XX asrning oxiridagi Sovet ittifoqining parchalanishidan keyin AQSh jahon sahnasida diplomatik, harbiy va geosiyosiy jihatdan mutlaq ustunlikka erishdi va bir qutbli yangi dunyo tartiboti o‘rnatildi. Qo‘shma Shtatlar o‘zining ustun mavqeyidan foydalangan holda, BMT va qator xalqaro moliyaviy tashkilotlarda statusini mustahkamladi hamda boshqa mamlakatlarda yuzaga kelgan harbiy va siyosiy nizolarga aralashib keldi.

Biroq Rossiyaning Ukrainadagi tajovuzkor harakatlari fonida xalqaro geosiyosiy muvozanat tanazzulga uchradi. Mazkur urush mamlakatlarning iqtisodiy o‘zaro bog‘liqligi haqidagi qarashlarni o‘zgartiradi. O‘zaro bog‘liqlik tinchlikni yaratadi degan nazariya uzoq tarixga ega, ammo u Rossiyaning Ukraina va G‘arb bilan munosabatlarida hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmadi. Mazkur tendensiya eski davr tugashi va yangi davr boshlanishi sifatida baholanmoqda va keyingi yangi dunyo tartibotidagi asosiy ishtirokchilari tarkibini boshqacha ko‘rinishga keltirishi ham mumkin. Xo‘sh, bu qanday bo‘ladi?

Yangi “uchburchak”

So‘nggi bir necha o‘n yilliklar ichida Xitoy mislsiz iqtisodiy va texnologik taraqqiyotga erishgan, barqaror, hokimiyatning bir liderdan ikkinchisiga tinch ko‘rinishda o‘tishini boshqarishga qodir, tashqi bosimlarga chidamli davlat sifatida shakllandi. Bugungi XXR dunyo liderligi uchun bemalol da’vo qilish imkoniyatiga ega global kuch. Ukrainadagi urush esa rasmiy Pekin atrofida strategik jihatdan muhim bir qancha davlatlarning norasmiy koalitsiyasi tuzilishiga zamin yaratdi. Xususan, Moskva va G‘arb davlatlari o‘rtasidagi geosiyosiy keskinlik fonida Rossiya va Xitoy munosabatlarida yangi sahifa ochildi. Xitoy na geosiyosiy, na iqtisodiy, na xavfsizlik nuqtai nazaridan Rossiyaning “yo‘q qilinishi”dan yoki parchalanishidan manfaatdor emas. G‘arbparast yoki tartibsiz Rossiyani o‘z xavfsizligiga jiddiy tahdid sifatida ko‘radi. Xitoy o‘zining kuchayib borayotgan qudratiga tayanib, global miqyosidagi hukmron mavqeyini mustahkamlamoqchi, Rossiya esa jahon gegemonligi uchun poygada ishtirok eta olmasligiga iqror bo‘lgan holda, Yevrosiyodagi kuch markazlaridan biri va global o‘yinchi sifatidagi ishtirokini saqlab qolishga intiladi. Yaqinlashuv har ikki tomon uchun o‘z ambitsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi. Moskva bilan iqtisodiy va siyosiy hamkorlik Pekinni nafaqat Sharqiy Osiyoda, balki Yevrosiyo bo‘ylab eng asosiy o‘yinchiga aylantiradi. Bugungi kunda Xitoy Rossiya resurslaridan foydalanish (uglevodorodlardan tortib chuchuk suv manbalarigacha) va Markaziy Osiyo, Rossiya va Arktika orqali Yevropa bilan bog‘lanish uchun har qachongidan ham ko‘proq imkoniyatlarga ega. Rasmiy Pekin va Moskvaning bugungi kundagi munosabatlari Sovuq urush davrida Xitoy-SSSR tomonidan tuzilgan ittifoqni eslatadi, ammo bu safar Xitoy yetakchi, Rossiya esa unga ergashuvchi rolida.

Rasmiy Tehron uzoq vaqtdan beri Yaqin Sharqdagi ta’sirini faol ravishda kengaytira olmayapti. Aksincha, Eronning Suriya, Iroq va Livandagi o‘z pozitsiyalarini ushlab turishi tobora qiyinlashib bormoqda. Ushbu omil ta’sirida Eron – Xitoy munosabatlari iqtisodiy yaqinlikdan siyosiy yaqinlik tomon jiddiy siljidi.

Rasmiy Pekin yaqin-yaqingacha Yaqin Sharq mintaqasida iqtisodiy ekspansiya bilan cheklanib, mintaqadagi jarayonlarda bevosita siyosiy ishtirok etishdan qochib kelayotgandi. Ukrainadagi urush natijasida AQSh va Rossiyaning Yaqin Sharqdagi pozitsiyalari zaiflashdi, XXR esa paydo bo‘lgan bo‘shliqlarni to‘ldirishga kirishdi. Xususan, joriy yilning mart oyida Eron va Saudiya Arabistoni o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarning tiklanishida Xitoy katta rol o‘ynadi. Shuningdek, Rossiya va Eron o‘rtasidagi munosabatlar to‘laqonli mudofaa sohasidagi hamkorlikka aylanib ketdi. Eron Rossiya texnologiyasi va mutaxassislari yordamida o‘z yadroviy dasturini rivojlantirayotgani haqidagi ma’lumotlar mavjud.

Rossiyaning energiya resurslari va yadroviy texnologiyasi, Eronning geostrategik joylashuvi hamda Xitoyning investitsiya salohiyati va zarur infratuzilma obektlarini qurish imkoniyati norasmiy Moskva-Tehron-Pekin uchburchagini shakllantirdi. Kelgusi yillarda bu munosabatlar sezilarli darajada mustahkamlanib, kvazi-ittifoq yoki kvazi-integratsiya tomon intilishi ham mumkin. E’tiborga molik jihati, bugungi kundagi qutblanish Sovuq urush davridagidan farqli o‘laroq, mafkura bilan emas, balki iqtisodiyot va savdo aloqalarining ahamiyati bilan shakllanmoqda.

“Vazni og‘ir” neytrallar

Bir necha yillardan beri Yevropa Ittifoqiga kirishga harakat qilib kelayotgan Turkiyaning bu urinishlari samara bermadi. O‘tgan davr mobaynida mamlakatning o‘zida ham Xitoy va Hindiston yetakchiligida shakllanayotgan Osiyo sivilizatsiyasi tomon intilishni xohlovchi siyosiy guruhlar shakllandi. Ular NATOga a’zolikni “erkinlik emas, asirlik” deb atagan holda, rasmiy Anqara tashkilotdan chiqib ketishi kerak deb hisoblashadi. Shu jihatdan, Kollektiv G‘arbning Rossiya agressiyasini to‘xtatishga qaratilgan chora-tadbirlarda faol ravishda ishtirok etmadi. Turkiyaning keyingi tashqi siyosat vektorlarida qaysi tomonning ustunroq ahamiyat kasb etishi mamlakatda davom etayotgan prezidentlik saylovlari natijalariga ham bog‘liq bo‘ladi.

Hindiston bilan aloqalarni AQSh uchun keyingi 10 yillikdagi eng muhim ikki tomonlama munosabatlar sifatida baholash mumkin. Rasmiy Dehli tashqi siyosatida uzoq vaqtdan beri qo‘shilmaslik, shu bilan birga ruslarga xayrixohlik tuyg‘ulari mavjud. Shu sababli ham Ukrainadagi harbiy harakatlar uchun Putinni bevosita tanqid qilishdan tiyiladi. Ammo, AQSh-Xitoy munosabatlari yomonlashgani sari u Amerikaga yaqinlashmoqda. Himolaydagi Hindiston va Xitoy o‘rtasidagi ziddiyatlar ikki tomonlama munosabatlar iliqlashishiga to‘sqinlik qiladi.

AQShning Yaqin Sharqdagi eng yaqin hamkori hisoblangan Saudiya Arabistoni ham o‘z tashqi siyosatini qayta ko‘rib chiqa boshladi. Jumladan, Vashington jahonda neft narxini pasaytirish uchun Ar-Riyoddan neft qazib olishni ko‘paytirishni talab qildi. Bu ishdan asl maqsad Rossiyaning neft savdosidan olayotgan mablag‘ini kamaytirish edi. Ammo bu talab keskin ravishda rad etildi. Aksiga olib, 2022 yil dekabr oyida Si Jinpingning Saudiyaga tashrifi ikki tomonlama hamkorlikni mustahkamladi. “Saudi Aramco” kompaniyasi va Xitoy o‘rtasidagi ko‘p milliard dollarlik shartnoma imzolandi, Saudiya Arabistoni hukumati ShHTga kirishni ma’qulladi.

Umuman olganda, AQShning Isroil-Falastin mojarosidagi biryoqlama siyosati, Xitoyning Sharqiy Turkistonda uyg‘urlar ustidan olib borayotgan amaliyotlari islomiy konservatizm asosida qurilgan Saudiyaning har ikki tomonga ham mutlaq xayrixoh bo‘lmasligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Kollektiv G‘arb

Tashqi tomondan qaraganda, Ukrainadagi mojaro G‘arbning birligini mustahkamladi va NATOni ishonchli kuch sifatida namoyon etdi. Biroq jangovar harakatlar qancha uzoq davom etsa, G‘arb ittifoqidagi davlatlarning maqsadlari ham bir-biridan farq qilishi mumkin.

Pekinni g‘azablantirmaslik uchun Yevropa Ittifoqi davlatlari AQSh va Xitoy o‘rtasidagi mojaroga ochiqchasiga aralashishni istamaydi va Pekin uchun muhim bo‘lgan “yagona Xitoy” tamoyilini qo‘llab-quvvatlaydi. Bu Yevropa iqtisodiyotining Xitoy iqtisodiga bog‘liqligi va qaramligi ortib borayotgani bilan izohlanishi mumkin.

AQSh uchun Osiyoda Xitoyni jilovlash uchun NATOga o‘xshash ittifoq yo‘q. Ammo Yaponiya, Janubiy Koreya, Avstraliya, Filippin va Tailand kabi davlatlar bilan ikki tomonlama harbiy shartnomalar tizimi mavjud. Biroq bu davlatlar bir-birlari oldida hech qanday majburiyatga ega emas. So‘nggi paytlarda o‘zaro bir butunlikni yaratish uchun Amerika ma’lum bir maqsad uchun yaratilgan maxsus sxemalarni kengaytirish ustida ishlamoqda. AUKUS, QUAD kabi harbiy birlashmalarni tashkil etdi. Aytish mumkinki, Buyuk Britaniya, Kanada, Avstraliya va Yangi Zelandiyadan iborat anglosakson mamlakatlari AQSh bilan yaqin hamkorlikni davom ettirishadi.

Rossiya-Ukraina mojarosi Ikkinchi jahon urushidan keyingi chegaralarni kuch bilan o‘zgartirib bo‘lmaydi, degan normalarni barbod qildi. Shu jihatdan, urushning qanday tugashi, keyingi geosiyosiy jarayonlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar Rossiya tan olingan hududiy yutuqlarga erishsa (defakto yoki deyure), yangi "yadroviy jazosizlik" pretsedenti o‘rnatiladi. Bu esa davlatlarni yadroviy bo‘lishga va avtoritar yadroviy davlatlarning o‘z muammolarini hal qilish uchun an’anaviy kuch ishlatish vositalaridan foydalanishga undaydi. Xususan, bu Xitoyning Osiyoda ta’siri kengayishiga olib kelishi mumkin.   

Doston Ahrorov tayyorladi.