Quyida Haagadagi Xalqaro jinoyat sudi va boshqa sudlar tomonidan insoniyatga qarshi jinoyatda ayblangan davlat rahbarlari eslab o‘tiladi. Ular orasida musulmonlarni qirishda, arab bo‘lmaganlarni ommaviy o‘ldirishda ayblanganlar, shuningdek Adolf Hitlerning vorisi ham bor. Ayblanganlardan biri esa sheriklarini olib, o‘z ixtiyori bilan Haagaga yo‘l olgan.

Umar al-Bashir
Sudan prezidenti (1993 – 2019 yillar)

Nimada ayblangan: Bashir amalda 1989 yildan buyon Sudanni boshqara boshlagan. Haagadagi Xalqaro jinoyat sudi 2009 yil uni hibsga olishga order beradi va bu Niderlandiyadagi sud tomonidan amaldagi davlat rahbarlariga chiqarilgan birinchi order edi. U insoniyatga qarshi jinoyat, individual va ommaviy odam o‘ldirish, noqonuniy deportatsiya, qiynoq, zo‘rlash, shuningdek, harbiy jinoyatlarda ayblanadi.

Bu ayblovlar 2003 yil Darfurdagi mojaro boshlanishi bilan bog‘liq edi. Prokurorlarga ko‘ra, Bashir Sudan g‘arbidagi bu hududda arab bo‘lmagan millatlarni ongli ravishda qirgan. Shunday bo‘lsa-da, unga nisbatan qatag‘on ayblovi qo‘yilmagan.

Sud ta’qibi: Sudan ham AQSh, Xitoy va Rossiya kabi Rim statutini imzolamagan davlat bo‘lgani uchun Xalqaro jinoyat sudining mamlakat prezidentini topshirish so‘rovini rad etadi. Sudan hukumati pozitsiyasini Arab davlatlari ligasi va Afrika kengashi qo‘llab-quvvatlaydi. Ular Xalqaro jinoyat sudini ikki tomonlama standartlar va irqchilikda ayblaydi.

Umar al-Bashir uni qo‘lga olishga order berilganiden keyin ham ko‘p marta chet elga chiqqan. Xususan, Xitoy va Rossiyaga borgan, Vladimir Putin bilan ko‘rishgan. Bundan tashqari, Bashir Rim statutini ratifikatsiya qilgan davlatlarga ham borgan, lekin uni hibsga olishmagan.

2019 yilda al-Bashir harbiy to‘ntarish natijasida taxtdan ag‘dariladi. Yangi hukumat uni va boshqa gumondorlarni Xalqaro jinoyat sudiga topshirishga va’da qiladi. Biroq u hozirgacha Sudandagi qamoqxonada qolmoqda.

Muammar Qazzofiy
Liviya rahbari (1979 – 2011 yillarda)

Nimada ayblangan: Qazzofiy, uning o‘g‘li va qaynisini hibsga olishga order 2011 yil, Liviyada fuqarolik urushi avj olgan vaqtda chiqariladi. U insoniyatga qarshi jinoyatda, xususan, uning rejimiga qarshi chiqqan qurolsiz odamlarni ottirishda ayblangan.

Sud ta’qibi: Qazzofiy Haaga sudi tomonidan ta’qib qilinishi G‘arb davlatlarida ehtiyotkorlik bilan qabul qilinadi. Ko‘pchilik Xalqaro jinoyat sudi Qazzofiyga order berish orqali uni aniq jinoyatda ayblashni emas, bosim o‘tkazib muzokaralarga ko‘ndirishni maqsad qilgan deb o‘ylaydi. Prokuror Luis Moreno-Okampo esa Qazzofiyni hibsga olishni talab qiladi. Biroq bu ish amalga oshmaydi, chunki 2011 yil Qazzofiyni o‘ldirishadi. Diktatorning o‘g‘li Saif al Islom ham hozirgacha sud qarshisiga olib kelingani yo‘q va Liviya siyosatiga qaytishga ham ulgurdi.

Loran Gbagbo
Kot-dʼIvuar prezidenti (2000 – 2011 yillarda)

Nimada ayblangandi: Fransiyalik harbiylar va BMT tinchlikparvar kuchlari (ular 2000-yillar o‘rtalaridagi fuqarolik urushi vaqtida mamlakatga kirgandi) Gbagboni taxtdan ag‘darganidan keyin Xalqaro jinoyat sudi unga qarshi ayblov e’lon qiladi. Gbagbo 2010 yilgi prezidentlik saylovlarida mag‘lubiyatini tan olmaganidan so‘ng, mamlakatda qurolli to‘qnashuvlar boshlanib ketgandi. O‘shanda uch mingdan ortiq ivuarlik halok bo‘ladi. Gbagbo saylovda Xalqaro valuta fondining sobiq iqtisodchisi Allasan Uattaraga mag‘lub bo‘lgandi. Shu tariqa, Gbagbo insoniyatga qarshi jinoyat, zo‘rlash va qotillikda ayblangan.

Sud ta’qibi: 2011 yil oyida, ya’ni taxtdan ag‘darilganidan 1,5 yil o‘tib u Haagaga olib boriladi. Sud yarim yildan keyin boshlanishi kerak edi, ammo sobiq prezident advokatlarining talabi bilan jarayon qoldiriladi. Ular Gbagbo «yomon sharoitlarda saqlangani uchun» salomatligida ko‘plab muammolar paydo bo‘lganini iddao qilishadi.

Shu tariqa, sud 2016 yilga kelibgina boshlanadi. 2019 yilda esa dalillar yetishmasligi sabab siyosatchi to‘liq oqlanadi. Ikki yildan keyin apellyatsiya instansiyasi Gbagboning oqlanganini tasdiqlagach, Kot-dʼIvuarning amaldagi prezidenti Allasan Uattara (u ham o‘shanda konstitutsiyadagi taqiqqa qaramay uchinchi muddatga saylangandi) sobiq raqibini mamlakatga qaytishga taklif qiladi.

Slobodan Miloshevich
1991 – 1997 yillarda Serbiya prezidenti, 1997 – 2000 yillarda Yugoslaviya ittifoq respublikasi prezidenti

Nimada ayblangandi: Haaga sudi haqida gapirganda ko‘pchilikning ko‘z o‘ngiga aynan Yugoslaviya sobiq prezidenti Miloshevich keladi. Unga qarshi Haaga sudi orderi 1999 yilda, u hali davlat rahbari lavozimini egallab turgan vaqtda berilgandi. Ayblov hay’ati 2002 yilda tuziladi. Bolqondagi urushlarni surishtirish uchun esa maxsus tribunal ham tashkil qilinadi. Aynan mana shu tribunal o‘z vaqtida Haaga tribunali deb nom olgan.

Miloshevich Kosovoda insoniyatga qarshi jinoyat sodir etganlikda, albanlarga qarshi urush ochishda ayblanadi. Keyinroq unga qarshi Bosniyadagi musulmonlarni qatag‘on qilish va urush urf-odatlarini buzish kabi ayblovlar ham ilgari suriladi.

Sud ta’qibi: Miloshevich ham ommaviy namoyishlar natijasida lavozimidan qulatilganidan keyingina Haaga sudiga olib boriladi. Ukrainada urush boshlanganidan buyon Kreml propagandachilari Yugoslaviyadagi voqealar ilk «rangli inqilob» bo‘lganini iddao qilishmoqda. Ammo Rossiyadagi mustaqil nashrlar surishtiruvlariga ko‘ra, Putinning o‘zi ham Miloshevichni ag‘darishda ishtirok etishga qarshi bo‘lmagan, bu haqda AQSh prezidenti Bill Klintonga aytgan ham.

Miloshevich ustidan Haaga sudi 2002 yilda boshlanadi. Miloshevich o‘zini o‘zi himoya qilishini e’lon qiladi. U sudda Yugoslaviyani ag‘darish ortida Germaniya turganini aytadi.

Slobodan Miloshevich 2006 yil Haagadagi sudlanuvchilar saqlanadigan qamoqxonada, sud hukmi chiqmay vafot etadi. Ish shu tariqa yopiladi, lekin uning ismi boshqa jinoiy ishlarda, xususan, «sof serblar davlati» tuzish uchun jinoiy guruh tuzish ayblovi ilgari surilgan ishda ham tilga olinadi.

Charlz Teylor
Liberiya prezidenti (1997 – 2003 yillarda)

Nimada ayblangan: 2002 yilda BMT tomonidan Liberiyaga qo‘shni bo‘lmish Serra-Leonedagi fuqarolik urushini (1991 – 2002) surishtirish uchun maxsus sud tuziladi. Teylorga qarshi ayblov aynan mana shu sud tomonidan chiqariladi. Liberiya prezidenti qo‘shni davlatdagi olmos koni ustidan nazoratni qo‘lga olish uchun fuqarolik urushida qatnashgan jinoiy guruhlardan birini moliyalashtirishda ayblangan. Unga 15 yoshdan kichik bolalarni urushga jalb qilish kabi ayblovlar ham ilgari surilgan.

Teylorga qo‘yilgan ayblovlar qatorida u hali Liberiya prezidenti bo‘lmagan vaqtda qilgan ishlari ham bor. O‘shanda u dala qo‘mondoni bo‘lgan holda mamlakatning katta qismini nazorat qilgan. Teylorga qurol yetkazib berganlar orasida rossiyalik qurol mafiyasi Viktor But ham bo‘lgani aytiladi.

Sud ta’qibi: Teylorga qarshi ayblov u lavozimini tark etishidan bir necha oy avval ilgari suriladi. Ko‘p o‘tmay ag‘darilgan Teylor sudlanadi ham. U o‘ziga qarshi qo‘yilgan barcha ayblovlarni rad etib, qilgan harakatlarini kichik Jorj Bushning Yaqin Sharqdagi harakatlariga qiyoslaydi. Teylor 1980-yillarda AQSh Markaziy razvedka byurosi bilan hamkorlik qilganini aytadi. AQSh hukumati tafsilotlarini ochiqlamagan holda bu faktni tasdiqlagandi.

2012 yilda tribunal Teylorni 50 yillik qamoqqa hukm qiladi. U jazoni Britaniyada o‘tamoqda.

Husayn Hibriy
Chad prezidenti (1982 – 1990 yillar)

Nimada ayblangan: 1980-yillarda Hibriy Chad prezidenti bo‘lgan holda mamlakatdagi Muammar Qazzofiy tomonidan qo‘llangan liviyaparast kuchlarga qarshi kurashgan vaqtda amalga oshirgan harakatlari uchun ayblangan. Unga qarshi insoniyatga qarshi jinoyat, zo‘rlash, odam o‘g‘irlash, qullar mehnatidan foydalanish kabi ayblovlar ilgari surilgan. Huquq faollari ma’lumotlariga ko‘ra, Hibriy 42 ming odam o‘limida aybdor hisoblanadi.

Sud ta’qibi: Husayn Hibriyga qarshi ilk marta 2005 yil ommaviy ravishda inson huquqlarini toptash ayblovi ilgari suriladi. Bu vaqtda sobiq prezident Senegalda quvg‘inda edi. Hibriyga qarshi ilk ayblovni Belgiya e’lon qiladi. 2012 yilda BMT Xalqaro sudi Senegaldan Hibriyni sudga topshirishni talab qiladi. Keyingi yil esa u Dakarda qo‘lga olinadi, Afrika kengashi favqulodda sud tashkil etadi, bu sud uni umrbod qamoq jazosiga hukm qiladi. 

Hibriy o‘ziga qarshi ilgari surilgan ayblovlarni ham, sud hukmini ham qabul qilmaydi. U barchasida Chad bir vaqtlar koloniyasi bo‘lgan Fransiyani ayblaydi. U 2021 yil avgustida qamoqxonadaligida koronavirus oqibatida vafot etgan.

Hoshim Tachi
Kosovo prezidenti (2016 – 2020 yillarda)

Nimada ayblangan: Hoshim Tachiga qarshi 2020 yil qisman tan olingan Kosovo respublikasi prezidenti bo‘lib turgan vaqtda harbiy jinoyatlar, qotillik, raqiblarini ta’qib qilish, qiynoqqa solish kabi ayblovlar ilgari suriladi. Unga qarshi ayblovlar 1990-yillarda qilgan ishlariga aloqador. Tachi bu vaqtda Kosovo mustaqilligi uchun kurashayotgan ayirmachilardan biri edi. Unga qarshi ayblovlar Yevropa Ittifoqi talabi bilan Kosovo hukumati tomonidan tashkil etilgan maxsus prokuratura tomonidan ilgari suriladi. Bu prokuraturaga isyonchi kosovoliklarning jinoyatlarini o‘rganish vazifasi qo‘yilgandi.

Sud ta’qibi: Hoshim Tachi 2020 yil iste’foga chiqib, o‘z ixtiyori bilan uch nafar sherigi hamrohligida Haagaga boradi. Uning ustidan sud jarayoni 2023 yil aprel oyida boshlanishi kerak. Kosovolik ayirmachilar odam organlari savdosi bilan shug‘ullangani aytib kelinadi va Tachiga qarshi ham shu ayblov bo‘lishi haqida gaplar yo‘q emasdi. Ammo oxirgi ayblovda bu borada band yo‘q.

Karl Dyonits
Germaniya reyxsprezidenti (1945 yil 29 apreldan – 23 maygacha)

Admiral Karl Dyonits fashistlar Germaniyasi yetakchisi Adolf Hitler 1945 yil 29 aprel kuni o‘z joniga qasd qilgach, mamlakatning rasmiy rahbariga aylanadi. U 23 maygacha Germaniya hukumatiga rasman rahbarlik qiladi. Nyurnbergda fashistlarga qarshi ishda Karl Dyonits insoniyatga qarshi va harbiy jinoyatlarda ayblanadi. Sud vaqtida u rasman lavozimidan ketgan bo‘lsa-da, amalda Germaniya davlat rahbari edi. Shu tariqa, Hitlerning vorisi Karl Dyonits zamonaviy dunyoda qilgan jinoyati uchun qonun oldida javobgarlikka tortilgan ilk amaldagi davlat rahbari bo‘lgandi.

Sud ta’qibi: Karl Dyonitsga qarshi asosiy ayblov ikkinchi jahon urushi davridagi dengiz urushi qoidalarining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan. U avvaliga o‘ziga qo‘yilgan barcha ayblovlar «amerikaliklarning uydirmasi» ekanini iddao qiladi. Lekin keyinroq Uchinchi reyx rahbariyati sudga tortilganidan «ko‘ngli to‘lgani»ni bildiradi. Nyurnberg tribunali Dyonitsni 10 yillik qamoqqa hukm qiladi. U jazoni to‘laligicha o‘taydi.