Qo‘shma Shtatlar prezidentligiga nomzodlar Jo Bayden va Donald Tramp o‘rtasidagi debat ayni vaqtda dunyo siyosiy maydonida keng muhokamalarning markazida.

Debat davomida ularni nafaqat ichki masalalar, balki tashqi siyosatda Rossiya va Xitoyga nisbatan pozitsiyalari ham ajratib turdi. Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq siyosatida o‘zgarish bo‘ladimi? Umuman, dunyo tartiboti uchun qay biri qulay nomzod? «Geosiyosat» mavzuni tahlil qilish uchun bir qancha siyosatshunoslarni taklif etdi.

— AQSh prezidentligiga nomzodlar Donald Tramp va Jo Bayden o‘rtasidagi debat haqida fikringiz qanday?

Sayfiddin Jo‘rayev: — Ko‘pchilik AQShni oligarxlar yoki bir doira odamlar boshqarishini aytadi, lekin kechagi debatda ular unchalik rol o‘ynamasligini ko‘rdik. Baydenning kampaniyasiga qanchalik pul tikilib, uning yutishini kutganlar bor edi, Trampda ham shunday. Lekin Bayden yutqazdi, ya’ni Tramp oldida emas, saylovchilar oldida yutqazdi. Demokratiyaning bir ko‘rinishi bo‘ldi, odamlar shu debatni baribir kuzatadi, u yerda nimadir yashirib bo‘lmaydi.

Tramp o‘zini dadil tutdi, boshida ozroq ehtiyotkor bo‘lib turgandi, lekin Baydenning harakatlaridan keyin u jonlanib, o‘zini erkin tutdi. Baydenda esa faqat shu jarayondan o‘tib olish psixologiyasi ustunlik qildi. Uni shunga tayyorlashgan, turib bersangiz bo‘ldi, deb. Lekin savollar to‘g‘ridan to‘g‘ri saylovchilardan kelgani uchun javob berish qiyin bo‘ldi.

Bu debat demokratiyaning bir tarozisi ko‘rinishida bo‘ldi. Bundan tashqari, butun dunyo uchun, AQShning do‘st-u dushmanlari uchun signal bo‘ldi. Bu yerda dunyoning strategik masalalari ko‘rildi. Amerika keyingi 4 yilda qanday tashqi siyosat olib boradi, davlatchiligida qanday yo‘nalish bo‘lishini ko‘rish mumkin.

Debatda iqtisod ustuvor yo‘nalish bo‘ldi, ichki jamiyatni shu narsa qiziqtiradi. Iqtisodiy strategiya ko‘rildi. Trampning strategiyasida bu masala ko‘proq yoritilgan, shu sababli unga ko‘proq moyillik bildirildi.

Shuhrat Rasul: — Kechagi debat noan’anaviy bo‘ldi, chunki shu paytgacha teledebatlarni maxsus komissiya uyushtirgan, bu safar esa debat o‘tkazish CNN telekanaliga yuklatildi. Bundan tashqari, har ikki nomzod hali rasman tasdiqlangani yo‘q. Demokratlar partiyasining katta qurultoyi 19 avgustga belgilangan, shunda Bayden tasdiqlanishi kutilyapti. Ba’zi fikrlarga ko‘ra, bu debatni demokratlar uyushtirgan, ya’ni Baydenning holatini bilib olish uchun. Lekin debat Baydenning mutlaqo tor-mor bo‘lganini ko‘rsatdi. Wall Street jurnali ham Bayden tor-mor bo‘ldi deb yozib chiqdi, boshqa jahon nashrlarida ham shunga o‘xshash gaplar. CNN o‘tkazgan so‘rovnomada ham Bayden 33 foiz, Tramp 67 foiz ovoz olgan.

Baydenning kamchiligi qarib qolgani bo‘lyapti, qarilik kasalligi ham bor unda, 81 yoshga kirdi. Agar demokratlar partiyasi Baydenning qatnashmasligini ta’minlay olmasa, ularning g‘alaba qozonishi katta shubha ostida.

— Baydenning debatdagi mag‘lubiyati sababi saylovchilarning savolimi yoki uning yoshi bilan bog‘liq muammomi?

Xayrulla Umarov: — Har ikki nomzodga ham bu yoshingizda prezidentlik vazifasini bajara olasizmi, degan ma’noda savol bo‘ldi. Hokimiyat aqlan boshqariladigan apparat, shu sabab prezidentlar atrofida aqlli maslahatchilar bo‘lishi va prezidentnig o‘zi ham adekvat bo‘lishi kerak.

Baydenning keksaligi, ba’zi chiqishlarda qarilik kasalligi alomatlari ko‘rinyapti. AQShday qudratli davlatning boshqaruvida kim bo‘lishi esa muhim masala. Tramp ham agar saylansa, 84 yoshga chiqadi prezidentlik muddati oxirida. Siyosatda aqliy jihatdan boshqaruv muhim masala. Shu sabab Bayden yoshi sabab tezkor qaror qilishi qanday bo‘lishi ham bir masala.

— Bayden nomzodi bekor qilinishi mumkinmi?

Kamoliddin Rabbimov: — Kechagi debatni kuzatuvchilar va demokratlar partiya va Baydenning o‘zi uchun «fojia» deb atadi. Tramp va Bayden o‘rtasidagi yosh farqi 3 yil, ular AQSh tarixidagi eng qari nomzodlar hisoblanadi.

Bayden berilgan savollarga o‘ylanib qolib javob berdi, tarafdorlari savolga javob bera olarmikan degan xavotirda turdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, debat boshlanishi bilan demokratlar vakillari bir-biriga qo‘ng‘iroq qilib tashvishini bildirgan. Bayden nomzodi bilan g‘alaba qilish imkonsiz, Tramp ancha tetik va dadil. Shunday bo‘lsa-da, ikki nomzodda ham kamchiliklar bor, Tramp ko‘p yolg‘on gapirdi, 30 marta. Lekin Tramp uchun bu yangilik emas, uning siyosiy usuli shunday. U shunday manipulyatsiya qilishni yaxshi ko‘radi.

Bayden kam gapirib, reputatsiyasi qotib qolgan. Shu sabab AQSh saylovchilarida salbiy xulosa qoldirdi. Demokratlar partiyasida vahima, nima qilishni bilishmayapti. Chunki AQSh siyosiy an’anasiga ko‘ra, bir marta saylanib, keyingi saylovga joriy prezident nomzodi qo‘yiladi. Hozir Bayden o‘z nomzodini qo‘yishda qat’iy turibdi. Nazarimda, demokratlar unga bosim qilib, nomzodini qaytarib olishni so‘raydi. Agar Bayden o‘zi nomzodini qaytarib olmasa, boshqalar hech narsa qilolmaydi. Chunki bir necha bosqichli jarayonda Bayden nomzodi tasdiqlanib bo‘lgan, shu sabab o‘zi voz kechishi kerak.

Vitse-prezident Kamala Harrisning reytingi Baydennikidan ham past, faqatgina Kaliforniya shtati gubernatori nomzodi bo‘lishi mumkin, reytingi yuqoriroq. Lekin Trampni yuta oladi degan kafolat yo‘q unda ham.

Shuhrat Rasul: — Demokratlarda hozir kim mana shu voz kechishni Baydendan so‘rashi masala bo‘lib turibdi. Katta ehtimol bilan, Baydenning o‘zi hurmat qiladigan Barak Obama va Mishel Obama buni so‘rashi mumkin, demokratlar iltimos qilsa. Boshqa partiyadoshlarining gapini qabul qilmaydi, xoinlik deb tushunishi mumkin. Demokratlar partiyasi oldida og‘ir tanlov turibdi.

Sayfiddin Jo‘rayev: — Menimcha, Bayden nomzodini qaytarib olmaydi. Baydenning siyosiy jamoasi kuchli, shunday bo‘lishini bilishganda boshqa nomzod bo‘lishini so‘rashgan, yo‘q degan. Bugun Bayden o‘rniga ikki nomzod bor. Birinchisi Kamala Harris, uni Baydenning o‘zi tanlagan, chunki raqobat qiladigan darajada kuchli emas. Ikkinchisi, Kaliforniya shtati gubernatori, lekin u nomzodimni qo‘ymayman degan ma’noda gapirdi.

AQShda partiyalarga tarafdor bo‘lmagan, kimga ovoz berishini aniq bilmaydigan shtatlar bor. O‘rganishlar shuni ko‘rsatyaptiki, mana shu shtatlarda ham Trampga moyillik bor. Buni Bayden tarafdorlari ham biladi, lekin Bayden nomzodini olmaydi.

Shuhrat Rasul: — Tramp avtoritar, uning aytayotgan gaplari shuni ko‘rsatyapti. U AQShni avtoritar davlatga aylantirishi mumkin. U ochiqchasiga Kongressni cheklashini aytadi. AQSh sudlov tizimlariga ham da’volari bor. Ularning fikricha, Tramp AQShni demokratiyadan avtoritarizmga yetaklaydi. Jo Bayden talqinicha, u shu avtoritarizmdan AQShni qutqarib qoladi. Bayden Trampni faqat o‘zi yenga olishini ochiq aytdi, agar Tramp nomzodini qo‘ymasa, men ham qo‘ymasdim, dedi.

Kamoliddin Rabbimov: — AQSh jamiyati bugun ikki qutblashgan. An’anaviy AQShda respublikachilar markazga yaqin o‘ng, demokratlar markazga yaqin so‘l edi. Bugun esa ultra o‘nglar va ultra so‘llar shakllandi, AQSh tarixida bu qadar keskinlashuv bo‘lmagan hali.

Yaqinda AQShda fuqarolar urushini ko‘rsatib bergan film ham ishlandi. Bu orqali demokratlar agar Tramp hokimiyatga kelsa, AQShda fuqarolik urushi bo‘lishi mumkin degan signal yuboryapti.

Xayrulla Umarov: — AQShda birinchi prezident bo‘lgan shaxs ikkinchi marta ham o‘zi nomzodini qo‘yish an’anasi bor. Shu sabab Bayden nomzodini qaytarib olmaydi. Ikkinchidan, prezidentlik saydovlaridan tashqari Kongress, Senat saylovlari ham bor, shu sabab demokratlar obro‘si tushib, o‘sha saylovlarda ham yutqazib qo‘yishi ehtimoli bor. Shuning uchun Baydenning o‘zi qoldiriladi.

AQShdagi ko‘p yahudiylar Trampga urg‘u beradi, bundan tashqari, afroamerikaliklar ham bor. Shu sabab Baydenning o‘zi qolib, qaytadan PR texnologiyalari ishlab chiqiladi.

— Trampning sud jarayonlari saylovga ta’sir qilish ehtimoli qanchalik yuqori?

Shuhrat Rasul: — Trampga 4 ta ayblov e’lon qilingan. Paketlarning biri Kapitoliyga bostirib kirish bo‘yicha, shu paket Tramp uchun xavfli. Agar Kapitoliy shturmida Tramp aybdor deb topilsa, bu davlatga qarshi ish qilish sifatida bo‘ladi va sud qarori bilan uning nomzodi olib tashlanishi mumkin. Qolgan paketlar bo‘yicha aybdor bo‘lsa ham, prezident bo‘laverishi mumkin. Lekin Kapitoliy bo‘yicha aybdor deb topilib, Tramp advokatlari apellyatsiya berib, apellyatsiya vaqti cho‘zilib, shu vaqtda prezidentlikka saylanishi mumkin. Shu sabab bu narsa mavhum bo‘lib turibdi.

Sayfiddin Jo‘rayev: — Prezident qamoqda turib bo‘lsa ham davlatni boshqarishi mumkin, AQSh qonunchiligi ruxsat beradi bunga. Trampning saylanish ehtimoli katta bo‘lgani sabab qamoq jazosi o‘rniga jarima jazosi qo‘llashi mumkin sudyalar. Qamalsa ham, o‘sha yerda turib ishlash uchun sharoit qilinadi. Trampning o‘zi shu bo‘yicha savolga baribir boshqaraveraman, degan ma’noda gapirdi. Shu o‘rinda sud hokimiyati ham qonun ustuvorligini ko‘rsatadi. Agar Tramp apellyatsiya bersa, bu ko‘p vaqt olishi, hatto prezidentlik muddati tugab ketishi ham mumkin.

Respublikachilar sud hokimiyatini isloh qilib, ikki sudyani almashtiramiz, deyapti. O‘zi Tramp oldingi muddatida 3 nafar sudyani o‘zi tayinlagandi. Bu orqali sud hokimiyatida monopoliyaga erishib, jazoni bekor qilishga erishishi ham mumkin.

— Tramp va Bayden tashqi siyosatda Rossiya va Xitoyga nisbatan qanday pozitsiyani tutishadi va bu ularning kelajakdagi munosabatlarida qanday rol o‘ynashi mumkin?

Kamoliddin Rabbimov: — AQShdagi ukrainaliklar to‘liq Bayden tomonida. Tramp hokimiyatga kelsa, Putin bilan kelishish ehtimoli yuqori. Tramp prezidentlik davrida Putin uchun qulay shaxs bo‘lgan. Norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Putinning Trampga ta’sir qilish salohiyati nisbatan yuqori. Amerikalik jurnalistlar aytishicha, Tramp Putin bilan uchrashganda har safar o‘ziga kelolmay yurgan, Putinga e’tiroz bildirmagan. Umuman, Putin uchun qulay shaxs.

Tramp Ukrainaga ko‘p mablag‘ berildi, Zelenskiy har safar 50-60 mlrd dollar olib ketyapti, biz bu urushni tezroq yopishimiz kerak, dedi. CNN jurnalistlarining Putin bilan kelishib, masalalarga ko‘z yumasizmi, degan savoliga yo‘q, dedi, lekin aniqlik kiritmadi.

Xitoy masalasida AQShning so‘nggi uch prezidenti yakdil. Farqi shundaki, Tramp yakka AQSh sifatida Xitoyga qarshi turadi, Bayden esa kollektiv G‘arb va Janubiy Koreya, Yaponiya kabi davlatlar bilan birga qarshi turadi.

Xayrulla Umarov: — AQSh oligarxik davlat, yahudiy qadriyatlari asosida tashkil topgan. Demokratiyaning elementlari qonun chiqaruvchi hokimiyatlar bo‘linishi bo‘ladi. AQShda vazirlar mahkamasi yo‘q, sudyalarni prezident tayinlaydi. Bunda demokratiya yo‘q. Boylar boshqaradi, ular 2 xil: birinchisi, demokratlar energiya resurslari ustidan nazorat qiladi, ikkinchisi qurol-yarog‘ lobbisi. AQSh Kongressida qonun olib chiqishdan oldin lobbiga ko‘rsatiladi, unga ma’qul bo‘lsa ishlatiladi.

Umuman, asosiy tashqi siyosat o‘zgarmaydi, Rossiya va Xitoy strategik raqib. Isroil davlatini tuzish masalasi 4 ta joyda bo‘lgan: Efiopiya, Iroq, Qrim va Quddusda. Ukraina hududida ham yahudiylar ko‘p yashagan. Rossiya bilan bosib olingan yerlarni beraman, sen Yaqin Sharqda Isroilga qarshi faoliyatingni to‘xtatasan, degan masala bo‘ladi. Bu bo‘yicha respublikachilar va demokratlar ikki xil olib boradi bu borada ishni.

Sayfiddin Jo‘rayev: — Saylovlar AQShning ichki ishi. Kim kelishidan qat’i nazar AQSh manfaatlari bo‘yicha ish bo‘ladi, buni hech kim o‘zgartirolmaydi. Ayrim davlatlar shu vaziyatda o‘ziga foyda olishga harakat qiladi, lekin AQSh bunga muhtojmas.

Putin menga Bayden qolgani qulay degandi, chunki Baydenning tashqi siyosati yumshoqroq Trampnikiga nisbatan. Tramp Rossiya va Ukraina masalasini hal qilaman, deyapti.

Kamoliddin Rabbimov: — Rostdan ham Tramp harakatlarini oldindan taxmin qilib bo‘lmaydigan shaxs. Uning maslahatchilari biror nimani bosim bilan uqtirsa, fikrini juda tez o‘zgartiradi. Bayden esa asosiy qoidalaridan og‘ishmaydi.

Bayden prezidentlik davrida Rossiya uchun real xaaf bo‘lmadi, lekin Xitoy bilan savdo-iqtisodiy urush bir necha barobar oshdi. Lekin Tramp hokimiyatga kelib, uning maslahatchilari Rossiya-Ukraina urushi bo‘yicha keskinroq choralar taklif etsa, u buni qo‘llash ehtimoli yo‘q emas.

Xayrulla Umarov: — Xitoy AQSh uchun iqtisodiy tahdid. Xitoyning o‘zi ham biz urushmaymiz, deydi. Asosiy kuchi iqtisodiy jihatdan. Tramp Xitoy sotib olgan kompaniyalarni AQShga qaytarish haqida ham gapirdi. Xitoy bugun mikrochiplar ishlab chiqarishda AQSh bilan bellasha olyapti. Xitoy AQSh qarzlarini o‘ziga sotib olyapti. AQSh o‘z dollarini ichki bozorga qaytarsa, unda parokandalik bo‘ladi. AQShni tashvishga solayotgan narsalardan biri shu. Lekin Xitoy va AQSh bir-biriga iqtisodiy bog‘liq, birining iqtisodiy barbod bo‘lishi ikkinchisining barbod bo‘lishiga olib keladi.

Shuhrat Rasul: — Tramp doim biz uchun birinchi raqamli dushman Xitoy deb keladi. Bayden 2020-yillarda Rossiya birinchi raqamli dushman, Xitoy iqtisodiy raqib degan.

AQSh elitasining xavotirlari shundaki, Tramp AQShning butun dunyoda iqtisodiy, siyosiy gegemonlik siyosatidan voz kechib qo‘yishi mumkin. Tramp izolyatsionist siyosatchi. Respublikachilar partiyasida ham neoliberalizm va neokonservatizm bor, bu esa dunyoni boshqarishga asoslangan. AQSh elitasi Trampni ko‘chadan kelgan odam deb, sodda biznesi tartib-tamoyili bilan ish ko‘rib, ishlarni rasvo qilishidan qo‘rqishyapti.

2016 yilda Tramp hokimiyatga kelganda ham shunday bo‘lgandi. Lekin siyosatda hech narsa o‘zgarmadi. Maykl Pompeo davlat kotibi bo‘ldi, u esa AQSh siyosatini yaxshi biladigan odam edi. Tramp prezident bo‘lgani bilan aslida siyosatni Pompeo singari odamlar olib bordi. Bu safar ham katta ehtimol bilan uning atrofida u singari uzoqni ko‘ra oladigan shaxslar bo‘ladi.

— Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo uchun qaysi nomzod ma’qul?

Kamoliddin Rabbimov: — Tramp Isroil tarafdori. 7 oktyabr voqealarigacha ham Bayden va Netanyahu o‘rtasida munosabatlar ma’lum darajada sovuq edi. Demokratlar muvozanat saqlashga harakat qiladi. Agar Tramp kelsa, shu muvozanat buzilib, Tramp Netanyahu tomonga og‘ishi mumkin. Netanyahu ham Trampning hokimiyatga kelishini istaydi, yaqinda ham Netanyahu AQShni tanqid qilib, biz istagan darajada qurollar berilmayapti, degan e’tirozlar bildirdi. Tramp kelsa, Isroilga e’tibor kuchayadi.

Markaziy Osiyoga nisbatan ikki partiyaning munosabati o‘zgarmaydi. Lekin Ukraina borasidagi siyosat o‘zgarishi possovet hududiga jiddiy ta’sir qiladi. Agar Ukrainani qo‘llash pasaysa, bu possovet hududiga, jumladan Markaziy Osiyoga salbiy signal bo‘ladi.

Sayfiddin Jo‘rayev: — AQShning yirik investorlarining axborot-texnologiyalar sohasi bo‘yicha qiziqish katta Markaziy Osiyoga. Iqtisodiy jihatdan AQShda ham taranglik boshlagangan, shu sabab yangi bozor va yangi hamkorlar qidiryapti. Shu nuqtayi nazardan Markaziy Osiyoga bugungi ijobiy tendensiya saqlanadi kamida.

Ukraina masalasi yaqinda hal bo‘ladi kim prezident bo‘lsa ham, chunki hamma charchab bo‘ldi.

Tramp yirik oligarxiyaning vakili, ayniqsa harbiy siyosiy kompleks ortidan, u yirik ishlab chiqaruvchilarning nomzodi bo‘lib chiqyapti. Shu ma’noda aloqalar kuchayadi. Yevropa va Rossiya bilan ham aloqalar chuqurlashadi iqtisodiy jihatdan. Tramp ancha pishgan siyosatchi endi, oldin tajribasiz bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Markaziy Osiyo mintaqasi xalqaro munosabatlarda bir sub’yekt sifatida shakllanyapti, shu sabab AQShda kim prezident bo‘lsa ham, Markaziy Osiyo bilan hisoblashishga majbur.

Xayrulla Umarov: — Demokratlar orqasida energiya resurslari bo‘yicha oligarxlar, respublikachilar ortida qurol-yarog‘ bo‘yicha. Isroilga nisbatan munosabat o‘zgarmaydi, turli nodavlat notijorat fondlar orqali katta miqdorda Isroilga pul ajratadi. Har ikki partiya vakillari ham BMTda Isroilni himoya qilib keladi. Umuman, katta Isroil davlati va Falastin davlati tashkil topmaguncha bu mojaro davom etadi.

Bir mojaroni bartaraf etish uchun boshqa bir joyda mojaro paydo qilinadi kesishgan manfaatlar hududida. O‘zbekiston shunaqa kesishgan manfaatlar hududi hisoblanadi, chunki Markaziy Osiyoning barcha davlatlarini bog‘laydi, eng ko‘p aholiga ega, sanoati katta, barcha qo‘shni davlatlarda o‘zbeklar yashaydi, chegaralar nomuqobil. Shu sabab «gugurt chaqiladigan» yer O‘zbekiston.

Shuhrat Rasul: — O‘zbekiston Markaziy Osiyoda eng barqaror davlatlardan biri, hech kim unga «gugurt chaqolmaydi». Xalqaro valuta fondi O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishini yuqori baholayapti.

Hamma narsani imperiyalar davrida shakllangan g‘oyalar bilan bog‘lash noto‘g‘ri. Manfaatlar kesishgan hudud, bufer hudud deb imperiyalar, sovuq urush davrida shakllangan geografik determinizm bo‘yicha fikrlanyapti. Bu g‘oyalar paydo bo‘lganiga bir-bir yarim asr bo‘ldi. Faqatgina geografik determinizm bilan hamma narsani o‘lchash xato bo‘ladi. Bundan tashqari, siyosatda, ijtimoiy hayotda, iqtisodda boshqa g‘oyalar, nazariyalar ham bor. 20-asr ikkinchi yarmida aynan g‘oyalar bo‘yicha bo‘linish bo‘ldi dunyoda, geografik determinizm bo‘yicha emas.

Biz hozir Markaziy Osiyo deyapmiz, lekin O‘zbekiston xaqida gapirishimiz kerak hozir, chunki Markaziy Osiyo hali yagona iqtisodiy, siyosiy mintaqa emas. Fikrimcha, Tramp bo‘lsa ham, Bayden bo‘lsa ham, O‘zbekistonga nisbatan siyosatida katta o‘zgarish bo‘lmaydi. Shavkat Mirziyoyev respublikachilar davrida ham, demokratlar davrida ham prezident edi, har ikkala tomon bilan yaxshi til topishgan. Bayden bilan ham, Tramp bilan ham aloqalar yaxshi. Tramp davrida AQShga borganda Trampning o‘zi kutib olgandi Shavkat Mirziyoyevni, bu katta hurmat ramzi hisoblanadi. 

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi