Faqatgina mazkur hujjatlarni #yagona va yaxlit holda tushunib olish qoldi xolos, chunki birinchi keltirilgan qarorda eng asosiy bo‘lgan band – ortib ketgan taqdirda 30 foizlik bojxona to‘lovi undiriladigan bojsiz chegara qiymatiga aniqlik kiritilmagan. «Yagona reyestr»ga esa hali aniqliq kiritish talab etiladigan ko‘rinadi, chunki ushbu reyestrga kirish ko‘proq ixtiyoriy-majburiy ko‘rinish kasb etgan bo‘lib, bu esa bugungi kunda davlat tomonidan ilgari surilayotgan «tanlov ixtiyori», «sog‘lom raqobat» singari tushuncha va g‘oyalarga biroz zid kelishi mumkin.

Darvoqe, yaqinda Davlat bojxona qo‘mitasi tomonidan so‘nggi islohotlarga bag‘ishlab o‘tkazilgan tahliliy brifingda ham, taassufki, aynan shu dolzarb masalalar chetlab o‘tildi.

Bir noma'lumli tenglama: «X» sonning 30 foizi

Eslatib o‘tamiz, 7 noyabr kuni QHTBT portalida hali yakunlanib ulgurmagan jamoatchilik muhokamalarining qaynoq izidan prezidentning 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab shaxsiy ehtiyojlari uchun tovarlarni olib o‘tishning yangi soddalashtirilgan tartibini joriy etish to‘g‘risidagi qarori (PQ-4508, 7.11.2019) e'lon qilindi. Aynan masala – bojsiz chegara miqdoridan ortib ketgan taqdirda jismoniy shaxslardan olinadigan 30 foizlik yagona bojxona to‘lovi to‘g‘risida borgan. Umuman olganda, islohot haqiqatan ham optimizatsiyalashga yo‘naltirilgan, muhimi, yakuniy hujjatda qaror loyihasida keltirilgan oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari uchun muvofiq ravishda 50 foiz va 30 foizlik miqdor o‘rniga barcha turdagi tovarlar uchun 30 foizlik miqdor belgilangan.

Hammasi risoladagidek bo‘layotgandek, ammo mazkur qarorda ham xuddi qaror loyihasidagi singari boj olinmaydigan chegaraning bevosita miqdori keltirib o‘tilmagan, axir aynan shu aniq miqdor chegarasidan ortib ketgan taqdirdagina 30 foizlik to‘lov amal qila boshlashi kerak.

Ya'ni, aslini olganda hujjat bir noma'lumli tenglamani taqdim etgan bo‘lib, u noma'lumni bilmasdan turib kutilayotgan o‘zgarishlarning haqiqiy miqyosini tasavvur ham etib bo‘lmaydi. Axir, boj olinmaydigan chegara yaqin orada qayta ko‘rib chiqilishini tasdiqlagan qator qonunchilik hujjatlari va loyihalaridan kelib chiqib jamoatchilikda tug‘ilgan aynan shu savol QHTBT portalidagi muhokamalarda bir necha marta ko‘tarilgan edi-da.

• Eslatib o‘tamiz, 2019 yilning yozida Vazirlar Mahkamasining qarori loyihasi e'lon qilingan bo‘lib, unda jismoniy shaxslarning tovarlarini xalqaro kurerlik jo‘natmalari tomonidan olib kirish uchun imtiyozli boj olinmaydigan chegarani arzimas 25 AQSh dollarigacha tushirish taklif etilgan edi, shu yilning 2 oktyabrida esa Prezidentning (PQ-4470) ikki hafta muddat ichida bojsiz chegaraning hozirgi kunda amalda bo‘lgan miqdori (har bir chorakda 1000 AQSh dollari)ni qayta ko‘rib chiqish, aynan esa xalqaro amaliyotni inobatga olgan holda xalqaro kurerlik jo‘natmalari uchun bir martalik boj olinmaydigan qiymat va vazn me'yori bo‘yicha taklif kiritish hamda ular ortib ketgan taqdirda yig‘imlar stavkalarini aniqlash zarurati to‘g‘risidagi qarori e'lon qilindi.

Bularning barchasi yaqin orada imtiyozli chegara albatta qayta ko‘rib chiqilishi, aniqrog‘i tushirilishini anglatadi. Ungacha esa ushbu chegara miqdori noaniqligicha qolar ekan, 30 foizlik yagona bojxona qiymati aholi va xalqaro kurerlik jo‘natmalarining boshqa ishtirokchilari uchun qanday oqibatlarga olib kelishi – xayrli bo‘lishi yoki elektron tijorat rivojlanishi yo‘lida navbatdagi to‘siq bo‘lishi borasida biror bir xulosa qilishga hali erta.

Buning ustiga tasdiqlangan qarorga ko‘ra yagona bojxona to‘lovi «TIF TN kodi va kelib chiqish mamlakatidan qat'i nazar*» undirilishini esdan chiqarmaslik kerak. (*Alkogol va tamaki mahsulotlari, duxi va atirlar, qimmatbaho toshlar va metallardan ishlangan zargarlik buyumlari, ya'ni 2018 yil 6 fevraldagi PQ–3512-son qarorga 1-ilovada keltirilan tovarlar bundan mustasno).

Shu tariqa, oddiy iste'molchilar keyinchalik sotish uchun tovarlarni olib kiradigan, ammo shu bilan birga TIF TN kodi asosida davlat tomonidan belgilangan kamaytirilgan yoki hatto nol qiymatdagi bojxona to‘lovlarini to‘lash huquqiga ega bo‘lgan tijoratchi-tadbirkorlarga nisbatan atayin foydasi yo‘q bo‘lgan, zararli holatga tushiriladi.

• Masalan, smartfonni olib kirishda bojxona to‘lovi stavkasi (2018 yil 29 iyuldagi PQ-3818-sonli qarorning 1-ilovasiga muvofiq TIF TN kodi - 8517) bojxona qiymatining foizi nolga teng. Bugun biz qiymati har chorakda 1000 AQSh dollaridan oshmaydigan smartfon-telefonlarni boj to‘lamasdan olib kirishimiz mumkin, agar ularning qiymati ushbu chegaradan oshsa, o‘sha ortiqcha qiymatdan atigi 15 foiz QQS va bojxona rasmiylashtiruvi uchun 25 dollar to‘laymiz (bu holda aksiz solig‘i ko‘zda tutilmaydi). Ammo jismoniy shaxslar tomonidan yoki jismoniy shaxslar uchun tovarlarni olib kirishda bojsiz chegaradan oshib ketgan taqdirda TIF TN kodlarini «pisand qilmaslik» taklif etilayotgan yangi qaror loyihasiga binoan esa iste'molchilar tovarlari qiymati belgilangan chegaradan oshib ketgan taqdirda nol qiymatdagi yoki 5-10 foiz darajagacha pasaytirilgan bojli tovarlar uchun ham 30 foiz miqdorda boj to‘lashga majbur bo‘lishadi.

Tanlash huquqi(mi) yoki yagona reyestrga yagona yo‘l(mi)?

Endi Vazirlar Mahkamasining 6 noyabrdan 21 noyabrgacha - ikki haftalik muddatga muhokamaga qo‘yilgan O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bazasida pochta aloqasi operatorlari va provayderlarining Yagona reyestrini nazarda tutuvchi (ID-9873) qarori loyihasiga to‘xtalsak.

Bir qarashda, hujjat faqat pochta va kurerlik jo‘natmalari sohasi vakillariga tegishlidek tuyuladi. Ammo agar diqqat bilan qaralsa, reyestrga kirish masalasi shaxsiy foydalanish uchun tovarlarni olib kirishdagi boj olinmaydigan imtiyozlarga borib taqaladi, ulardan – e'tibor qiling – faqat Yagona reyestrga kiritilgan pochta va kurerlik kompaniyalari mijozlarigina foydalana olishadi. Iqtibos keltiramiz: «O‘zbekiston Respublikasiga xalqaro pochta va kurerlik jo‘natmalari orqali kirib kelayotgan tovarlar uchun bojxona to‘lovlari bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar faqat Yagona reyestrga kiritilgan operator va provayderlarga qo‘llanadi».

Mana, sizga reyestrga ixtiyoriy ravishda kirishning ahvoli: agar kirmasangiz, bozorning boshqa ishtirokchilariga nisbatan raqobatdosh bo‘lolmaydigan holatga tushishingiz tabiiy. Tadbirkor uchun munosib tanlov imkoniyatidan asar ham yo‘q. Bunday vaziyatda «ixtiyoriy asosda» jumlasidan qarorning loyihasida foydalanish qanchalik to‘g‘ri va o‘rinli, deb o‘ylaysiz?

Umuman olganda, Yagona reyestrni yaratish borasida gap ketganda, uning bozorni rivojlantirish va shaffofligini saqlash uchun aniq afzalliklarini ham tilga olish zarur. Reyestr yaratishning asosiy mohiyati tushunarli - pochta va kurerlik xizmatlari sohasini monitoring qilish va tartibga solish. Ushbu soha hozirgi kunga qadar asosan to‘siqlar, tekshiruvlar va boshqa cheklash choralarini joriy etish orqali tartibga solinib kelinar, bunday choralar oqibati esa operatorlar va provayderlar emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri mazkur kompaniyalarning xizmatlarini oluvchi bo‘lganlar, ya'ni aholida o‘zining salbiy aksini topayotgan edi.

Hujjat loyihasining kirish qismida ta'kidlanganidek, O‘zbekistonda aholiga belgilangan narxlarda universal ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatuvchi «O‘zbekiston pochtasi» OAJdan tashqari 200ga yaqin xususiy tadbirkorlik sub'yektlari pochta va kurerlik jo‘natmalarini jo‘natish va yetkazib berish faoliyati bilan shug‘ullanmoqda.

Ushbu xususiy kompaniyalarning milliy operatorga nisbatan ustunliklari - mobillik, tezkorlik, moslashuvchanlik va «ostonadan ostonagacha» xizmati kabilardir. Ammo bojxona qo‘mitasi va uning alohida xizmatlari, ushbu kompaniyalar orasida bojsiz imtiyozlardan foydalanish maqsadida tijorat yuklarini «shaxsiy foydalanish uchun tovarlar» niqobi ostida olib kiradigan muayyan huquqbuzarlar bor ekanini bir necha bor ta'kidlashgan. Odatda, bunday kompaniyalar uzoq vaqt bozorda qolmaydi, ammo faol va muntazam ravishda ko‘payishmoqda. Yagona reyestr esa, shubhasiz, bunday kompaniyalar va ularning harakatlarini kuzatib borish imkonini beradi.

Qaror loyihasida keltirilgan Yagona reyestrga kirish shartlari ta'riflangan yana ikkita qiziq bandga e'tibor bermaslikning ilojisi yo‘q.

Birinchisi – pochta va kurerlik jo‘natmalarini pochta xavfsizligini ta'minlash maqsadida tekshirish uchun texnik vositalar mavjud bo‘lishi. Bu borada munozaraga o‘rin yo‘q, albatta. Agar kompaniya bunday talablarga javob bermasa, u pochta va kurerlik xizmatlari bozorida shunchaki faoliyat yurita olmaydi, axir kundalik jo‘natmalar orasida taqiqlangan moddalar yoki biologik qurollarni o‘z ichiga olgan jo‘natmalar ham bo‘lishi aql bovar qilmas holat ekani tayin.

Ammo qaror loyihasini ishlab chiquvchilar reyestrga kirish doirasini tobora toraytiradigan yana bir bandni qo‘shishga qaror qilishgan ko‘rinadi.

Masalan, barcha pochta aloqasi provayderlari, ya'ni kurerlik kompaniyalari uchun yagona reyestrga kirishning majburiy shartlaridan biri qilib pochta aloqasi operatori bilan shartnomaga ega bo‘lishi shart qilib belgilanmoqda. Bugungi kunda «O‘zbekiston pochtasi» O‘zbekistonda yagona milliy pochta operatori hisoblanadi. Bu qanday shartnoma va u kurerlik kompaniyalariga resstrga kirishdan tashqari yana nima berishi hujjatda tushuntirilmagan. Ehtimol, birorta aytarli sabablar ham bordir, ammo hozirda bu milliy operatorning shunchaki davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishidan boshqa holatga o‘xshamaydi.

Gap shundaki, bugungi kunda kurerlik kompaniyalarining pochta aloqasi operatori bilan shartnoma tuzishiga hojat yo‘q, chunki ushbu kompaniyalar yuklarni mustaqil va tezkor ravishda «ostonagacha» yetkazib berishadi. Shuning uchun, kurerlik kompaniyalari, odatda, tadbirkorlik faoliyati uchun zarur bo‘lgan shartnomalarni faqat aviakompaniyalar bilan tuzadilar, bu esa o‘z samolyotlariga ega bo‘lmagan holda mijozlarga yuklarni chet eldan yetkazib berishni ta'minlaydi. Shuningdek, xalqaro kurerlik jo‘natmalarini almashish joylari bilan ham shartnomalar tuzadilar, bu yerda mamlakatga olib kirilayotgan yuklar majburiy bojxona ko‘rigidan o‘tkazilib, ro‘yxatga olinadi. Ya'ni, bojxona tekshiruvlarining to‘liq siklini o‘tkazish uchun moddiy yoki texnik shart-sharoitlarni o‘zing yaratasan yoki ushbu sharoitlar yaratilgan joyga murojaat etasan. Bugungi kunda XKJni tekshiruvdan o‘tkazishga mo‘ljallangan uchta texnik jihozlangan joy mavjud bo‘lib (Shimoliy vokzaldagi bojxona nazorati postlari, xalqaro aeroportdagi postlar, shuningdek, xalqaro aeroport yaqinidagi STR-pochta hududida joylashgan «Boshpochta» posti), kurerlik kompaniyalari ular bilan shartnoma asosida hamkorlik qilishadi.

Shu sababli, provayderlik kompaniyalari vakillari agar kompaniyalarning o‘zlarida bunday shartnomani tuzishga ehtiyoj bo‘lmasa, pochta aloqasi provayderi bilan majburiy shartnomaning bo‘lishi to‘g‘risidagi moddani Yagona reyestrga kiritish shartlaridan olib tashlash kerak, deb hisoblamoqdalar.

Eng asosiysi, «Pochta aloqasi operatorlari va provayderlarining Yagona reyestri»ga kirish kompaniyalarning bojxona imtiyozlariga bo‘lgan huquqlarini belgilab beradigan bo‘lsa, ushbu reyestrga kiritish jarayonining har tomonlama shaffofligini ta'minlash, har qanaka korrupsion tarkib va idoralar tomonidan har qanday manipulyatsiya qilish imkoniyatlari bartaraf etilishi ta'minlashi darkor.

Rezida Erdman

PS: Kun.uz tahririyati nuqtai nazari muallif fikri bilan mos tushmasligi mumkin. Bu borada siz ham saytning ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarida o‘z fikr va mulohazalaringizni bildirishingiz mumkin.