Turkiyada o‘tkazilgan qisqa metrajli film va ssenariylar tanlovi g‘olibi Muhammad Ali Doniyorov – Kun.uz'ning Uzbek.Life loyihasi navbatdagi mehmoni.

«Vijdon borligini, axloq degan narsa borligini, diyonat, oila degan narsalar borligini eslatish va ko‘rsatish – kelajakda oldimga qo‘ygan maqsadlarimdan biri», – deydi yosh rejissyor.

— Muhammad Ali, sizni Turkiya inson huquqlari va tenglik tashkiloti (TİHEK) o‘tkazgan qisqa metrajli film va ssenariylar tanlovi g‘olibi sifatida bilamiz. Bu haqda avvalroq saytimizda ham material e'lon qilingandi. Keling, suhbatimiz avvalida o‘zingiz va faoliyatingiz haqida qisqacha to‘xtalib o‘tsak.

— Toshkent shahrida tug‘ilganman. Oilada uch nafar aka-ukamiz. Dadam – matematika, geometriya fani o‘qituvchisi. Onam esa ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lganlar.

— Turkiyada o‘tkazilgan kinofestivalda «Nafas» («Soluk») nomli qisqa metrajli filmingiz bilan ishtirok etdingiz. Ushbu filmning ssenariy muallifi ham o‘zingiz. Film g‘oyasining tug‘ilishi va tasvirga tushirish jarayonlari qanday kechdi?

— Turkiyaga kelgandan keyin moddiy jihatdan ma'lum vaziyat: inson baribir ishlashi kerak bo‘ladi. Musofir yurtdamiz, ishlashga majbur bo‘lamiz, oilamizni boqishimiz kerak.

Bir o‘rtog‘im bo‘lardi. U bilan omborxonada birga ishlardik. Bir kuni uning onasi operatsiya qilinadigan darajada qattiq kasal bo‘lib qoldi. Jarrohlik amaliyotini o‘tkazish uchun Turkiya hisobi bo‘yicha 9 ming lira (hozirda 1100 dollar – tahr.) kerak edi. O‘rtog‘im boshlig‘idan «Menga 9 ming lira berib tur, men senga ishlab qaytaraman. Oyligimdan «kesib» yuborishing ham mumkin», deb so‘ragan. Ishxona xo‘jayini esa bunga ko‘nmagan. Keyin onasining kasali yanayam og‘irlashdi. U bola bir nima qildi – u yoq-bu yoqdan pul topib, onasini tuzatdi, Xudoga shukr. Hikoyaning tug‘ilishi o‘sha yerdan boshlangan.

Filmda ham o‘sha narsani ko‘ramiz: bolaning onasi kasal – astma kasali. Bola borib, xo‘jayinidan pul so‘raydi, avans so‘raydi. Xo‘jayini esa «Oylikni kutasan, avans bera olmayman», deydi. Shu bilan kinoning oxirida onasining ahvoli og‘irlashadi.

Shu o‘rinda shuni ham qo‘shimcha qilmoqchiman. Bolaligimdan beri atrofni kuzatishni yaxshi ko‘rardim. Hozir o‘ylab qarasam, rejissyorlikka bo‘lgan ishtiyoqim o‘sha davrlarda tug‘ilgan ekan. Avtobusda, metroda ketayotganda insonlarning yuziga qarardim: «Bundan yaxshi bir o‘yinchi chiqadi, aktyor chiqadi; buni falon rolga qo‘ysa bo‘ladi, falon rolda o‘ynatsa bo‘ladi». Men buni keyin tushunib yetdim. Ya'ni bu sohaga kirganimdan keyin anglab yetdim.

Aytmoqchi bo‘lganim, real voqealardan, yashalgan hayotdan kichkinagina bir asos nuqta – «tetikleyici olay» deydi turklar – «xamirturush»ning o‘zi yetarli, menimcha, bir hikoya qurish uchun. Inson ta'sirlangan nuqtaning ustiga hikoya quriladi yoki o‘sha hikoyaning o‘zini ham kino qilsa bo‘ladi. Mening tanlagan yo‘lim – shu asosiy nuqtani hayotdan olib, uning ustiga yana real hayotdagi voqealarni qo‘shgan holda hikoya yozib, ssenariylashtirib, tasvirga tushirishdir.

— O‘zbekiston miqyosida, Turkiya miqyosida har yili ko‘plab milliy va xalqaro kinofestivallar o‘tkaziladi. Kino sohasiga endi qadam qo‘yayotgan yosh kinematograflar uchun bu yaxshi imkoniyat hamdir. Bunday festivallar shaxsan siz uchun nima beradi?

— Aslida, biz nega festivalga o‘z kinomizni topshirishimiz kerak? Hammaning bir dardi bo‘ladi, o‘zining dardi emas – asosan, ijtimoiy dardlar: xalq dardi bo‘lishi mumkin, millatning dardi bo‘lishi mumkin. Misol uchun, ichkilikka, poraxo‘rlikka berilgan yoki ayol kishiga zulm o‘tkazadigan jamiyat bo‘lishi mumkin. Bu, aslida, bir xalqning dardi. Inson mana shu dardlarni his qilib hikoya yozsa, ssenariylashtirsa, bu narsani festivallarga sotish yoki uning ortidan pul ishlash uning xayoliga ham kelmaydi.

Festivallardan oladigan asosiy narsam – filmimni ko‘proq insonlar ko‘rishidir. Hatto onlayn namoyish bo‘lsa ham men xursand bo‘laman, chunki «O‘z dardimni insonlarga tushuntirib bera olyapman, yetkazib bera olyapman» degan bir hissiyot bo‘ladi.

— Istanbul media akademiyasi bitiruvchisi sifatida Turkiya misolida xorijdagi kino sohasiga oid ta'limni qanday baholaysiz, o‘ziga xosliklar nimalardan iborat deb o‘ylaysiz?

— Istanbul media akademiyasining menga yoqqan tarafi – Turkiyadagi mashhur, o‘z ishini yaxshi biladigan ustozlarni o‘zida jamlaganidir. Bu ustozlar – professional odamlar, kino sohasining ichida yuradigan odamlar. Men akademiyaning ssenariylar bo‘limida o‘qidim. Ustozim ham ssenariynavis edi. U o‘quvchilarga nazariy dars o‘tardi, ammo bu darslarni o‘quvchiga moslab berardi. Ya'ni «darsimni o‘tdim, ketdim» emas.

O‘zbek bo‘lganim uchun o‘sha paytlar turkchada tushunishga, fikrlarimni ifoda etishga ancha qiynalar edim. Shunga qaramay, ustozim men bilan alohida ishlardi, alohida uyga vazifalar berardi va menga alohida e'tibor qaratardi.

— Bugun kino san'ati butun boshli sanoatga aylangan. Turkiya AQShdan keyingi eng ko‘p serial sotuvchi ikkinchi mamlakat sifatida ushbu sohadan har yili millionlab dollar daromad qiladi. Sizningcha, bu borada qanday tajribalarni o‘rganishimiz va o‘zlashtirishimiz kerak?

— Menimcha, eng asosiysi – ishlash tizimi. Turkiyada ishlash tizimi judayam tez va sifatli. Buni ushlab turadigan kuch moddiyat, deb o‘ylayman. Chunki Turkiyada bu sohaning ichida juda katta pul aylanadi. Ya'ni insonning moddiy manfaati yaxshi bo‘lsa, u ishga ko‘ngli bilan, bor kuchi bilan harakat qiladi.

— Ijodkorning moddiy ta'minoti bor va u asosiy e'tiborini ijodga qaratishiga imkoniyat mavjud. Ya'ni uni chalg‘itadigan boshqa narsa yo‘q, shundaymi?

— Albatta. Lekin hamma insonda har xil bo‘lishi mumkin bu narsa. Misol uchun, ba'zi insonlar ham boshqa sohada ishlab, ham ijodkor bo‘la oladi. Ustozlarimizning ko‘pi shunday odamlar. O‘zi boshqa ishda ishlaydi, misol uchun, reklamalar suratga oladi, lekin bo‘sh vaqtlarida ssenariylar yozadi. Ayni paytda rejissyorligini ham davom ettiradi. Yoki umuman boshqa ish bilan, deylik, tijorat bilan shug‘ullanadi. Bu yoqda esa o‘z sohasini ham davom ettiraveradi.

Menimcha, bu insonning o‘ziga bog‘liq narsa. Men u yerdagi ijodkor insonlar emas, texnik guruhlarni nazarda tutgandim. To‘g‘ri, aslida, moddiyat bo‘lmasa, insonda huzur bo‘lmaydi. Huzur bo‘lmasa, ijod qilish ham qiyin kechadi.

Savol boshida aytib o‘tganingizdek, Amerika va Turkiya serial ishlab chiqarish bo‘yicha rivojlanib ketgan. Bu narsani sanoatga, ya'ni fabrikaga aylantirishgan: kino chiqarib sot, kino chiqarib sot... To‘g‘risini aytsam, kinoni sanoatga, savdo-sotiqqa aylantirgan sohaning bu tarmog‘i bilan uncha qiziqmayman. Lekin uning ichidamiz.

Turkiyadagi ustozlarimiz shu narsani ko‘p ta'kidlashadi: «Yaxshi bir kino olmoqchi bo‘lsak, yaxshi bir hikoyani yetkazmoqchi bo‘lsak, Eron va rus sinemasidan o‘rnak olishimiz kerak». Men ham O‘zbekistondagi kinoijodkor do‘stlarimga shuni aytgan bo‘lardim.

— Bugun o‘zbek milliy kinematografiyasining oldida yechilishi zarur bo‘lgan juda ko‘plab muammolar bor. Kadrlar masalasidan tortib, filmlar saviyasigacha… Siz bu muammolar yechimini nimada yoki nimalarda ko‘rasiz?

— Saviyasiz filmlar hamma mamlakatlarda bor – Gollivudda ham, Rossiyada ham, Turkiyada ham. Nega? Chunki ba'zi auditoriya shu narsani xohlaydi. Masalan, yoshlarning TikTok'ka ishtiyoqi. Bu narsalarning bozori har doim bor.

Menimcha, inson bir ishga kirishishdan oldin nimani xohlayotganini yaxshi bilib olishi kerak: «Men pul qilamanmi yoki bu sohada insonlarga foydasi tegadigan odam bo‘lamanmi?» Mening bir dardim bor – g‘oya emas, dard – shu narsani tushuntirmoqchiman insonlarga.

Avvallari kimningdir dardi bo‘lsa, aholini chaqirardi. Bizning eski kinolarimizda ham bor-ku, «Ey xaloyiq, ey musulmonlar!» deb dardini aytardi yoki bir xabar keltirar edi. Kino – bu ichingizdagi dardni ko‘rsatib berishning eng rivojlangan va eng ta'sirli yo‘li.

Kinoni, asosan, ikkiga ajratishadi: tijoriy filmlar va san'at filmlari. Ko‘rgan aksariyat Gollivud filmlarimiz tijoriy filmlardir. Lekin Andrey Tarkovskiy, Turkiyaning mashhur rejissyorlaridan Nuri Bilge Jyeylan yoki koreyalik Kim Ku Dukning filmlari san'at kinolari, og‘ir kinolar, deb bilinadi.

— Texnika, texnologiya jadal sur'atda rivojlanayotgan, axborotga to‘yingan bir davrda yashayapmiz. Tabiiyki, ko‘rishimiz, eshitishimiz, o‘qishimiz mumkin va kerak bo‘lgan juda ko‘p ma'lumotlar bor. Ammo vaqtimiz chegaralangan. Mana shunday sharoitda hozirgi zamon auditoriyasi uchun qanday filmlar zarur deb hisoblaysiz?

— O‘zlikni eslatadigan filmlar. Bunday filmlarimiz bor. Lekin juda ham oz. Masalan, o‘zbek klassik filmlari. Bolaligimizda ko‘rardik, Alisher Navoiy haqida yoki Bobur haqida filmlar bor edi. Mana shunday filmlarni ko‘paytirish kerak. Chunki bir gap bor: «Bir xalqni oyoqqa turg‘izmoqchi bo‘lsang, uni ota-bobolari bilan maqta».

Hamma kino tarixiy bo‘lishi shart emas: qishloq hayotiga oid voqealar ham bo‘lishi mumkin. Milliy urf-odatlarni o‘zida aks ettirgan filmlar olinsa, ham o‘z xalqimiz uchun, ham xorijdagi xalqlar uchun qiziqarli bo‘ladi, menimcha. Eron sinemasining shu tarafini yaxshi ko‘raman. Bu kinolarda Eronning qadriyatlari, urf-odatlari aks etadi. Ya'ni ham kino ko‘rasiz, ham maroq olasiz, ham bir mamlakat haqida, uning milliy qadriyatlari haqida ma'lumotga ega bo‘lasiz.

Mening nazarimda, hozirda bizning yutib ketadigan narsamiz – faqat g‘oyamiz. Milliy qadriyatlarimizni, din-diyonatimizni ko‘rsatadigan filmlar orqali biz yutib ketishimiz mumkin.

— Yosh rejissyor sifatida oldingizga qo‘ygan qanday maqsad va orzularingiz bor?

— Inson javob berishga qiynaladigan savollardan biri. Polshalik bir rejissyor aytgan ekan: «Kinolar dunyoni o‘zgartira olmaydi, lekin kinoni tomosha qilgan insonlar dunyoni o‘zgartirishi mumkin». Ya'ni ular dunyoni yanada yaxshiroq holga olib kelishi mumkin.

Shu fikrdan kelib chiqqan holda, insonlarga o‘zligini eslatish, vijdon borligini, axloq degan narsa borligini, diyonat, oila degan narsalar borligini eslatish va ko‘rsatish – kelajakda oldimga qo‘ygan maqsadlarimdan biri.

Otabek Tillayev suhbatlashdi.