Moldova prezidenti Mayya Sandu 22 mart kuni mamlakat davlat tilini «moldova» tilidan «rumin» tiliga o‘zgartirish to‘g‘risidagi farmonni imzoladi. Bunga qadar davlat tili nomini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qonun loyihasi Moldova parlamenti tomonidan ma’qullangan edi. Moldova hukumati nima uchun bunday qaror qabul qildi va bu nimani o‘zgartiradi?

«Men rumin tili shu yerda yashovchi va bu yerni sevadigan barchamizni birlashtirishini istayman. Biz butun dunyo bo‘ylab 27 milliondan ortiq odam bilan birgalikda Yevropa Ittifoqining rasmiy tillaridan biri bo‘lgan rumin tilida gaplashamiz», deya yozgan Mayya Sandu o‘zining Facebook sahifasida.

Til tavsifi mamlakat Konstitutsiyasi, qonunlar matnlari va barcha davlat hujjatlarida o‘zgartiriladi.

Hukumat buni qanday izohlamoqda?

Sandu farmonni imzolaganidan keyin o‘z postida o‘nlab yillar davomida mavjud bo‘lgan moldova va rumin tillari hamda xalqlarining bo‘linishini sun’iy va uchinchi kuchlar uchun foydali deb bilishini aytgan.

«Bizga o‘nlab yillar davomida biz, Moldova Respublikasi fuqarolari, rumin tilida emas, «moldova» tilida so‘zlashishimizni ta’kidlab kelganlar bir narsani ko‘zlagan: bizni bo‘lishni. Buning sababi shundaki, bir xalqni bo‘lib tashlaganingizdan so‘ng, uni bo‘ysundirishingiz va nazorat qilishingiz osonroq bo‘ladi. Bo‘lingan xalq — bu o‘zini himoya qilishga qodir bo‘lgan yagona kuch emas. Bizni bo‘lishga uringanlar tilshunoslik haqida emas, balki Moldovani qanday qilib doimiy milliy ziddiyatda ushlab turish haqida qayg‘urgan» deb yozgan Moldova prezidenti.

Bir kun ichida postga 12 ming layk qo‘yilib, 1,5 ming izoh yozilgan, ularning aksariyati «Tabriklaymiz!» so‘zi bilan boshlangan.

Nega aynan hozir?

Rossiyaning Ukrainadagi urushi boshlangandan beri Ukraina va Ruminiya o‘rtasida joylashgan kichik Moldova o‘z xavfsizligiga haqiqiy tahdidni his qilmoqda.

Rossiya raketalari Ukrainadagi nishonlarga uchish yo‘lida Moldova havo hududini bir necha bor kesib o‘tdi. Ukraina havo hujumidan mudofaa tizimlari faoliyati sabab raketa parchalari Moldova qishloqlari hududiga ham tushdi. Rossiyaning Ukraina energetika infratuzilmasini o‘qqa tutishi esa Moldovaning energiya ta’minotida uzilishlarga olib keldi.

Bundan tashqari, Moldova rasmiylari Moskvaning ularning mamlakatiga nisbatan ritorikasini ochiq tahdid deb biladi va Kremlni Moldovada davlat to‘ntarishi uyushtirishga urinishda ayblaydi. Mamlakatda ishtirokchilari Sandu hukumatini keskin tanqid qilib, Rossiyani qo‘llab-quvvatlayotgan ommaviy norozilik namoyishlari davom etmoqda.

Prezident Mayya Sandu G‘arbdan yordam olish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solyapti. 2022 yil iyun oyida Moldova Ukraina bilan birgalikda Yevropa Ittifoqiga qo‘shilish uchun nomzod davlat maqomini oldi.

Ayrim ekspertlar fikriga ko‘ra, hozirgi vaziyatda davlat tili nomini o‘zgartirish Kishinyovning Yevropa Ittifoqi va NATO a’zosi bo‘lgan qo‘shni Ruminiya bilan yaqinlashish yo‘lidagi navbatdagi qadami bo‘lishi mumkin.

Mamlakat aholisi bunga qanday munosabatda?

Ijtimoiy tarmoqlardagi bir necha ming laykni hisobga olmaganda, hukumatning til to‘g‘risidagi qarori Moldova jamiyatida deyarli hech qanday reaksiyaga sabab bo‘lmadi.

Mamlakat aholisi uchun «rumin tili» iborasi 1990-yillardan beri yaxshi tanish. O‘sha yillarda maktablarda ona tili darslari avvalgidek moldova tili emas, balki rumin tili darslari deb atala boshlangan. Umumta’lim muassasalarining ta’lim dasturlarida mamlakat tarixi «ruminlar tarixi» deb nomlangan.

Ruminiya Adliya vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2009 va 2021 yillar oralig‘ida bir milliondan ortiq moldovaliklar Ruminiya fuqaroligini olgan — bu Moldova umumiy aholisining taxminan 39,5 foizini tashkil qiladi.

Oldinroq olingan Ruminiya pasportlarini ham hisobga olganda, bugungi kunda moldovaliklarning kamida yarmi Ruminiya fuqarolari.

Jamiyatning katta qismi uzoq vaqtdan beri Ruminiya bilan chambarchas bog‘langan, shuning uchun Moldovada davlat tili maqomi o‘zgarishi mutlaqo tabiiy jarayondir.

Kim qarshi?

Asosan sotsialistlar va kommunistlardan tashkil topgan muxolifat. Ular bu kabi masalalar hukumat koridorlarida emas, balki faqatgina xalq referendumida hal qilinishi mumkinligini ta’kidlamoqda.

«Men parlament komissiyalaridan so‘radim: ‘Shtefan chel Mare (XV-XVI asrlardagi Moldaviya knyazligi hukmdori) qaysi tilda gapirgan?ʼ. Moldova tilida. Mixay Eminesku (XIX asrning ikkinchi yarmida yashab o‘tgan shoir) qaysi tilda she’r yozgan? Moldova tilida va u bu yerdan, Moldovadan bo‘lgan. Dmitriy Kantemir ham (XVII asrdagi Moldaviya knyazligi hukmdori) moldavan tilida yozgan», degan Moldova Respublikasi Kommunistlar partiyasi rahbari, mamlakatning sobiq prezidenti Vladimir Voronin.

Mart oyi boshida, qonun loyihasi parlament tomonidan qabul qilinganidan ko‘p o‘tmay, Kishinyovdagi Konstitutsiyaviy sud binosi yonida til nomini o‘zgartirishga qarshi aksiya bo‘lib o‘tdi. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, unda yuzga yaqin odam qatnashgan.

Ularning aytishicha, hukumat har bir moldavalikda qolgan eng muqaddas narsaga — ajdodlar tiliga tajovuz qilmoqda.

Ruminiyaning reaksiyasi

Rasmiy Buxarest Moldova hukumatining qaroriga ijobiy munosabat bildirdi va Kishinyovni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga va’da berdi.

«Men Kishinyov parlamenti tomonidan rumin tiliga Moldova Respublikasining rasmiy til maqomi berilishi to‘g‘risidagi qonun qabul qilinganini olqishlayman. Tarixiy va ilmiy haqiqatning tan olinishi Prutning ikki qirg‘oqdagi madaniyat va til mushtarakligini tasdiqlaydi», dedi Ruminiya bosh vaziri Nikolay Chuke.

«Men Ruminiya Moldova Respublikasiga Yevropa yo‘nalishida iqtisodiyotni rivojlantirish va uning barcha fuqarolari farovonligini ta’minlashda so‘zsiz yordam ko‘rsatayotganini tasdiqlayman. Shu ma’noda, men Ruminiya hukumati qo‘shni davlatning suvereniteti, hududiy yaxlitligi va barqarorligini qo‘llab-quvvatlashini ham ta’sdiqlayman.», deb yozadi Ruminiya bosh vaziri Facebook’dagi rasmiy sahifasida.

Moskvadagilar nima demoqda?

Rossiya Tashqi ishlar vazirligining rasmiy vakili Mariya Zaxarova o‘z telegram-kanalida moldova tili Moldova davlati aholisining o‘zini o‘zi identifikatsiya qilish ramzi ekanini yozdi (postda Zaxarova mamlakatning sovetcha nomi — Moldoviyani ishlatgan).

«Moldova tilini rad etish orqali, Kishinyovdagi hozirgi tuzum bir savol tug‘ilishiga sababchi bo‘ladi: endi Bessarabiya (1940 yilgacha Ruminiya tomonidan okkupatsiya qilingan) va Dnestrbo‘yidagi yerlar (1940 yilgacha Ukrainaning bir qismi bo‘lgan) kimga tegishli? Agar ular tilning nomini qayta yozmoqchi bo‘lsa, unda tarixiy mantiqqa amal qilib, rumin tilini moldova tili deb ataylik, aksincha emas», deb yozadi Kreml vakili.

Uning so‘zlariga ko‘ra, moldova tili, paradoksal tarzda, rasmiy ravishda faqatgina Dnestrbo‘yida saqlanib qoladi.

«O‘zimiz so‘zlashadigan tilni nima deb atashni hal qilish bizning suveren huquqimizdir va bizga tarix saboqlari kerak emas. Biz Rossiya tomonini takroran mamlakatimizning ichki ishlariga aralashmaslikka chaqiramiz», deyiladi Moldova Tashqi ishlar va Yevropa integratsiyasi vazirligi javob bayonotida.

Rumin va moldova tili — ular bir tilmi yoki ikki?

Ko‘pgina zamonaviy tilshunoslarning fikriga ko‘ra, «rumin» va «moldova» bir tilning turlicha nomlanishidir (lingvonimlar).

Moldovan tili ancha qadimiy bo‘lib, u rumin tili paydo bo‘lishida asos bo‘lgan. Uning adabiy versiyasi XVI-XVII asrlarda shakllana boshlagan va XIX asrning ikkinchi yarmida to‘liq shakllangan.

Ruminiya davlatini yaratish jarayoni 1859 yilda, Usmoniylar imperiyasining vassal yerlarida ikki knyazlik — Moldaviya va Valaxiyaning birlashishi natijasida boshlangan.

Buxarest tinchlik shartnomasi shartlariga ko‘ra, Usmoniylar imperiyasi Moldaviya knyazligining bir qismi — Bessarabiyani Rossiya imperiyasiga berishga majbur bo‘lgan.

1917 yilgi inqilobdan so‘ng Bessarabiya viloyatida bir muddatga mustaqil Moldaviya respublikasi tashkil topgan va 1918 yilda Ruminiya tarkibiga kirgan.

1940 yil 28 iyunda Molotov-Ribbentrop (SSSR va Hitler Germaniyasi) pakti imzolanishi natijasida Ruminiya Bessarabiya va Shimoliy Bukovinani SSSRga berishga majbur bo‘lgan, shundan so‘ng Moldova Moldaviya sovet sotsialistik respublikasiga aylangan.