar keltirishi mumkin.

Ikkinchidan. Ko‘plab davlatlar ikki gigant o‘rtasidagi mojarodan chetroqda turishni istashi mumkin. Ular, ehtimol, Pekin va Vashingtonni chetlab o‘tadigan maydonlar yaratishga urinadi. Bu nafaqat o‘rta va kichik mamlakatlarga, balki Yevroittifoq kabi AQShning yirik ittifoqdoshlariga ham tegishli. Amerikalik sharqshunos va Jorj Bush administratsiyasining sobiq xodimi Evan Feygenbaum AQSh va Xitoyni «narsiss» davlatlar deb ataydi. Ular faqat o‘z milliy manfaatlarini ko‘radi, qolganini esa payqamaydi. Bunday yondashuv natijasida boshqa mamlakatlar ushbu ikki davlat o‘rtasida qolmaslik uchun mintaqaviy masalalarni ularsiz hal qilishga harakat qiladi.

Uchinchidan. Iqlim inqirozidan qochib bo‘lmaydi. Bayden ma’muriyati davrida AQSh va Xitoy o‘rtasida hech bo‘lmasa iqlim masalalarida hamkorlik saqlanib qolgan edi. Endi buni unutsa ham bo‘ladi: Tramp va iqlim siyosati mutlaqo zid tushunchalar.

Pekin va Vashington munosabatlarining dunyo barqarorligiga boshqa ta’siri to‘g‘risida xolis tahlil uchun aniq tushunchalar yo‘q. Bu bo‘yicha nomuvofiq prognozlar qilish yoki shunchaki kuzatish bilan cheklanish mumkin. Bu esa ko‘p ham kuttirmaydi.