Xuddi ana shunday fikr Jahon banki prezidenti Jim Yon Kimning Amerika Qo‘shma Shtatlarining nufuzli «Foreign affairs» jurnali saytida chop etilgan tahliliy maqolasida keltiriladi.
O‘lchov kuchi
Siyosatchilar va byurokratlar o‘z ishini uddalay olmasa, kambag‘al aholi eng ko‘p aziyat chekadi. Ammo odamlarda o‘zlari haqli bo‘lgan xizmatlarni talab qilish usuli bor: bu – shaffoflik. Axborotdan ko‘proq xabardor bo‘lish fuqarolarga yetakchilar va davlat xizmatchilari nimalar qilayotgani va nimalar qilmayotganini bilish imkonini beradi.
Masalan, Ugandada 2005 yilda jamoat tashkilotlari bilan ishlovchi tadqiqotchilar mahalliy tibbiy muassasalar ishini baholash, sifati yuqoriroq bo‘lgan xizmatlarni talab qilishga da'vat etuvchi maxsus kartochkalar chop etishdi. Ushbu oddiy siyosat bilan sog‘liqni saqlash sohasida vaziyatning barqaror yaxshilanishi, jumladan, besh yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘rtasida o‘lim holatlari kamayishiga erishildi.
Shunga o‘xshash holat 2001 yilda Germaniyada ham kuzatilgan. Talabalarni baholash xalqaro dasturining hafsalani pir qiluvchi natijalaridan so‘ng «PISA shok» deb nom olgan tadbir amalga oshirildi – hukumat ta'lim sohasida yirik islohotlar o‘tkazib, ta'limni yaxshiladi.
Ta'limni baholash Tanzaniyada ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 2011 yilda «Twaweza» nohukumat tashkiloti Jahon banki guruhi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan holda bolalarning bazaviy savodxonligini hisoblash ko‘nikmalarini aniqlashga bag‘ishlangan so‘rov natijalarini chop etdi. Natija ayanchli edi: o‘n nafar uchinchi sinf o‘quvchisidan faqat uchtasi ikkinchi sinf dasturini o‘zlashtirgan, undan ham kam bola ikkinchi sinfga mo‘ljallangan ingliz tilidagi matnni o‘qiy olgan.
O‘sha paytlarda xizmat ko‘rsatish indikatorlari asosida so‘rov natijalari chop etildi. U o‘qituvchilarning kamchiligi va o‘quvchilarning dars qoldirmasligini ko‘rsatdi. Shundan so‘ng ro‘y bergan ijtimoiy aks-sado Tanzaniya hukumati tomonidan o‘qitishning past darajasi muammolarini hal qilishga qaratilgan “Hoziroq yuqori natijalar” dasturi joriy qilinishiga olib keldi.
Ushbu misollar shuni ko‘rsatadiki, inson kapitali rivojlanishi holatining ishonchli tahlilidan keng foydalanish imkoniyati vujudga kelmoqda. Bu tahlil hukumatlarni harakat qilishga undaydi. Jahon banki guruhi tomonidan inson kapitalining asosiy jihatlarini qamrab olish uchun ishlab chiqilayotgan ko‘rsatkichlar mantig‘i ana shunday.
Ushbu o‘lchov inson kapitaliga sarmoya samarasiz bo‘lgan mamlakatlar uchun da'vat bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Biz o‘z harakatlarimizni sog‘liqni saqlash va ta'limga yo‘naltiramiz, asoslarni o‘rganib boramiz. Hozir tug‘ilgan bolalar maktab yoshigacha yashay olarmikan? Agar yashab qolsa, maktabga bora olarmikan? Ular necha yil o‘qiydi? O‘rta maktabni bitirguncha ular sog‘-salomat, kelgusi o‘qish va ishga tayyor bo‘la oladimi?
Ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda yoshlarning sog‘lig‘ini mustahkamlash borasida katta ishlar amalga oshirilishi kerak. Benin, Burkina-Faso va Kot-d'Ivuarda bugun tug‘ilgan bolalarning 10 foizi o‘zining beshinchi tug‘ilgan kunini hech qachon ko‘rmaydi.
Janubiy Osiyoda surunkali to‘yib ovqatlanmaslik natijasida besh yoshgacha bo‘lgan bolalarning uchdan bir qismidan ko‘prog‘i o‘z yoshiga nisbatan past bo‘yli bo‘lib, bu miya rivojlanishiga putur yetkazadi va o‘qish layoqatiga jiddiy to‘sqinlik qiladi.
Bu ta'lim sohasiga ham tegishlidir. Ta'limning ahamiyatini yaxshiroq anglash uchun Jahon banki guruhi YuNeSKOning Statistika instituti bilan hamkorlikda o‘quvchilarning o‘zlashtirishini baholash natijalari bo‘yicha yangi ma'lumotlar bazasini ishlab chiqdi.
Biz 150 dan ziyod mamlakatni qamrab oluvchi bir necha yirik test dasturlari natijalarini PISA baholari bilan qiyoslash maqsadida muvofiqlashtirdik. Ma'lumotlar bazasi ta'lim sohasida ulkan muammolar borligini ko‘rsatdi: rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘quvchilarning qariyb 50 foizi “professionallikning eng past darajasi” deb ataladigan muammoga duch keladi.
Singapurda o‘quvchilarning 98 foizi, Janubiy Afrikada 26 foizi o‘rta maktabda xalqaro bazaviy darajaga erishadi. Boshqacha aytganda, Singapurda o‘rta maktab o‘quvchilarining deyarli barchasi dunyoning istalgan joyida ishlash uchun yetarli malakaga ega. Janubiy afrikalik yoshlarning qariyb to‘rtdan uch qismi savodsiz. Bu inson salohiyatini yo‘qotish.
Bolalar maktabni bitirar ekan, qaysi mamlakatda yashashiga qarab sog‘lig‘i borasida mutlaqo turli istiqbollarga duch keladi. Dunyoning eng badavlat mamlakatlarida 15 yoshli o‘smirlarning qariyb 5 foizi o‘zining 60 yoshligini qarshilay olmaydi. Qashshoq mamlakatlarda 15 yoshli o‘smirlarning 40 foizi 60 yoshgacha vafot etadi.
Ushbu faktlar turli mamlakatlarda sog‘liqni saqlash va ta'lim sohasida ulkan tafovutlar borligini ko‘rsatadi. Biz inson kapitalining turli jihatlarini birlashtirish uchun Jahon banki guruhida ularni yagona indeksga yig‘amiz. U ishchilarning kelgusi avlodi mehnati samaradorligining pasayishi nuqtai nazaridan inson kapitaliga investitsiya kiritmaslik oqibatlarini namoyon etadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda inson kapitaliga eng kam sarmoya kiritiladigan mamlakatlarda kelgusida ishchi kuchining samaradorligi, agar odamlar to‘liq sog‘lom bo‘lib, sifatli ta'lim olsa, erishish mumkin bo‘lgan ko‘rsatkich sezilarli pasayib ketadi.
Shu tarzda inson kapitaliga sarmoyadan olinadigan iqtisodiy foydani o‘lchash sog‘liq va ta'lim yaxshilanishining ijtimoiy va ichki qiymatini kamaytirmaydi. Moliya vazirligi, odatda, inson kapitaliga sarmoya kiritishdan ko‘ra, o‘z mamlakatining qarzlari haqida ko‘proq qayg‘uradi.
Jahon banki guruhi inson kapitaliga sarmoya qilish ta'sirining ijobiy natijalarini targ‘ib etib, siyosatchilarni nafaqat bank hisobraqamlari, balki maktablar va kasalxonalardagi holatlar haqida ham qayg‘urishga ruhlantirishi mumkin. Shuningdek, indeks investitsiyalar darajasi pasayib borayotgan mamlakatlar uchun harakatga da'vat bo‘ladi.
«Doing Business» hisobotidan ko‘rinadiki, keng ko‘lamli o‘lchovlar holatida ham islohotlar har doim amalga oshirilavermaydi. Yuqoridagi indeks davlat rahbarlari va moliya vazirlari oldiga ko‘z yumib bo‘lmaydigan masala qo‘yadi.
Mamlakatlarning qiyosiy tahlili – bu faqat dastlabki qadam. Agar hukumatlar inson kapitaliga qanday sarmoyalar samara olib kelishini aniqlashi amalda bo‘lsa, inson kapitalini rivojlantirishga ko‘maklashuvchi turli omillarni hisobga olishi zarur bo‘ladi.
Eng yaxshi ko‘rsatkich bu ijtimoiy farovonlik bo‘lib, u ko‘p hollarda yetarli darajada moliyalashtirilmaydi. Jahon banki guruhi amaliy foyda keltirishi mumkin: turli hamkorlarning harakatini muvofiqlashtirishga ko‘maklashish, umumqamrovli axborotlarni to‘plash, siyosatchilarga maslahat berish, texnik yordam ko‘rsatish va samarali choralarni ishlab chiqishga ko‘maklashish.
XXI asrda inson kapitali
Inson kapitalining rivojlanishi odamlar, iqtisodiyotlar, jamiyatlar va butun dunyoda barqarorlik uchun ahamiyatga ega. Bu kelgusi avlodlar uchun ham muhimdir.
Mamlakatlar inson kapitaliga samarali investitsiya qila olmas ekan, ayniqsa, kambag‘allar uchun katta xarajatlar yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar kelgusi avlodlarni og‘ir ahvolga solib qo‘yadi.
Katta xarajatlarni talab etuvchi texnologik taraqqiyot tufayli fuqarolari samarali turmush kechirishi uchun zamin yaratishga qodir emaslik, nafaqat yuqori xarajatlar bilan birga kechadi, balki jiddiy tengsizlikni keltirib chiqaradi. Bu esa xavfsizlikka ham tahdid soladi, zero, qondirilmagan talablar tartibsizliklar keltirib chiqarishi mumkin.
Eng yaxshi ma'lumot – javobning bir qismi, faqat bir qismi, xolos. Birinchidan, agar mablag‘ yetarli bo‘lmasa, hukumat sifatli xizmat ko‘rsata olmaydi. Shu tariqa inson kapitaliga surunkali tarzda investitsiya kiritmaydigan mamlakatlar soliq nuqsonlari va istisnolarini bartaraf etishga, tushumlar yig‘ilishini yaxshilashga va xarajatlarni qayta yo‘naltirishga majbur bo‘ladi.
Masalan, Misr va Indoneziya so‘nggi yillarda energetik subsidiyalarini keskin kamaytirdi va ushbu resurslarni ijtimoiy himoya va sog‘liqni saqlash tizimlarini rivojlantirishga qayta yo‘naltirdi.
2012 yildan 2016 yilgacha bo‘lgan davrda tamaki mahsulotlariga soliqlardan olingan daromad Filippinga sog‘liqni saqlash departamenti byudjyetini hamda tibbiy sug‘urta bilan qamrab olingan aholi ulushini uch barobar oshirish imkonini berdi.
Amerika Qo‘shma Shtatlarining Filadelfiya kabi shaharlari gazli ichimliklardan undiriladigan soliqni maktabgacha ta'limni moliyalashda foydalanishga intilmoqda.
Ammo moliyalashtirish hajmini oshirishning o‘zi yetarli emas. Ayrim mamlakatlar ijtimoiy xizmatlar sifatini saqlagan holda, ularning samaradorligini oshirish ustida ishlashga majbur. Masalan, Jahon banki guruhi tomonidan yaqinda Braziliyada o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, mahalliy darajada sog‘liqni saqlash sektorida samaradorlikning oshirilishi YaIMning taxminan 0,3 foiziga teng tejamkorlikni ta'minlashi mumkin.
Boshqa ayrim mamlakatlarda raqobatlashuvchi tomonlarning manfaatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Chilining ta'lim sohasini isloh qilish borasidagi ko‘p yillik tajribasi asosiy maqsadlardan biri: butun e'tiborni ta'lim hamma uchun qoidasiga qaratish yo‘lida siyosiy koalitsiyalar tuzishning muhimligini ko‘rsatdi.
2004 yilda mamlakat islohotlar o‘tkazish va o‘qituvchilarning kasaba uyushmalariga yon berishi orqali o‘qituvchilarga haq to‘lanishiga erisha oldi.
Ish nimadan boshlanishidan qat'i nazar, eng yaxshi o‘lchov hal qiluvchi ahamiyatga ega. Alal-oqibat, siz faqat o‘lchay oladigan narsanigina takomillashtirishingiz mumkin. Aniq-tiniq o‘lchovlargina qanday islohotlar zarurligining barcha tomonidan tushunilishiga olib keladi. Shuningdek, ular ustuvorlik to‘g‘risidagi masalalarga aniqlik kiritishi, foydali muzokaralarga asos bo‘lishi va oshkoralikni kuchaytirishi mumkin.
1949 yilda Jahon banki prezidenti Jon MakKloy shunday yozgan edi: “Taraqqiyot – bu taxtaga chizish, so‘ngra sehrli tayoqcha va dollar bilan hayotga joriy qilish mumkin bo‘lgan narsa emas”.
MakKloyning fikricha, taraqqiyot konsepsiyalari va ularni amalga oshirish o‘rtasida ko‘p hollarda uzilishlar bo‘lgan. Aynan shu uzilishlarni Jahon banki guruhining inson kapitali indeksi yordamida bartaraf etish mumkin bo‘ladi.
Yangi o‘lchovlar mamlakatlarni imkon qadar tezroq inson kapitaliga sarmoya qilishga ishontiradi. Bu barchani kelajak iqtisodiyotiga – u yerda uchrashi mumkin bo‘lgan barcha narsalarda raqobatga va farovonlikka tayyorlaydi. Va bu global tizimga barcha birday amal qilishiga ko‘maklashadi. Inson kapitaliga investitsiya qilishga qodir bo‘lmaslik taraqqiyot uchun, butun insoniyat uchun nihoyatda qimmatga tushadi.
