Ukrainaga bostirib kirilgach, Rossiya maxsus xizmatlari Moldovani to‘liq egallab olib, Dnestrbo‘yida ikkinchi frontni ochish haqida jiddiy o‘ylab qolishdi. To‘g‘ri, hozircha bu rejadan voz kechib turishga qaror qilingan.

Xalqaro jurnalistlar guruhi qo‘liga Moldovani siyosiy va iqtisodiy jihatdan bo‘ysundirish strategiyasi tushib qoldi — uni Belarusni «yutib yuborish» rejasini tayyorlagan boshqarma tuzib chiqqan. Moldova strategiyasi qaltisroq chiqib qolgan: Kreml bu davlat Ruminiya bilan yaqinlashishiga xalaqit qilib, unga imkon qadar rus tilini tiqishtirishga harakat qilgan.

«Dose» markazi jurnalistlari bu hujjatni o‘rganib chiqib, surishtiruvchi jurnalistlar Moldova bosh vaziri va boshqa siyosatchilar bilan uning mazmuni haqida suhbatlashishgan.

Rus ayig‘i

2023 yil 23 fevralida — Ukrainada urush boshlaganiga bir yil to‘lgan kuni Rossiya mudofaa vazirligi ikki marta Kiyev Dnestrbo‘yiga —Moldovaning Rossiya harbiy bazasi joylashgan kremlparast ayirmachi hududiga bostirib kirmoqchi ekani haqida xabar tarqatdi. Bu Moldova aholisini sarosimaga soldi, chunki bir yildirki ularga qo‘shni hududda urush bormoqda, mamlakat hududiga tasodifiy raketalar muntazam tushib turibdi. Moldova mudofaa vazirligi bu axborotni «psixologik xuruj» deb atadi.

«Tarqatilayotgan yolg‘on axborot Dnestr daryosining har ikki sohilida yashovchi aholi o‘rtasida vahima va sarosima uyg‘otishga qaratilgan», — deya bayonot berdi idora.

Ukrainada urush boshlangach, ko‘pchilikda Rossiya qo‘shinlari Moldovaga ham bostirib kiradimi, degan savol paydo bo‘ldi. Axir Moldovaning yangi hukumati g‘arbparast siyosat vektorini tanladi va bu Kremlni g‘azablantirayotgan edi.

«G‘arb Moldovani «yangi Ukraina» roliga sinab ko‘rmoqchi, mamlakat prezidenti Mayya Sandu NATOga shoshilmoqda va Moldovaning Ruminiya bilan qo‘shilishiga tayyor», — degan tahdidona ohangda RF TIV rahbari Sergey Lavrov 2023 yilning fevralida.

Moldovanlar qo‘shni yurtdagi urush, iqtisodiy beqarorlik va Dnestrbo‘yi mojarosidan tashvishda. Bu tashvishli holatdan Kreml o‘z manfaati yo‘lida foydalanmoqda: mart oyi boshida RF FXX tomonidan boshqariladigan rossiyaparast «Shor» partiyasi Moldovaning amaldagi hukumatiga qarshi mitinglar tashkillashtirdi. Norozilik namoyishlariga yo‘naltiruvchi kuch — Moldova prezidenti Mayya Sandu Kremlni mamlakatda harbiy harakatlar olib borishi uchun provokatsiya qilib qo‘yishi mumkinligidan qo‘rquv bo‘ldi.

Moldova fuqarolarining kayfiyati haqida bosh vazir Dorin Rechan so‘zlab berdi:

«Moldovada inflatsiya miqdori 34 foizga teng. Ya’ni daromadlaringizning uchdan bir qismi qiymatga ega emas. Bunga qo‘shimcha ravishda energiya tashuvchilar narxi 7 barobarga oshdi. Odamlar Rossiyaning Ukrainada olib borayotgan urushi tufayli o‘zlarini xavfsiz his qila olmayapti, chunki Rossiya informatsion vaziyatni ham qizdirmoqda. Odamlar qo‘rquvga tushib qolgan.

Odamlar qo‘rqa boshlasa, ular: yaxshi, rus ayig‘i biz uchun kattalik qiladi, balkim u bilan kelisharmiz va shunda u bizga teginmas, deya o‘ylay boshlaydi. Hozir ko‘chaga chiqib odamlardan so‘rasangiz, ularning 30–40 foizi «bu mag‘rur ayol [Moldova prezidenti Mayya Sandu] borib Putin bilan gaplashsa, bizda arzon gaz ham, tinchlik ham bo‘ladi, deyishadi. Kreml bu yerda mana shunday narrativni ilgari surmoqda. Odamlar qo‘rquvni his qila boshlasa bu narrativ yanada yaxshiroq singa boshlaydi».

Xalqaro jurnalistlar konsorsiumi ixtiyoriga kelib tushgan hujjat Kremlning Moldovadagi real maxfiy rejalarini yorug‘likka olib chiqadi. U «Rossiya Federatsiyasining Moldova Respublikasidagi strategik maqsadlari» deb ataladi. U RF prezidenti administratsiyasining chegaraviy hamkorlik bo‘yicha prezident boshqarmasida ishlab chiqilib, Rossiya maxsus xizmatlari bilan ma’qullab olingan.

Strategiya tuzilmasi Belarusni yamlab yuborish strategiyasiga juda o‘xshash: vazifalar «harbiy-siyosiy», «savdo-iqtisodiy» va «humanitar» bo‘limlarga bo‘lingan. Joriy o‘n yillikda hujjat yaratuvchilari quyidagilarni real maqsadlar deb atashgan:

• NATO va Yevropa Ittifoqining Moldovaga ta’siriga qarshi turish;
• Moldovani KXShT, YeOII va Rossiya ishtirokidagi boshqa xalqaro loyihalarda ishtirok etishga majburlash;
• Dnestr daryosi bo‘yidagi ziddiyatni Dnestrbo‘yiga alohida status taqdim etish asosida hal qilish (albatta, Rossiya ishtirokida);
• Propaganda va ta’lim dasturlari asosida jamiyatda rossiyaparastlik kayfiyatlarini o‘stirish.

Dnestrbo‘yi ziddiyati nimada? U haqda qisqacha ma’lumot:

Dnestrbo‘yi — Moldova hududidagi kichkina va hech kim mustaqilligini tan olmagan respublika. Ikkinchi jahon urushigacha Dnestrbo‘yi hududi Moldaviya avtonom sovet sotsialistik respublikasi deb atalar va Ukraina SSR tarkibida edi. Zamonaviy Moldova hududi esa Ruminiya tarkibidagi Bessarabiyaning bir qismi edi. Molotov–Ribbentrop pakti imzolangach, sovet ittifoqi Moldovani Dnestrbo‘yiga qo‘shib oldi va hududni Moldaviya SSR deb atay boshladi.

1980-yillar oxirida SSSR parchalanishidan avval Moldova parlamenti qabul qilgan qonunga ko‘ra, moldovan tili yagona davlat tili deb belgilandi. Qonun boshqa tillarni kamsitmas, rus tiliga alohida status taqdim etgandi. Biroq rusiyzabonlar ko‘pchilikni tashkil etuvchi Dnestrbo‘yida bu tashabbusni qo‘llashmadi — norozilik to‘lqinlari yuzaga keldi. Noroziliklar natijasi Dnestrbo‘yi respublikasining Moldovadan ham, SSSRdan ham mustaqil bo‘lishi haqidagi referendum bilan tugadi. 1992 yilda Moldova va Dnestrbo‘yi o‘rtasida qurolli to‘qnashuv yuz berdi — Moldova bu hududni o‘z izmiga qaytarishga harakat qilgan edi. Tez orada Rossiya Dnestrbo‘yiga tinchlikparvar kuchlar kiritdi, mojaroni tinch yo‘l bilan hal qilish rejasi imzolandi. O‘shanda mojaroni faqat muzlatib qo‘yishga muvaffaq bo‘lindi, Dnestrbo‘yi Moldovaga bo‘ysunmadi, yarimlegal holatda qoldi.

O‘shandan buyon Dnestrbo‘yida rossiyalik harbiylar mavjud. Lekin ular davlatlar o‘rtasida harakatlanishi qiyin. Bu hudud Rossiya bilan chegaradosh emas, Moldova va Ukraina orasida qolib ketgan ingichka belbog‘. Dnestrbo‘yida aholining katta qismi rusiyzabon, Rossiya bayrog‘i ikkinchi bayroq, pensionerlar Rossiyadan pensiya olishadi. Kreml Dnestrbo‘yidan Moldovada harakat qiluvchi ta’sir agentlari uchun baza sifatida foydalanadi. Respublika mustaqilligini Rossiyaning o‘zi ham shu vaqtgacha tan olmagan.

Yuqoriroqda sanab o‘tilgan choralar Rossiyaning Belarus uchun mo‘ljallangan maqsadlaridan ko‘ra yumshoqroq ko‘rinar, lekin xavflilikda ulardan kam emas, deydi AQSh davlat kotibining demokratiya, inson va mehnat huquqlari masalalari bo‘yicha sobiq yordamchisi Devid Kramer:

«Men Rossiyaning Moldovaga nisbatan niyatlaridan ko‘p yillardan buyon tashvishlanib kelaman. Ukrainaga bostirib kirishdan bir necha oy ilgari yozilgan bu hujjat mening tashvishlarimni yanada mustahkamlaydi. Garchi u Rossiyaning Ukraina va Belarusda olib borayotgan ishlari kabi to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lmasa-da, u Moldovani davlat suvereniteti, hududiy yaxlitlik hamda o‘z kelajagini o‘zi tanlash huquqidan mahrum etadi».

Kremlning Moldovadagi vazifalari

Hujjatga ko‘ra, 2022 yilgacha prezident administratsiyasi Moldova hokimiyatiga Dnestrbo‘yi ziddiyatini tartibga solish masalasidan Rossiyani chiqarib tashlashda xalaqit qilish va hech kim tan olmagan hududda ruslarning harbiy ishtirokini saqlab qolishni rejalashtirgan. Prezident administratsiyasi vazifasiga rossiyaparast siyosatchilarni qo‘llab-quvvatlash ham kirgan.

Bundan tashqari, strategiyaga ko‘ra Kreml manfaatlariga zid siyosatini neytrallashtirish uchun Rossiya Moldovaning rus importiga bog‘liqligini ekspluatatsiya qilishi lozim bo‘lgan.

Iqtisodiy bosim — Rossiyaning Moldovaga ta’sir o‘tkazishda asosiy richaglardan biri. Shuning uchun prezident administratsiyasi mamlakatga gaz yetkazib berish hajmini saqlab qolishi kerak bo‘lgan.

«Moldova Rossiya gaziga yuqori darajada bog‘liqligi bilan mashhur va bir necha bor Rossiya Federatsiyasi tomonidan davomli embargolarga duchor qilingan. Siyosiy maqsadlar va Rossiya o‘z gazidan albatta siyosiy qurol sifatida foydalanishiga ko‘ra, rejaning iqtisodiy qismi Rossiya gazini yetkazib berishga qaratilgan bo‘lishi kerak edi. Bu Moldovaning Rossiyaga birtomonlama bog‘liqligini saqlab qoladi va baland narxlardagi gaz, ayniqsa qish oylarida gazni uzib qo‘yish bilan tahdid qilish aholi zimmasiga yanada og‘irlik yuklaydi», — deya tushuntirgan Yahoo News’ga hujjat bilan tanib chiqqan Moldovaning BMTdagi sobiq vakili Vlad Lupan.

Moskva Kishinyovga gaz yetkazishni to‘xtatish bilan tez-tez tahdid qilib turadi. So‘nggi marta ular umumiy hajmning teng yarmisini qirqib tashlashni va’da qilishgan. Hujjat bu tahdidlar aslida puch ekanini ko‘rsatmoqda.

Men bu hujjatni Moldovadagi odamlar ko‘rsa yanada xursand bo‘lar edim. Unga ko‘ra, Kreml o‘rta istiqbolli muddatda Moldovaga gaz yetkazib berish hajmini saqlab qolishni niyat qilgan. Biroq ular Rossiyadan gaz importini to‘liq to‘xtatishlari haqida mudom tahdid qilib turishadi. Har oy bizda muammo paydo bo‘ladi va ular «sizlarni gazdan uzamiz, gaz berishni to‘xtatamiz», deyishadi», — deydi Moldova bosh vaziri apparati rahbari Serjiu Dyakonu.

Kremlning yana bir muhim vazifasi respublika hududida Rossiya propagandasi cheklanishiga xalaqit berish edi. Reja uddalanmadi: 2022 yilda Moldova hukumati fuqarolarni dezinformatsiyadan himoya qilish uchun Rossiyaning oltita telekanali translatsiyasini to‘xtatdi. O‘z ta’sir kuchini Kreml endi o‘zining boshqa bir an’anaviy usuli bilan — Moldova hududida nodavlat tashkilotlar yaratish bilan kuchaytirmoqchi. Vlad Lupanning fikricha, ularda rossiyalik ta’sir kuchiga ega agentlar joylashtiriladi.

«Hujjatning bu qismini Moskvaning rossiyaparast «fuqarolik» tashkilotlari tuzish istagi ham tasdiqlaydi. Ular Moldovada muqobil propaganda kanallari yaratishadi. Bunday markazlar ularning propagandasiga qo‘shimcha yoki axborot to‘plash punktlari, shuningdek, FXX va tashqi razvedka xizmati uchun baza bo‘lib xizmat qilishi mumkin», — deydi Lupan.

Shunday NNTlardan biri mamlakatning sobiq prezidenti Igor Dodon va RF sobiq bosh prokurorining o‘g‘li Igor Chayka tomonidan tuzilgan Moldova-Rossiya ishbirligi ittifoqidir. Tashkilot 2021-2022 yillarda Igor Chaykadan 20 mln rubl olgan. AQSh moliya vazirligiga ko‘ra, ittifoqning maqsadi Moldova parlamenti deputatlariga ta’sir o‘tkazish.

Kreml uchun keyingi qadam rossiyaparast siyosatchilarning elektoratini ko‘paytirish, Moldova elitalari o‘rtasida Rossiyaga xayrixoh kayfiyatni shakllantirish, shuningdek «ruminlashtirish» siyosatidan voz kechishga majbur qilish bo‘ladi.

«Ruminlashtirish» siyosati nima?

Moldova SSSR tarkibiga Moltov–Ribbentrop pakti imzolangach qo‘shilgan. Bungacha Moldova Ruminiyaning bir qismi bo‘lgan. Moldovan va rumin tillari bir xil, Moldova bayrog‘i esa Ruminiya bayrog‘i bilan o‘xshash. SSSR parchalangach, Moldovada «ruminlashish» g‘oyasi, ya’ni Ruminiya bilan qo‘shilish (Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lish) mashhurlasha boshladi. 1989 yilda Moldaviya SSRning tashkil etilishi noqonuniy deb topildi, MSSR Bessarabiyani Ruminiyaning okkupatsiya qilingan hududi deb tan oldi.

«Bu hujjatda Kreml humanitar va ijtimoiy sohaga katta bosim o‘tkazishi juda qiziq holat. Bu sohalarda chindan ham ular katta ziyon yetkaza olishi mumkin», — deb hisoblaydi Moldova bosh vaziri apparati.

RF prezidenti administratsiyasi iqtisodiy sohada Rossiya tovarlari va xizmatlarini Moldova Respublikasiga barqaror eksportini ta’minlash, shuningdek Dnestrbo‘yi va Gagauz korxonalarining manfaatlarini himoya qilishdan umidvor. Gagauziya — Moldova hududidagi turkiy tilli aholi yashovchi avtonom, Rossiyaga xayrixoh hudud hisoblanadi.

Albatta, strategiyada NATOga ham joy ajratilgan. Hujjatga ko‘ra, Kreml Moldovaning alyans bilan hamkorligiga putur yetkazishni, aholi ko‘z o‘ngida NATOning obro‘sini to‘kishni istaydi. RF prezidenti administratsiyasi 2025 yilga borib bu maqsadlariga erishishdan umidvor.

«Bu yerda bosh maqsad sifatida mamlakatni hiyla bilan annexia qilish emas, Moldovada Rossiyaga xayrixoh ta’sirni kuchaytirish ko‘zda tutilgan: eng avvalo NATO va Yevropaga xayrixohlikning oldini olish uchun. Kreml Moldovani Rossiyaga qaram bufer, Rossiya imperiyasining bir bo‘lagi sifatida ko‘radi. Gurjiston bilan bo‘lgani singari, gap ko‘proq G‘arb tomon «stop» belgisini qo‘yish, mamlakat YeI va NATO a’zosi bo‘lmasligi uchun barcha vositalarni ishga solish haqida bormoqda», —deb tushuntiradi razvedka bo‘yicha mutaxassislardan biri.

2030 yilgacha Kreml Moldovada Rossiya nashrlari sonini ko‘paytirish, rus tilini millatlararo muloqot tili sifatida saqlab qolish, RF bilan savdo hisob-kitoblarida «uchinchi davlat» valutalaridan foydalanishni kamaytirishni rejalashtirgan edi.

«Men humanitar sohaga ko‘proq e’tibor qaratgan bo‘lardim. Kreml Rossiya oliy o‘quv yurtlarida moldovan talabalar sonini ko‘paytirmoqchi, ular bu yerda til bilan bog‘liq ishtirokni kuchaytirmoqchi. O‘z ommaviy axborot vositalari potensiallarini oshirmoqchi. Bu hol Moskva bu yerda iqtisodiy, harbiy va boshqa jihatlar bo‘yicha mag‘lubiyatga uchraganini tan olganini ko‘rsatadi. Shuning uchun ular to‘liq ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda ta’sirni oshirishga urinishmoqda va bu sohalarda chindan ham yaxshi natijalarga erishish mumkin», — deya qo‘shimcha qilgan Moldova bosh vaziri apparati rahbari.

Ushbu hujjat 2021 yilda RF prezidenti administratsiyasi Moldovaga harbiy aralashuvga tayyorlanmaganini ko‘rsatib turibdi. RF PAning harbiy sohadagi asosiy maqsadlari Dnestrbo‘yiga taalluqli bo‘lgan — ruslar Dnestrbo‘yidagi ziddiyatni qo‘l orqali boshqarib, undan bosim uchun richag sifatida foydalanishni istashgan.

«Ularning strategik maqsadi — shunday qilish kerakki, Moldova o‘zining tashqi siyosati ustidan nazoratga ega bo‘lmasin. Hattoki 2004 yilda tuzilgan Kozakning rejasida ham shunday ma’no bor edi: biz sizlarga gaz, elektr berishimiz mumkin, faqat [Dnestrbo‘yi bilan] federatsiya tuzaylik. Dnestr daryosining so‘l qirg‘og‘ida joylashgan federatsiyaning bir qismi sizlarning tashqi siyosatlaringga «veto» qo‘yib turadi. Hammasi shu yerdan boshlanadi», — deya tushuntiradi Moldova bosh vaziri Dorin Rechan.

Strategiyani kim ishlab chiqqan?

Moldovada RF Prezident apparati, Federal xavfsizlik xizmati, Tashqi ravzedka xizmati va boshqa maxsus xizmatlarning kuratorlari ishlashadi. Ular Moldovadagi Rossiyaga xayrixoh siyosatchilarga maslahatlar berishadi, saylov chog‘ida ularga yordam berish uchun siyosiy texnologlar desantlarini jo‘natishadi.

Bu strategiya esa yana bir moldovan kuratorini aniqlab berdi — uning muallifi RF prezidenti administratsiyasining chegaraoldi hamkorligi bo‘yicha prezident boshqarmasi xodimi Andrey Vavilov bo‘lgan. Bu boshqarma g‘arb yo‘nalishidagi ishlar bo‘yicha mas’ul, u Belarus bo‘yicha strategiyani ham ishlab chiqqan. Manba ma’lumotlariga ko‘ra, u FXX akademiyasi bitiruvchisi, maxsus xizmatda 10 yillik stajga ega. Vavilov maxsus xizmatda 2007 yili ishini tugatgan va endi tashkil etilgan «Rus dunyosi» fondiga o‘tib ketgan.

Ma’lumot o‘rnida:

«Rus dunyosi» fondini Vladimir Putin ta’sis etgan. Uning formal maqsadi — rus tili va madaniyatini xorijda tarqatish va targ‘ib qilish. Biroq, Yevropa Ittifoqining fikricha, fonddan possovet davlatlarda Rossiyaning ta’sir doirasi yoyishda qurol sifatida foydalaniladi. Shu sababli tashkilot Yevropa Ittifoqining sanksiya ro‘yxatidan joy olgan.

«Rus dunyosi»da to‘rt yil ishlagach, razvedkachi prezident administratsiyasiga o‘tib ketgan. Avval Moldova siyosatiga aralashish bilan shug‘ullanuvchi xorij davlatlari bilan mintaqalararo va madaniy aloqalar bo‘yicha prezident boshqarmasiga. So‘ngra chegaraoldi hamkorligi bo‘yicha boshqarmaga. Bu vaqt ichida Vavilov respublikadagi ishlarni boshqarib turgan. Manbaning ma’lum qilishicha, Vavilov hamon loyihalarni moliyalashtirish haqida qarorlar qabul qilinadigan «Rus dunyosi» ekspertlik kengashi a’zosi bo‘lib turibdi.

Strategiyaning yana bir yaratuvchisi — Viktor Lisenko, xorij davlatlari bilan mintaqalararo va madaniy aloqalar bo‘yicha prezident boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari. Lisenko RF prezidenti administratsiyasi rahbari o‘rinbosari Dmitriy Kozakka to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘ysunadi. Ularni uzoq yillik birgalikdagi mehnat bog‘lab turibdi: to‘qqiz yil davomida Lisenko hukumatda Kozakning o‘rinbosari bo‘lgan.

Manba keltirgan ma’lumotlarga ko‘ra, Lisenko «Moldovaga oid ishlarni qo‘lda boshqaradi». «Dose» markazi va RISE topgan mobil aloqa so‘zlashuvlari billingiga ko‘ra, Lisenko muntazam ravishda maxsus xizmatlar tomonidan Moldovaga kuratorlik qilayotgan FXX generali Dmitriy Milyutin bilan gaplashib turadi. 2021 yil noyabridan 2022 yil mayigacha ular ochiq aloqa liniyasi orqali kamida 10 marta gaplashishgan. Milyutinning raqamlaridan biriga faqat generalning rafiqasi Lisenkodan ko‘proq qo‘ng‘iroq qilgan. Andrey Vavilov esa shu davr ichida FXX generali bilan kamida uch marta gaplashgan.

* * *

Strategiyaning har bir punkti Moldova va Rossiya munosabatlarida ayni paytda kuzatilayotgan jarayonlarga to‘g‘ri keladi, deydi surishtiruv bo‘yicha «Dose» hamkorlarining suhbatdoshi.

«Vaqt o‘tishi bilan Kremlning Moldovaga nisbatan strategik maqsadlari o‘zgarishsiz qolmoqda. Qisqacha qilib aytganda, bu Moldovaning Rossiya ta’sir doirasiga kiritish; Moldovani Rossiya nazorati ostidagi «xalqaro» hamkorlik tuzilmalari (MDH, YeOII, KXShT va boshqalar)ga qo‘shish; Moldovadagi g‘arb ta’sir kuchlarini quvib chiqarish va g‘arbona vakillik demokratiyasi effektini bekor qilish.

Moldova bilan bog‘liq holatda Kreml tobora o‘zini tajovuzkor tutmoqda. Chunki Moldova ayni paytda Rossiya istayotganidan mutlaqo teskari yo‘nalishda, ya’ni Moldova hukumati aniq g‘arbga xayrixoh yo‘lni tanlagan. Shunday qilib, Kremlning strategik maqsadlarini amalga oshirish vaqt o‘tishi bilan qiyinlashib bormoqda. Kreml ham buni tushunib turibdi, shu sababli o‘z maqsadlariga yetish uchun yanada tajovuzkorroq taktika va bosimlardan foydalanmoqda», — deya tushuntirgan u.

Hujjat Ukrainadagi urush tufayli Kreml o‘z rejalaridan ortda qolib ketayotganini ham ko‘rsatib turibdi, deya ishonishmoqda Moldova hukumatidagilar.