Biroq bugun Tuz ko‘lmakka o‘xshaydi, ba’zida esa butunlay qurib qoladi. Ayrim olimlarning fikriga ko‘ra, hozirda Tuz ko‘li butunlay qurib bitish arafasida. Yaqinda olimlar yer orbitasida joylashgan sun’iy yo‘ldoshlar yordamida to‘plangan ma’lumotlarni o‘rganishdi. Ana shu ma’lumotlar asosida yaratilgan tasvirlarda orol bir necha o‘n yillikda deyarli yo‘q bo‘lib ketganini kuzatish mumkin. Keling, ana shu suratlarni ko‘zdan kechiramiz va qachonlardir ulkan bo‘lgan ko‘lning qurishi sabablariga aniqlik kiritamiz.

Turkiyaning Tuz ko‘li

Tuz ko‘li Turkiyaning Anqara shahridan 150 kilometr uzoqlikda joylashgan. Eng yaxshi paytlarda ko‘l maydoni 1600 kvadrat kilometrdan 2500 kvadrat kilometrgachani tashkil etgan. Unga bir necha manbadan suv kelib tushgan. Asosiy manba Turkiyaning Tavr tog‘ tizmasidan boshlanuvchi yerosti suvlari edi. Shuningdek, bahor faslida katta miqdorda yog‘adigan yomg‘ir sababli ham ko‘lda suv to‘planadi.

Biroq bugun Tuz ko‘lida suv deyarli yo‘q. Buning esa kamida ikki sababi bor. Birinchidan, Turkiya hududida tez-tez qurg‘oqchilik kuzatilmoqda. Iqlim va atrof-muhit o‘zgarishi bo‘yicha ekspertlar hisoboti ham ana shundan dalolat bermoqda. Ikkinchidan, O‘rta Yer dengizi havzasida iqlim o‘zgarishlari eng ko‘p namoyon bo‘ladi. Agar dunyo bo‘ylab sanoatlashish davriga qadar havo harorati Tselsiy bo‘yicha 1,1 daraja ko‘tarilgan bo‘lsa, bu mintaqada mazkur ko‘rsatkich 1,5 darajaga teng.

Tuz ko‘li qanday yo‘qolib boryapti?

Yaqinda professor Fuley Aydin-Kandemir boshchiligidagi tadqiqotchilar Tuz ko‘li o‘n yilliklar davomida qanday qilib o‘zgarganiga aniqlik kiritmoqchi bo‘lishdi. Buning uchun Landsat orbita sun’iy yo‘ldoshlari tomonidan 1985 yildan 2016 yilgacha to‘plangan ma’lumotlarni o‘rganishdi. Mazkur sputniklar turli sirtlarni taniy olgani sababli olimlar ko‘lning turli davrlarda qanday ko‘rinishda bo‘lganini bilishdi. Kuzatuvlar natijalari Regional Environmental Change jurnalida e’lon qilindi.

Quyidagi tasvirlarda Tuz ko‘li ko‘k rangda, balchiq yashil, tuz esa kulrangda ko‘rsatilgan. Payqash mumkinki, 2000 yilga qadar ko‘lda suv miqdori yetarli bo‘lgan. 1992 yilda suv sathi keskin pasaygan. Biroq bu nisbatan normal holat deb hisoblangan. Chunki o‘sha vaqtda Turkiya hududida qurg‘oqchilik kuzatilgan. Ammo hatto u ham ko‘lni butunlay qurita olmagan va suv ko‘l yuzasining 16 foizga yaqin qismini qoplagan. Biroq hozirda vaziyat ancha yomon. Masalan, 2021 yilda suv shu darajada kam ediki, u yerga ozuqa izlab uchib kelgan flamingolar shunchaki o‘lib ketdi.

Ko‘lning janubi-g‘arbiy va g‘arbiy qismlarida doimiy suvlarning mavjudligi flamingolar ko‘payishi uchun muhim bo‘lgan. Chunki ular oziqlanadigan bakteriyalar ko‘lning aynan shu sho‘rlanish kam bo‘lgan qismlarida jamlangan, deya qayd etdi ilmiy ish muallifi Aydin-Kandemir.

Tuz ko‘lida minglab flamingolar qirilib ketgani to‘g‘risidagi reportaj

Ko‘lning qurishi sababi

Nima uchun XX asr so‘ngida ko‘l qurg‘oqchilikka chidamli edi, biroq 2000-yillardan keyin uning ana shu yashovchanlik hususiyatini yo‘qotish sababi nimada? Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Tuz bilan bunday jiddiy muammolar yuzaga kelishi “ko‘lga quyiluvchi yerosti va yerusti resurslarining o‘ta ko‘p miqdorda sarflanishi” bilan bir vaqtga to‘g‘ri keldi. Masalan, odamlar qishloq xo‘jaligi yerlarini sug‘orish uchun ayrim daryolar o‘zanini o‘zgartirishdi. Boshqa daryolar esa aholi punktlari aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun to‘g‘onlar bilan to‘sildi. Bundan tashqari, qurg‘oqchilik yerusti suvlari tanqisligiga olib kelganida odamlar Tuz ko‘li uchun deyarli yagona umidga aylangan yerosti suvlarini faol ravishda kamaytira boshlashdi.

Tadqiqotchi Aydin-Kandemirning qayd etishicha, hozirda Turkiyaning Tuz ko‘li taqdirini aniq aytish imkonsiz. Global isish suv darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniq. Agar odamlar ko‘lni to‘yintiruvchi manbalardan foydalanishni bas qilmasa, u katta ehtimol bilan butunlay yo‘q bo‘ladi.