«Tolibon» yetakchilari birdam ekanini ko‘rsatishga urinsa-da, ichkarida vaziyat boshqacharoq. Ichki ishlar vaziri Sirojiddin Haqqoniy esa NYT’ga intervyusida bu boradagi taxminlarni tasdiqlagandek bo‘ldi. U dunyoga qanday signal bermoqchi? «Tolibon» ichidagi birdamlik bugun qanchalik mustahkam? «Geosiyosat»ning navbatdagi sonida afg‘onshunoslar shu kabi savollar yuzasidan izoh berdi.
“Tolibon” hokimiyatga kelgach, guruh birdam ekanini isbotlashga harakat qildi. Ammo barchasi ko‘ringanidek emas. Kuni kecha ichki ishlar vaziri Sirojiddin Haqqoniyning “The New York Times”da e’lon qilingan intervyusida, tashqi dunyo uchun qandaydir signal bordek, guruhning “haqiqiy tarmog‘i” rahbari Sirojiddin Haqqoniy va oliy rahbar Shayx Haybatulloh Oxunzoda o‘rtasidagi kelishmovchiliklar borgan sari ko‘paymoqda, degan fikrlar yangramoqda. Haqqoniy uchun Qo‘shma Shtatlar tomonidan o‘n million dollar mukofot e’lon qilingan va hamon u qidiruvdagi shaxs. Suhbat davomida u va otasi Jaloliddin Haqqoniyning AQSh bilan uzoq yillik sirli aloqalariga ham to‘xtalgan. Xo‘sh, Haqqoniy bu intervyu bilan dunyoga qanday signal bermoqchi? “Tolibon” ichidagi birdamlik bugun qanchalik mustahkam? Kun.uz “Geosiyosat”da mavzuni tahlil qilish uchun bir qancha afg‘onshunoslar Anvar Yo‘ldoshev, Nurislom Ahmadjonov va Azizbek Fayzullayevni taklif etdi.
“The New York Times”ning Sirojiddin Haqqoniy bilan qilgan intervyusi kimlarga va qanday signal bo‘lishi mumkin?
Anvar Yo‘ldoshev: Sirojiddin Haqqoniyning bu birinchi intervyusi emas. G‘arb davlatlariga berayotgan oxirgi ikki yilda u eng ashaddiy terrorchidan diplomat, siyosatchi yoki davlat xodimiga aylandi. Bilamiz, Sirojiddin Haqqoniy “Tolibon” ichki ishlar vaziri lavozimida ishlayapti va u Afg‘onistonni tashqi dunyoga olib chiqishi kerakligini ko‘rsatayotgan “Tolibon” hukumati a’zolaridan eng asosiylaridan biri sifatida ko‘rilmoqda. Afg‘oniston tashqi dunyo bilan hamkorlikka kirishishi kerakligini aytayotgan rahbarlardan biri bo‘lib qoldi.
Albatta, intervyular ortida ochiqlangan-ochiqlanmagan maqsadlar bor, ular haqida suhbat davomida yana gaplashamiz.
Nurislom Ahmadjonov: Hozirda media olamida Sirojiddin Haqqoniyning intervyusi shov-shuv sifatida talqin qilinyapti. Ashaddiy terrorchidan diplomatga aylanishi bu qandaydir bir ishora, ya’ni bu intervyudagi ishoralar nimaga qarab ketadi?! Bevosita “The New York Times” birinchi navbatda AQShda demokratlarga yaqin bo‘lgan nashrlardan biri hisoblanadi va aynan nima uchun bu AQShda prezidentlik saylovlari oldidan, ya’ni prezidentlik saylovlari arafasida Haqqoniy intervyusi nashr etilgani ham qandaydir signal bo‘lishi mumkin. Ya’ni demokratlar va respublikachilar o‘rtasidagi debatlarda Afg‘onistondan qo‘shinlarni olib chiqib ketish masalasi ham tanqid qilingan va mana shu vaziyatni yumshatish hamda tanqidlarga qaratilgan intervyu bo‘lishi ham mumkin. Bu, albatta, AQSh tomonidan “Tolibon”, ya’ni Sirojiddin Haqqoniydan foydalanish hisobiga amalga oshirildi. Haqqoniylar oilasi tarixan Markaziy razvedka boshqarmasi bilan bevosita aloqa qilib kelgan, bundan tashqari, moddiy yordamlar ham olib turgan deyiladi. Hozirgi globalizatsiya jarayonlarida yana Haqqoniy tarmog‘i global trendga chiqmoqda. Bu esa AQSh tomonidan ikkinchi signal bo‘lishi mumkin.
So‘nggi vaqtlarda esa Sirojiddin Haqqoniy va “Tolibon” yetakchisi Haybatulloh Oxunzoda o‘rtasidagi nizolar haqida mediada turli xil xabarlar tarqalyapti.
Ba’zi tahlilchilar bu shunchaki nizo emas, balki axborot manipulyatsiyasi degan qarashlarni ham ilgari suryapti. Menimcha, e’lon qilingan intervyuda go‘yoki Qo‘shma Shtatlar liderlik masalasida Sirojiddin Haqqoniyni qo‘llab-quvvatlashga tayyor degan signal beryapti va kelajakda AQSh bu bilan birinchi navbatda hamkorlik qilishga tayyor. Demak, Vashington qo‘shinlarini Afg‘onistondan olib chiqib ketgandan keyin yana mintaqaga qaytish vositasi sifatida Sirojiddin Haqqoniyni ko‘rayotgan bo‘lishi mumkin. Shu jihatdan endi Sirojiddin ham mana shundan foydalangan holda balki o‘zining keyingi strategik harakatlarini amalga oshirish uchun foydalanishi mumkin. Sirojiddin Haqqoniy bilan bo‘lib o‘tgan intervyu Kobulda o‘tkazilgan. Bu, albatta, G‘arb jurnalistining mamlakat poytaxtida intervyu olishi G‘arb davlatlari, jumladan, Amerika bilan haqqoniy tarmog‘i aloqasi kuchliligidan signal berishga qaratilgan. Lekin shu bilan birgalikda aytish mumkinki, o‘sha berilgan intervyuni to‘liq shaklda yoki video, audiovizual material ko‘rinishida biz ko‘rmaganmiz va bu yuqorida aytilgandek, Haybatulloh Oxunzodaning, ya’ni ortodoksal (idealogik jihatdan odatlariga qatiy amal qiluvchi) qarashga ega bo‘lgan “Tolibon” vakillariga zarba berish maqsadida G‘arb manipulyatsiyasi ham bo‘lishi mumkin.
“Tolibon” ichida qaysi guruhlar raqobati bor va ularning da’vosi nima?
Anvar Yo‘ldoshev: Tashqaridan qaraganda jips bo‘lib ko‘rinsa ham, “Tolibon” harakati rahbariyatida nizolar mavjud. Bu haqida hatto ommaviy axborot vositalardan ayrim maqolalar chiqqan, ba’zi ma’lumotlar sizdirilgan.
Haybatulloh Oxunzoda, o‘zi 1961 yilda tug‘ilgan, u 2016 yilda Mulla Umar o‘rniga iqtidorga kelgan. Sirojiddin Haqqoniy esa “Tolibon” tuzilishida uni tashkil qilishda qatnashgan shaxslardan hisoblanadi. Otasi Jaloliddin Haqqoniy bilan birga janglarda ham qatnashgan.
Qandahorlik Haybatulloh Oxunzoda oliy rahbar va Sirojiddin Haqqoniy orasidagi nizolardan yaqqol bittasi: oliy rahbar Oxunzoda o‘z xodimlariga ishonmay, qandahorliklardan iborat (“Tolibon” yetakchisi aynan Afg‘onistonning Qandahor viloyatida tug‘ilgan) qo‘riqchilar guruhini tuzdi. Bular o‘rtasidagi kelishmovchiliklardan yana biri – xotin-qizlarning huquqlari va inklyuziv hukumat tuzish masalasi.
Azizbek Fayzullayev: Aynan shu maqola chiqish arafasida “Tolibon” amiri (Shayx Haybatulloh Oxunzoda) shaxsiy gvardiyasi rahbari etib o‘z kuyovi Zarg‘ayni tayinladi va korpus soni yigirma mingdan qirq minggacha oshirilgani aytildi Bu xabarlar esa ichki nizo borligini ochiq ko‘rsatmoqda. Qolaversa, bu ikki guruh o‘rtasida bo‘linish yanayam kuchayib boradi. Chunki “Tolibon”ning yuqori elitasi haqiqatdan tushunib, mo‘’tadil kayfiyatdagi qatlam G‘arb davlatlari yoki umuman qo‘shnilar bilan aloqada bo‘lmasa va dunyo talablarini bajarmasa, mamlakatdagi ayni paytda og‘ir bo‘lib turgan gumanitar vaziyat yanada og‘irlashib ketishi mumkin. “Tolibon” kelgandan keyin Afg‘onistonda ancha ijobiy o‘zgarishlarga erishilgandek tuyuladi. Masalan, importning ko‘payishi, eksportning ikki baravar oshgani, soliq va bojxona tushumlarining yaxshilanishi. Ammo amerikalik iqtisodchilar buni “ochlik muvozanati” deb atadi, ya’ni hozirgi kundagi bu iqtisodiy o‘zgarishlarning uzoq muddatli effekti juda yomon bo‘lishi mumkin. Chunki tobora “Tolibon” xalqaro aloqalardan uzilib qolmoqda va uni avvalgi Doha guruhi, ya’ni Qatar faoliyat yuritgan mo‘’tadil guruhi tushunadi. Ular o‘z amirlarini, ya’ni Haybatullohni keskin qarorlarga emas, balki mo‘’tadil qarorlarga undamoqda.
Anvar Yo‘ldoshev: Hozir Afg‘onistonga juda katta iqtisodiy yordam mablag‘lari berilayotgani kim tomonidan o‘zlashtiriladi, qayoqqa boradi, bu masala juda katta rol o‘ynayapti. Nizolar mana shu pul oqimini o‘zlashtirish masalasida ham kelib chiqishi mumkin.
Nurislom Ahmadjonov: Ma’lumotlarga ko‘ra “Tolibon” ichida uchta pushtun guruhi o‘rtasida o‘zaro raqobat va kurash bor. Bu birinchisi, Qandahor guruhi, ya’ni “Tolibon” rahbari hisoblangan Haybatulloh boshchiligidagi radikallashgan guruh. Ikkinchi guruh esa “Tolibon”ning ichki ishlar vaziri Sirojiddin Haqqoniy boshchiligidagi guruhdir. Haqqoniy tarmog‘i haqida gap ketganda Markaziy razvedka boshqarmasi bilan hamkorligi, shuningdek Sharqiy Turkiston islom harakati, O‘zbekiston islom harakati, Ansorulloh (Tojikiston tolibalari deb atash ham mumkin) yoki Tehrika Toliboni Pokiston, ya’ni Pokiston tolibalari kabi terroristik guruhlar (“Al-Qoida” bilan ham hamkorlik qilingani aytiladi) bilan aloqadorligi haqida ma’lumotlar bor.
Uchinchi guruh bu Qatar guruhi hisoblanib, bu guruhga “Tolibon”ning iqtisodiy masalalar bo‘yicha bosh vazir o‘rinbosari Mulla Abdul G‘ani Barodar hamda “Tolibon” mudofaa vaziri Mulla Muhammad Yoqub boshchiligidagi ancha mo‘’tadillashgan guruh kiradi. Hozirda mana shu uchta pushtun guruh o‘rtasida raqobat kuchaygan. Sirojiddin Haqqoniyning Haybatulloh bilan bevosita maslahatlashuvsiz xorijiy davlatlar bilan aloqa qilishi yoqmaydi.
Yuqorida aynan uchta klan to‘g‘risida gapirdingiz, lekin xalqaro hamjamiyat aynan Doha guruhini asosiy o‘ringa qo‘ymaydimi yoki bu yerda toliblar ichidagi mavqega bog‘liqmi?
Toliblar ichida bu guruhlar alohida mavqega ega.
Masalan, Sirojiddin Haqqoniy Afg‘onistonning shimoliy qismlarida katta obro‘ga ega va Badaxshon viloyati sabab Xitoy bilan yaqin munosabatlarga ega.
Qatar guruhi vakillari, Mulla Abdul G‘ani Barodar boshchiligidagi faoliyat bevosita siyosiy jarayonlar bilan, iqtisodiy jarayonlar bilan va xalqaro masalalar bilan bog‘liq. Hazirda de-fakto hisoblagan “Tolibon” o‘z hokimiyatini de-yurega o‘zgartirish uchun iqtisodiy yaqinlik bilan oshiradi, ya’ni boshqa xorijiy davlatlar bilan birga iqtisodiy hamkorlikni yo‘lga qo‘ygandan keyin bevosita siyosiy yaqinlikka ham olib kelishi mumkin.
Haqqoniy tarmog‘i o‘zi nima?
Anvar Yo‘ldoshev: Haqqoniy tarmog‘i 1983 yillarga borib taqaladi. Tarmoqni uning otasi Jaloliddin Haqqoniy shakllantirgan va mujohidlarga rahbarlik qilgan. Haqqoniy tarmog‘i bir qancha arab davlatlari va chegaradosh bo‘lgani uchun Pokiston bilan birga ishlagan. Natijada Jaloliddin Haqqoniy nufuzli dala qo‘mondonlaridan biriga aylandi. Gulbiddin Hekmatyor va Ahmadshoh Mas’ud o‘rtasida kelishmovchilik bo‘lganda Jaloliddin Haqqoniy ularni yarashtirishda katta rol o‘ynagan. O‘z vaqtida uni hatto prezidentlikka va bosh vazirlikka ham tavsiya qilishgan. Ikki minginchi yillarda buning otasi juda nufuzli edi.
Sirojiddinga kelsak uning yana to‘rtta ukasi bor. Lekin asosiy merosxo‘r sifatida Sirojiddin otasining o‘rnini egalladi. Tarmoq kuchli, nufuzli, pulga ega va turli davlatlar bilan aloqalar olib boradi. U davlatlar orasida birinchi galda aytganimiz Pokiston, keyin arab davlatlari, Yaqin Sharq mamlakatlari va albatta Amerika Qo‘shma Shtatlari.
2008-2010 yillardagi Afg‘onistonda asosiy terrorchilik harakatlarini “Tolibon”ning ana shu tarmog‘i qilgan. 2008-2009 yillarda Kobuldagi Serinniy mehmonxonasidagi portlashlar, Hamid Karzayga hujumlar, masjidlar va boshqa joylarda ko‘plab teraktlarni amalga oshirgan. Ularning odamlari juda ko‘p xudkushlik bilan shug‘ullangan. Odam o‘g‘irlash bilan, reket bilan ham shug‘ullangan.
Azizbek Fayzullayev: Haqqoniy tarmog‘i oilaviy xususiyatga ega. Guruhda islom omili va pushtun kodekslari yuqori o‘rinda turadi. Haqqoniy ismini o‘zi ta’lim olgan Pokistondagi Darul Ulom Haqqoniya madrasasi nomidan olgan. Sovet kontingentiga qarshi kurashish uchun ular to‘g‘ridan to‘g‘ri Amerika Markaziy razvedka boshqarmasidan naqd pul va qurol-yarog‘larni olgani ham aytiladi. Zamonaviy davrdagi G‘arb bilan aloqalariga keladigan bo‘lsak, Sirojiddin Haqqoniyning amakisi, ya’ni Jaloliddin Haqqoniyning ukasi Ibrohim Umariy 2011 yilda Dubayda Amerika vakillari bilan maxfiy tarzda uchrashgani yoki oradan to‘rt yil o‘tib, 2016 yilda Yevropada ularni ba’zi bir maxfiy uchrashuvlarda ko‘rilgani, G‘arb bilan yaqin aloqada ekanidan xabar beradi.
Xattoki o‘shanda muxbirlar savol ham berishgan: Amerika ham urushni tugatishni xohlasa, Haqqoniy tarmog‘i ham urushni tugatishni xohlasa, Afg‘onistonda nima uchun urush hali ham davom etyapti, degan masalalar ko‘tarilgan.
Lekin bularning faoliyati Afg‘oniston ichida, ya’ni global jihod degan narsa yo‘q. Lekin ba’zi ekspertlar xorijiy mamlakatlardan olayotgan xayriya yordami kelajakda global jihodga sabab bo‘lishi mumkin deb taxmin qilinadi. Biroq bu qanchalik to‘g‘ri ekani hozircha aniq emas.
Sirojiddin Haqqoniy xattoki “Al-Qoida” bilan ham ishlagan, xudkushlik teraktlarini tashkillashtirgan. Hozirda uni mo‘’tadil tarafga o‘zgargan deyish qanchalik asosli? Haqqoniy hokimiyatga erishish uchun o‘zini shunday ko‘rsatmayaptimi?
Agar vaziyat taqozo qilsa, odam o‘zgaradi, tashkilot va uning faoliyati ham o‘zgaradi. Bugungi kunda Afg‘onistonda ushbu tashkilot faoliyatida terrorchilik harakati yo‘q desak ham bo‘ladi, bu vaqtinchalik to‘xtatilgan deyish ham mumkin.
Ammo intervyulardan ma’lumki, maqsad Afg‘onistonni dunyoga ochish va vaziyatni yaxshilash haqida gapirilmoqda. Asosiy maqsad baribir Oxunzoda o‘rniga guruh rahbarligiga kelish.
Azizbek Fayzullayev: Har qanday hokimiyatning asosi iqtisodiyot ustiga qurilishini unutmasligimiz kerak. Afg‘onistonda hozirgi iqtisodiy tendensiyalar davom etsa, mamlakatdagi vaziyat qulaydi. “Tolibon” hokimiyatga kelguncha ayollarni ish bilan ta’minlash ko‘rsatkichi 16 foizdan 46 foizgacha oshirilgan edi, hozir “Tolibon” davrida bu narsa nolga tushib ketdi. Bu kelajakda fuqarolarning turmush sharoitini og‘irlashtirib yuborishi mumkin. Agar hokimiyatga kelish ularning asosiy maqsadi bo‘lsa va bu maqsadni amalga oshirishdan oldin asoslarni qo‘yish talab qilinsa, bu holat yaqqol ko‘rinadi.
Bundan tashqari, bugungi kunda Turkmaniston katta ishlar qilyapti. Nima uchun Oxunzoda hech qachon xorijga chiqmagan va sentabr oyida Turkmanistonga kelgan? Sababi, TAPI loyihasi (Turkmaniston-Afg‘oniston-Pokiston gaz quvuri). Afg‘onistonga bu quvur yiliga 600 million dollar foyda olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, bu yerdan temiryo‘l ham o‘tadi, u orqali bir yilda 10 million tonna yuk o‘tadi.
Afg‘oniston bilan bog‘liq boshqa davlatlarning loyihalari ham bor-ku, nega Turkmanistonga aynan oliy rahbar bordi?
Anvar Yo‘ldoshe: Birinchi navbatda tabiiyki, iqtisodiy manfaat bor. Oxunzodaning bunday katta loyihaga boshchilik qilishi Haqqoniy bilan raqobat fonida bo‘lyapti.
Azizbek Fayzullayev: Turkmaniston “Tolibon”ning birinchi hokimiyatini (1996-2001 yillar) ham rad etmagan. Markaziy Osiyo davlatlaridan faqatgina Turkmaniston ular bilan faol diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘ygan. Shuningdek Xavfsizlik shartnomasi tashkiloti doirasida Turkmanistonning birinchi prezidenti “Tolibon”dan xavf ko‘rmayapmiz deb bayonot ham bergan. Hattoki Turkmanistonning eng xavfsiz chegaralari Afg‘oniston bilan deyilgan vaqtlar ham bo‘lgan. Balki bunga ham bog‘lash mumkindir.
Sirojiddin Haqqoniy va Oxunzoda o‘rtasidagi kelishmovchiliklarning sababi va kesishgan nuqtalar qaysilar?
Nurislom Ahmadjonov: 2024 yil iyul oyida Haybatulloh Qandahorga xavfsizlik organlari rahbarlarini kengashga chaqirdi. Jumladan: mudofaa vaziri Muhammad Yoqub, ichki ishlar vaziri Sirojiddin Haqqoniy, razvedka boshqarmasi boshlig‘i Abdulhaq Vosiq. Shu paytda Qandahordagi Haybatulloh atrofidagi mullalar xavfsizlik organlari rahbarlaridan yana qaytadan Haybatullohga bay’at berishini talab qildi. Sirojiddin Haqqoniy esa faqat bir marta sodiqlik qasamyodi beriladi, ikkinchi marta bay’at berish bu mantiqsizlik, deya e’tiroz bildirdi. Lekin “Tolibon”ning o‘zi buni rad etadi.
Anvar Yo‘ldoshev: Sirojiddin Haqqoniy ayollar ta’limini cheklamaslik haqida aytgan bo‘lsa ham, Oxunzoda bunga ruxsat bermadi va keskinlikning asosiy sabablaridan biri ham shu.
Azizbek Yo‘ldoshev: Qolaversa, Sirojiddin Haqqoniy sabab ayollar huquqi ta’minlansa, bu Sirojiddinni yanayam G‘arb bilan yaqinlashtiradi. Chunki G‘arbning eng asosiy da’volaridan biri aynan xotin-qizlar huquqi bilan bog‘liq.
Ba’zi manbalarga ko‘ra Haybatullo Oxunzodani AQSh tomoni haftalik daromad bilan ta’minlab turadi degan ma’lumotlar bor. “Tolibon” hokimiyatga kelgandan beri boshlangan bu ta’minot aynan mana shu sentabr oyida to‘xtatib qo‘yildi va bu fonda Sirojiddin Haqqoniy bilan intervyu e’lon qilinib, Haqqoniy asosiy darajaga ko‘tarilyapti.
Agar siz aytgandek G‘arbni o‘zi moliyaviy ta’minlab tursa, nima uchun “Tolibon” bilan shuncha vaqt davomida kurashdi?
Azizbek Fayzullayev: Mintaqada Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘zining qolgan raqiblari bilan hisoblash uchun richag sifatida saqlab turadi degan fikr ko‘plab ekspertlar tomonidan aytiladi, ya’ni u “Tolibon”ni baribir o‘z tizginida ushlab turaveradi.
Undan tashqari, bu qo‘shni davlatlarga xavf ko‘rinishida ularni qaysidir ma’noda tiyib turish uchun ham “Tolibon”dan foydalanish mumkin.
Anvar Yo‘ldoshev: Haqqoniy tarmog‘i eski otasi paytida ham, keyin, Sirojiddin paytida ham Amerika Qo‘shma Shtatlari maxsus xizmatlari bilan doim maxfiy tarzda uchrashib turgan, ulardan pul mablag‘lari va qurol-yarog‘ olib turgan. Hozir ham shunday deb o‘ylayman.
Asosiy raqiblar bilan siyosatini muvozanatlashtirish uchun ham mavjudligini saqlab turadi. Chunki AQSh chiqib ketsa, o‘rnini tabiiyki, Rossiya yoki Xitoy egallaydi.
Sirojiddin Haqqoniy va Haybatulloh Oxunzodaning xalqaro qo‘llovlari qaysi davlatlar?
Nurislom Ahmadjonov: Haqqoniy bevosita Xitoy bilan aloqadorligi mavjud, Haybatullohni esa ma’lum ma’noda boshqa davlatlar asosiy o‘yinchi sifatida ko‘rmaydi. Aynan G‘arb davlatlari hozirda Haybatullohni asosiy o‘yinchi sifatida ko‘rmayapti. Chunki ekspertlarning fikricha, hozirgi “Tolibon” ichidagi tinchlik davri o‘z nihoyasiga yetdi, endi ichki beqaror vaziyat hukm sura boshladi. Xuddi shunday vaziyatda hech bir xorijiy davlatlar Haybatullohni qo‘llamaydi yoki uning atrofida qandaydir harakatlarni amalga oshirmaydi.
Anvar Yo‘ldoshev: Haybatulloh Oxunzodani G‘arb davlatlari qo‘llamasa ham, shunga qaramay, Saudiya Arabistoni, Arab Amirligi orqasida turishi mumkinligini qayd qilish kerak. Chunki u boshqaruvda diniy omilni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Sirojiddinni birinchi galda Xitoy va Pokiston qo‘llaydi. Pokiston bilan u avval ham ishlagan, bundan keyin ham ishlaydi.
“Tolibon” ichidagi etnik o‘zbek qo‘mondonlar (Salohiddin Ayyubiy va Abdulsalom Hanafiy) qaysi guruh tomonida bo‘ladi?
Azizbek Fayzullayev: Agar etnik unsur bu yerda asosiy darajaga ko‘tariladigan bo‘lsa, o‘zbek millatiga mansub bo‘lgan afg‘onistonlik “Tolibon” vakillari menimcha mo‘’tadil tomonda bo‘lsa kerak. Jumladan, bu yerda Salohiddin Ayubiydan tashqari, Abdussalom Xanafiy alohida qayd etish kerak. U Qatar guruhi tarkibida bo‘lgan, G‘arb davlatlari bilan muloqotlarda bo‘lgan. Bu jihatdan uning tomoni ma’lum. Yana bitta narsaga alohida e’tibor berish kerakki, ularni tarkibidagi rahbariy organlarda etnik o‘zbeklar juda kam sonli. Salohiddin Ayyubiy hozirgi kunda Zobul viloyatida xavfsizlik masalalari rahbari sifatida faoliyat yuritayotgan o‘zbek. U 21 oktyabr o‘zbek tili kuni arafasida intervyusida til masalasiga to‘xtaldi va o‘zbek tili doim yashashda davom etadi, o‘lmaydi, dedi. Biz bu tilda farzandlarimizni tarbiyalashda davom etamiz, dedi. Lekin shu bilan birgalikda, unda turkiylik yoki o‘zbeklik unsuriga emas, diniy mansublikka e’tibor yaqqol sezilib turgan edi. Bu jihatdan olib qarasak, Oxunzodaga yaqinligini payqash qiyin emas.
Sirojiddin Haqqoniyning ehtimoliy hokimiyatga kelish istiqbollari qanday?
Anvar Yo‘ldoshev: O‘ylaymanki, Haqqoniy G‘arb davlatlari va dunyo hamjamiyati talab qilayotgan asosiy talablarni bajaradi, ulardan birinchisi allaqachon bajarilgan. Afg‘oniston giyohvand moddalarni yo‘q qilib ulgurdi va minimal darajaga tushirdi.
Ikkinchi talab inklyuziv hukumat tuzish. Inklyuziv hukumat qurishga ham Haqqoniy ijobiy qaraydi va dunyoga Afg‘onistonning ochiqligini ko‘rsatadi. Uchinchisi bo‘yicha biz gapirdik, ayollar haq-huquqini ta’minlash. Shuning uchun, mana shu uchta talabni amalga oshirsa, dunyo hamjamiyati ularni tan oladi. Ularni tan olsa, Afg‘oniston ochiladi. Afg‘oniston ochilsa, ularga investitsiyalar kirib keladi. Sarmoyalar kirib keladi, loyihalar amalga oshirilsa, Afg‘onistondagi hayot ancha yaxshi bo‘ladi degan umiddamiz.
Nurislom Ahmadjonov: Agar Sirojiddin Haqqoniy “Tolibon” hokimiyati tepasi keladigan bo‘lsa, qanday oqibatlar olib kelishi haqida gapirmoqchiman. Deylik, Oxunzoda ham, Sirojiddin ham pushtun etnosi bilan bog‘liq. Bevosita, agar Sirojiddin Haqqoniy hokimiyatga keladigan bo‘lsa, pushtun guruhlar o‘rtasida kurashlar avj olishi mumkin. Deylik, pushtun guruhlar o‘rtasida turli xil urug‘lar mavjud. Urug‘lar juda ham ko‘p. Haybatullah Oxunzoda aynan Durroniy urug‘lariga mansub bo‘lgani uchun, Sirojiddin Haqqoniy urug‘lari tomon bilan ham o‘zaro kurash kelib chiqishi mumkin. Bu natijada nimani keltirib chiqaradi?
Sirojiddin Haqqoniy bilan Pokiston o‘rtasidagi aloqalar yanada yaqinlashadi. 2024 yilning 11 oktyabrida, Pokistonning Haybar shahrida pushtunlarning buyuk jirg‘asi bo‘ldi. Tarixdagi eng keng ko‘lamli mana shu jirg‘ada manbalarga ko‘ra o‘ttiz mingdan ortiq pushtunlar yig‘ilgan. Bu yerda davlatchilik masalasini ko‘tarishdi. Agar Sirojiddin Haqqoniy hokimiyat tepasiga keladigan bo‘lsa, Afg‘oniston hududida yana bir Pushtuniston davlatining tuzilishiga olib kelishi mumkin.
Azizbek Fayzullayev: Biz hozir G‘arb davlatlarining yordamlarini gapirdik, lekin ichki siyosat, ichki xalqning xohish-irodasi muhokama qilinmadi. Bu yerda Haybatulla Oxunzodani ular oliy rahnamo sifatida tan oladi. Shu nuqta nazardan qaraydigan bo‘lsak, ular Haybatulloh Oxunzodadan shunchaki yuz o‘girib, Sirojiddin Haqqoniyga bo‘ysunib ketishi qiyinroq masala.
Qolaversa, bu yerda yana bir jihat bor: Afg‘onistondagi aynan “Tolibon” tarkibidagi ko‘plab vakillar, ya’ni jangchilari, “Tolibon” hokimiyatga kelib turgan bo‘lsa ham, ular ba’zi bir liberal islohotlar natijasida qaytadan “Tolibon” tarkibidan chiqib, IShID Xuroson yoki “Al-Qoida” singari boshqa guruhlarga o‘tib ketishgani qayd etilgan. Bu demak, ular hali unchalik mo‘’tadil kayfiyatga tayyor emasligini bildiradi. Buning ikkinchi jihati daromad bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin, albatta. Mana shu jihatlarni ham hisobga olib, to‘liq aniq kartinasini chizish qiyinroq.
NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.
