Bir yil muqaddam, 2022 yilning 16 martida Mariupolda drama teatri portlatildi va u Ukrainadagi urushning qayg‘uli ramzlaridan biriga aylandi. Kiyev Rossiya qo‘shinlari binoga aviabomba tashlaganini ta’kidlasa, Moskva o‘zining aloqadorligini keskin rad etadi va bu «Azov» tomonidan uyushtirilgan terakt bo‘lgan deb hisoblaydi.
Portlash chog‘ida teatr binosida tinch fuqarolar — asosan ayollar, qariyalar va bolalar otishma va portlashlardan berkinib jon saqlashayotgandi. Albatta, bu urushayotgan tomonlarga ham ma’lum edi. Ukraina tomoni ma’lumotlariga ko‘ra, aviazarba natijasida 600 nafargacha mariupollik halok bo‘lgan.
Bugunga kelib, teatr binosidan asar ham qolmagan, uning vayronalarini buzib olishda davom etishmoqda, biroq aktyorlar Ujgorod shahriga ko‘chib borib o‘z ishlarini qayta boshlashdi: hozirgacha to‘rtta premera bo‘lib o‘tdi. Spektakllardan biri vayron bo‘lgan teatrda yashaganlarning xotiralariga asoslanib yozilgan pesa bo‘yicha qo‘yildi.
Fojiaga bir yil to‘lishi arafasida voqea guvohlarining yangi kechmishlari paydo bo‘ldi, unga ko‘ra teatr binosida eng birinchi bo‘lib bombardimon qilingan tug‘uruqxonadan ko‘chirib kelingan homilador ayollar halok bo‘lishgan.
Bolalar va qariyalarning boshpanasi
Mariupoldagi Donetsk oblasti drama teatri Tinchlik shohko‘chasi va Kuinji ko‘chasi kesishmasida 1960 yilda barpo etilgan. So‘ngra uning oldidagi maydon teatr maydoni deb atala boshlandi. 2007 yilda teatrga akademik maqomi beriladi. Tinchlik chog‘ida teatr oldidagi maydonda ommaviy tadbirlar o‘tkazilardi. Keng miqyosdagi harbiy harakatlar boshlangach, Mariupol Rossiya armiyasining birinchi galdagi nishoniga aylandi va shahar qamal qilindi. Artilleriya va aviatsiya binolarni birin-ketin yo‘q qila boshladi, ko‘plab shaharliklar o‘z uylaridan ayrildi. Shunda teatr uysiz qolganlar uchun boshpanaga aylandi, ular teatrda yashab, otishmalardan jon saqlay boshlashdi. Bundan tashqari, bu yerda humanitar shtab ham tashkil qilinib, odamlarga oziq-ovqat, suv, dori-darmon va kiyim-kechak tarqatishga kirishildi. Evakuatsiya qilinadiganlar ham shu yerda to‘planishardi.
16 mart tongida Mariupol qattiq portlashlardan titrab ketdi. Yeysk aerodromidan uchgan samolyotlar shaharni bombardimon qilayotgandi. Kiyev rasmiylari Rossiya qo‘shinlari drama teatri binosiga 500 kiloli aviabomba tashlaganini ma’lum qildi. Bomba bino tomini teshib o‘tib, tomosha zalida portlagan. Portlash natijasida binoning ichki devorlari vayron bo‘lgan, tashqi yuk konstruksiyalari ham yiqilgan. Ustunsiz qolgan tom tomosha zaliga qulab tushgan.
Drama teatri ichida o‘sha vaqtda mingdan ortiq odam bo‘lgan, ularning aksariyati ayollar, bolalar va qariyalardan iborat edi. Bungacha binoning old va orqa qismidagi maydonga ulkan harflar bilan «DeTI» (Bolalar) yozuvi tushirilgandi, bu esa binoda tinch aholi joylashganini anglatardi.
Fojia natijasida halok bo‘lganlarning aniq soni hanuz ma’lum emas. Ehtimoliy qurbonlar soni 300 dan 600 gacha.
Rossiya teatr portlatilishiga aloqadorligini to‘liq rad etib keladi. Teatrni o‘zining bosh qarorgohiga aylantirgan va uning yerto‘lasida garovga olingan rusiyzabonlarni ushlab turgan «Azov» polki portlash amalga oshirgan, deya ta’kidlaydi. Bu ta’kidga birorta dalil keltirilmagan. Ochiq manbalarda bu ta’kidning ayrim jihatlarini shubha ostida qoldiruvchi ma’lumotlar bor. Xususan, 10 mart kuni «Azov» tomonidan e’lon qilingan videos’yomkada «garovga olinganlar haqidagi ta’kid safsata ekani oydinlashadi. Bundan tashqari, ijtimoiy tarmoqlarda 16 mart kuni Rossiya Mariupoldagi boshqa hududlarni ham bombardimon qilgani bo‘yicha guvohliklar bor, bombalardan biri «Neptun» basseyniga tushgan.
To‘liq vayron bo‘lgan Mariupol 2022 yilning yozida to‘liq Rossiya nazoratiga o‘tgach, teatr qoldiqlari begona ko‘zlardan soxta fasad bilan to‘sib qo‘yildi va u yerda «rekonstruksiya» ishlari olib borilayotgani e’lon qilindi. Aslida binoning yiqilmay qolgan qismlari buzib tashlanayotgandi.
Kiyevdagilar Rossiya shu yo‘l bilan «o‘z jinoyati izlari»ni yashirayotganini ta’kidlagan. Shahar meri maslahatchisi Petro Andryushchenko binoni buzib olish hamon davom etayotganini qayd etib, video taqdim qildi: kadrlarda og‘ir qurilish texnikasi teatr hududida ish olib borayotgani tasvirlangan.
Minuv rіvno rіk pіslya togo, yak rosіyskі zagarbniki zavdali avіaudaru po Dramteatru u Marіupolі. Vnaslіdok avіaudaru pіd zavalami teatru zaginuli sotnі lyudey, sered yakix bulo y bagato dіtey. Okupanti znishchili dokazi vіyskovogo zlochinu pic.twitter.com/MhcqhldhfB
— NV (@tweetsNV) March 16, 2023
Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy Mariupoldagi drama teatri yo‘q qilingani uchun Rossiyani javobgarlikka tortishini va’da qilgan. Zelenskiy Rossiya qo‘shinlari teatr maydonidagi payqamaslik ilojsiz bo‘lgan «Bolalar» degan yozuvga qaramasdan, shahar markazidagi teatr binosiga «yuqori quvvatli bombani qasddan tashlashgani»ni ta’kidlab o‘tdi.
«U yerda [drama teatr binosida] yuzlab odamlar otishmalardan berkingan edi. Biz terrorchi-davlat mamlakatimiz va xalqimizga ko‘rsatgan sitamlari uchun to‘liq javobgar bo‘lishi uchun qadam-baqadam harakat qilmoqdamiz. Biz okkupantlar tomonidan yo‘q qilingan biror tirik jon uchun ularni kechirmaymiz», — deb yozilgan Zelenskiyning Telegram kanalida.
«Eng avvalo homiladorlar o‘ldi»
Ukrainada xizmat ko‘rsatgan artist, rejissyor, Mariupol drama teatri direktori va badiiy rahbari vazifasini bajaruvchi Lyudmila Kolosovich urush boshlanganidan so‘ng teatrga rahbarlik qilayotganini gapirib berdi. Avvalgi rahbariyat — buxgalter, ma’murlar, direktor va uning o‘rinbosari va ko‘plab aktyorlar (60 kishiga yaqin) Rossiya tomonga o‘tib ketishgan. Endi ular «Hurmat belgisi» ordenli Rossiya Mariupol akademik teatrida ishlashmoqda. Bu ordenni teatr vayronalari ichidan topib olishgan, uni sovet davridan buyon unutib yuborishgan edi.
Avvalgi teatr Ujgorod shahri (Zakarpattya oblasti)ga ko‘chgan. Uning yangi joydagi ilk spektakli Ukraina madaniyati va tili uchun jabr chekkan shoir Vasiliy Stus haqidagi «Millat qichqirig‘i» asari bo‘ldi. Ikkinchisi «Mariupol fojiasi» bo‘ldi. Bu spektakl bombalangan teatrda bo‘lgan aktyorlarning xotiralari bo‘yicha yozilgan. Saqlanib qolgan aktyorlar truppasi Yevropa bo‘ylab ko‘plab gastrol safarlariga chiqishmoqda.
Lyudmila Kolosovichning xotirlashicha, avvalroq bombalangan tug‘uruqxonadan keltirilgan homilador ayollar ham teatrda jon saqlashgan. Ular grimlash xonalariga joylashtirilgan, u yerda divanlar bor edi. Keyinroq sahna pardasi ortiga ko‘chirilgan. Boshqalari koridorlar va zinapoya maydonchalarida yotishga majbur bo‘lishgan.
«Teatr ichi to‘rtinchi qavatgacha odamga liq to‘la edi. Teatr kostyumlari, dekoratsiyalar va rekvizitlardan ham foydalana boshlashdi. So‘ngra tomosha zalidagi baxmal qoplangan o‘rindiqlarga navbat keldi: ularni sindirib, o‘tirish, shuningdek, isinish va ovqat pishirish uchun yoqa boshlashdi. Bomba tashlanganida birinchi navbatda homilador ayollar nobud bo‘lishdi, chunki bombalar sahnaga va teatrning sahna orti qismiga tushdi. Teatr foyesi bir qadar omon qoldi», — deb hikoya qiladi u.
Kolosovich bilan hozir u yerdan tirik chiqishga muvaffaq bo‘lgan ikki aktyor ishlamoqda. Ulardan biri, yosh aktyor 2022 yilning 16 marti tongida o‘rgimchak-odam kostyumida bo‘lgan. Portlashdan so‘ng u o‘zi yaxshi ko‘rgan qiz bilan qandaydir quvurlar orqali tashqariga qutulib chiqqan. «Hammayoq devor va g‘isht bo‘laklariga to‘la, atrofni esa qichqiriq va oh-fig‘on ovozlari tutib ketgan edi», deydi u.
«U kattalar va bolalarning sochilib yotgan murdalari, baqirgancha oyoqsiz sudralayotgan odamlarni ko‘rgan. U sevgan qizi va uning onasi bilan trassa bo‘ylab qocha boshlagan, ustidagi kostyum ularni qutqarib qolgan — ularni ko‘rib qolgan mashina to‘xtagan va uzoqroqqa olib ketgan. Endi bu kostyumni u tumordek asrab yuribdi», — deydi rejissyor.
Joni omon qolganlardan yana biri 65 yoshli aktrisa Vera Lebedinskaya bo‘ldi. Zarba chog‘ida u yerto‘ladagi ovoz yozish studiyasida o‘tirgan edi. U devorda paydo bo‘lgan yoriqdan o‘tib qochib chiqqan.
«U o‘z mushugini yo‘qotib qo‘ygan. Ustidagi kiyimni portlash to‘lqini yulqib ketgan. Qo‘lida jomadoni va ustidagi bitta xalat bilan ko‘chaga chopib chiqar ekan, kimningdir yerda yotgan kiyimini ko‘tarib olishga muyassar bo‘lgan, sohil bo‘yida oyoqlarini his qilmay qolguncha bir soat yugurgan», — deya qo‘shimcha qiladi Kolosovich.
Yo‘q qilingan teatrga virtual sayohat
Avvalgi drama teatri endi yo‘qligiga qaramasdan, uning xonalariga virtual ekskursiya qilish mumkin. Arxitektura, madaniy yodgorliklar va muzey eksponatlarini raqamlashtirish bilan shug‘ullanuvchi Lvivdagi Skeiron studiyasi Mariupoldagi yo‘q qilingan teatrning 3D-modelini yaratganini xabar qildi. Loyihadan ko‘zlangan maqsad — virtual olamda uni umrbod muhrlab qo‘yish, deyishadi ishlab chiqqanlar.
Teatrni raqamlashtirish bir necha oy talab qildi. Minglab eksterer va interer fotosuratlari va tasvirlari 3D modelga aylantirildi. «Bunday modellar yodgorliklarning holati haqida axborotni saqlash va kelgusida restavratsiya ishlarida yordam beradi», — deydi mualliflar.
Rossiyada Mariupol teatri eslansa qamoqqa tushish mumkin
Rossiyada joriy etilgan total senzura tufayli Mariupoldagi fojia haqida faqat Kremlning rasmiy versiyasini qo‘llabgina ochiq gapirish mumkin. Har qanday o‘zgacha fikr katta jarimalar va qamoq jazosiga giriftor qiladi. RusNews jurnalisti Mariya Ponomarenko bilan ham shunday buldi. Uni shu yilning fevralida Rossiya armiyasi haqida «feyk» ma’lumotlar tarqatishda ayblab, olti yil koloniyaga hukm qilishdi. Unga ochilgan ishga Mariupol shahrining, jumladan drama teatrining bombardimon qilinishi asnosida o‘lgan odamlar haqidagi ijtimoiy tarmoqdagi postlari asos qilib olingan.
Amnesty International’ning Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo bo‘yicha direktori Mari Strazers Ponomarenkoga o‘qilgan hukmni sharhlar ekan, Rossiyada «haqiqatni so‘zlash, harbiy jinoyatlarni fosh qilish va tinch aholini o‘ldirganlik uchun adolatni talab qilishning o‘ziyoq og‘ir jinoyat o‘laroq baholanib, uzoq yillik ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanayotgani»ni ko‘rsatib turibdi, deya ta’kidladi.
«Mariyaga o‘qilgan hukm — Rossiya hokimiyatining odatga aylangan adolatsizligi va surbetligining yana bir misolidir. Hokimiyat o‘zi bilan kelisha olmaganlarni panjara ortiga uloqtirmoqda yoki norozilarning sukut saqlashi yoki boshini chetga burib turishini istab, uzoq yillik qamoq jazosi bilan qo‘rqitilmoqda», — degan u.
