O‘zbekiston – Markaziy Osiyoning qoq o‘rtasida joylashgan, eng yirik inson salohiyati hamda barcha mintaqa mamlakatlari bilan umumiy chegaraga ega yagona davlat. Ammo 2005 yildan keyingi davrda avval Turkmaniston, keyin Qirg‘iziston va Tojikiston bilan aloqalari sovuqlashgan O‘zbekiston o‘zini o‘zi ajratib qo‘yuvchi siyosat yuritdi.

Mintaqada ishonchsizlik kayfiyati nihoyatda keskinlashib ketdi. Hatto qarindoshlar darajasidagi bordi-keldi tashriflari ham cheklangan edi.

Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelgach, O‘zbekiston qo‘shni davlatlar bilan munosabatlarni normallashtirishga kirishdi. Bir necha yildan buyon harakatsiz turgan chegara postlari gavjumlashdi. Tez orada Qirg‘izistonga hatto ID-karta bilan ham kirib-chiqish mumkin bo‘ladi.

O‘zbekiston hozirda mintaqa integratsiyasining faol tarafdori bo‘lib turibdi. Bu yo‘lda bir necha yildan beri Tojikiston va Qirg‘iziston bilan aloqalar sovuqlashishiga sabab bo‘layotgan chegara muammosi ham deyarli hal etildi.

Xo‘sh, so‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi siyosatining Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorlik va umumiy tashqi savdo yo‘nalishida qanday ishlar amalga oshirildi?

Tashqi savdo aylanmasi 3 barobarga oshdi

O‘zbekiston tashqi siyosat vektorining birinchi navbatda, eng yaqin qo‘shnilar – Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan o‘zaro manfaatli aloqalarni o‘rnatishga qarab yo‘naltirilgani bu sohadagi o‘zgarishlarning eng muvaffaqiyatli jihatlaridan biridir. Chegarani kesib o‘tish tartib-taomillari tubdan soddalashtirildi – chegaradosh tumanlar aholisi erkin muloqot qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi, Markaziy Osiyo davlatlari bilan transport aloqasi darajasi sezilarli darajada oshirildi, xususan, avtobus qatnovi tiklandi.

Shuningdek, o‘zaro manfaatli iqtisodiy va savdo aloqalarini jadal oshirishga alohida e’tibor qaratildi. Savdo tartib-taomillari ancha soddalashtirildi, tovarlarning chegaradan o‘tishi erkinlashdi. O‘zaro investitsiyalar uchun yo‘l ochildi. Bularning barchasi O‘zbekiston bilan mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmini bir necha baravar oshirishga imkon yaratdi.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ekspertlarining tahlillariga ko‘ra, O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo hajmi oxirgi 6 yil ichida 3 baravar oshib, 2016 yildagi 2,5 mlrd dollardan 2022 yilda 7,5 mlrd dollarga yetgan.

Ushbu davr mobaynida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlariga eksporti 2,4 baravar –1,3 mlrd dollardan 3,1 mlrd dollargacha, import esa 3,6 baravar – 1,2 mlrd dollardan 4,4 mlrd dollargacha oshgan. Shuningdek, O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmida Markaziy Osiyo davlatlarining ulushi 10,2 foizdan 15 foizgacha ko‘paygan.

2022 yilning yanvar-dekabr oylari yakunida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan savdo aylanmasi:

• Qozog‘iston bilan – 4,6 mlrd dollar. 2021 yilga nisbatan o‘sish 17,9 foizni tashkil etib, eksport hajmi – 1,4 mlrd dollar, import hajmi esa 3,2 mlrd dollar;
• Qirg‘iziston bilan – 1,3 mlrd dollar. O‘sish – 32,1 foiz. Eksport hajmi – 979,3 mln dollar, import hajmi – 280,7 mln dollar.
• Turkmaniston bilan – 926,3 mln dollar. O‘sish 2,7 foiz. Eksport hajmi – 194,8 mln dollar, import hajmi – 731,5 mln dollar.
• Tojikiston bilan – 674,4 mln dollar. O‘sish 11,4 foiz. Eksport hajmi – 519,9 mln dollar, import hajmi esa 154,5 mln dollar.

O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo aylanmasidagi eng katta ulushi Qozog‘istonga to‘g‘ri kelgan – 62 foiz, qolgan qismi: Qirg‘iziston – 17 foiz, Turkmaniston – 12 foiz va Tojikiston – 9 foiz, bilan amalga oshirilgan.

Geografik jihatdan O‘zbekiston dengizga chiqish uchun ikki mamlakat chegarasini kesib o‘tishi kerak. Shu jihatdan, atrofdagi mamlakatlarning savdo salohiyatidan maksimal darajada foydalanish juda ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi axborot xizmatining Kun.uz'ga taqdim qilgan ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan 2017-2022 yillardagi tashqi savdo aylanmasi 30,74 mlrd dollarni tashkil etgan. Xususan:

• eksport 13,88 mlrd dollar;
• import 16,86 mlrd dollar.

Davlatlar kesimida savdo aylanmasi quyidagicha:

• Qozog‘iston bilan – 19,86 mlrd dollar: eksport 7,27 mlrd dollar, import 12,59 mlrd dollar;
• Qirg‘iziston bilan 4,6 mlrd dollar: eksport 3,65 mlrd dollar, import 948,16 mln dollar;
• Turkmaniston bilan 3,4 mlrd dollar: eksport 784,14 mln dollar, import 2,62 mlrd dollar;
• Tojikiston bilan 2,88 mlrd dollar: eksport 2,18 mlrd dollar, import 703,85 mln dollar.

Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining maslahat uchrashuvlari

Prezident Shavkat Mirziyoyevning Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining maslahat uchrashuvlarini o‘tkazish to‘g‘risidagi taklifi amalga oshdi. Ushbu tashabbus xalqaro miqyosda tan olindi va mintaqa davlatlarining barcha rahbarlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.

Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi maslahatlashuv uchrashuvi 2018 yil 15 mart kuni Qozog‘iston poytaxti Ostona shahrida bo‘lib o‘tdi. Ikkinchi uchrashuv 2019 yil 29 noyabr kuni Toshkent shahrida o‘tkazildi. Ushbu uchrashuvda birinchi anjumandan farqli o‘laroq, o‘sha paytdagi mamlakat prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedovning shaxsan o‘zi ishtirok etdi.

Toshkent uchrashuvida keyingi yig‘ilishni Bishkekda o‘tkazishga kelishib olingan edi. Ammo pandemiya sabab 2020 yilgi uchrashuv o‘tkazilmadi. Markaziy Osiyo davlatlari yetakchilarining uchinchi uchrashuvi 2021 yilning 6 avgustida Turkmanistonning “Avaza” milliy turizm zonasida bo‘lib o‘tdi.

2022 yilning 21 iyul kuni Qirg‘izistonning Cho‘lponota shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining to‘rtinchi Maslahat uchrashuvi o‘tkazildi. Unda XXI asrda Markaziy Osiyoni rivojlantirish yo‘lidagi do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma imzolandi.

Umuman olganda, har qanday integratsiya uchun, hududiy bir butunlik yoki yaqinlik, o‘zaro bog‘liqlik, umumiylik, barcha uchun majburiy bo‘lgan va birxillashtirilgan huquqiy qoidalar hamda mazkur qoidalarni ijro etuvchi va ijrosini nazorat qiluvchi institutsional tizim zarur hisoblanadi.

Mintaqaviy integratsiyaning bir qancha ijobiy jihatlari mavjud:

• integratsiya davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar va urush xavfini kamaytiradi;
• yagona ichki bozor shakllanishi ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar uchun katta imkoniyatlar yaratadi;
• sarmoya va ishchi kuchi erkin harakatlanishi uchun keng hudud paydo bo‘ladi;
• boy va kambag‘al davlatlar orasidagi tafovut kamayib boradi.

Markaziy Osiyoda iqtisodiy integratsiya amalga oshmagani mintaqaning barcha mamlakatlari uchun mustaqillikdan keyingi davrda uzoq o‘lkalardagi bozorlar ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgani bilan ifodalanadi.

Neft va tabiiy gazning yirik eksportchilari – Qozog‘iston va Turkmaniston uchun Yevropa Ittifoqi, Xitoy va Rossiya bozorlari ustuvor bo‘lgan. Markaziy Osiyo bozorlari yonilg‘i resurslarini iste’mol qilish bo‘yicha Yevrosiyoning yetakchi iqtisodiyotlari bilan raqobat qila olmasdi. Rossiya, Xitoy va Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekistonning yirik savdo-sotiq va investitsiya sheriklari bo‘lib keldi. Tabiiyki, tashqi savdodagi bunday nomutanosiblik Markaziy Osiyo mamlakatlari ko‘p tomonlama xalqaro aloqalariga nisbatan turli strategiyalar qo‘llashiga sabab bo‘ldi.

Oxirgi yillarda mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi iqtisodiy bog‘liqlik oshib borayotgani keyingi davrda integratsion muhit yaxshilanishiga xizmat qilishi mumkin.