«Қатъий белгиланган АОС коррупциянинг оёғига болта урганди, энди уни бекор қилишмоқчи» – солиқ маслаҳатчиси

Ўзбекистонда 2023 йилда жорий этилган, айланмадан олинадиган солиқни қатъий белгиланган суммада тўлаш тартиби 2026 йил 1 январдан эътиборан бекор қилинади.

Солиқ маслаҳатчиси Мурод Муҳаммаджонов Kun.uz билан суҳбатда кичик тадбиркорларга енгиллик яратган ушбу тартибнинг бекор қилиниши нима учун кичик тадбиркорлар зарарига ишлашини тушунтирди.

«Тадбиркорликни бошлашга қўрқадиганлар учун қатъий белгиланган АОС қулай зона эди»

— Қатъий белгиланган суммадаги айланмадан олинадиган солиқ (АОС)ни сақлаб қолиш тарафдоримиз, лекин солиқ органи бу нарсага қатъий қарши чиқяпти. Лекин бюджет даражасида катта таъсир қиладиган асос кўрсатиб бера олгани йўқ.

Ўзи, умуман, Ўзбекистон бўйича 300 мингга яқин қатъий белгиланган суммадаги айланмадан олинадиган солиқ тўловчиларнинг жами тўлаган солиқларини ҳисобга олсак, бюджетнинг 1,5 фоизини ҳам ташкил қилмайди. Бу солиқ турининг жорий этилиши – тадбиркорликка киришга, ҳисобот топширишга қўрқаман дейдиган кўплаб одамлардаги тадбиркорликка кириши учун биринчи юзага келадиган қўрқувини олиб ташлаганди. Унда бирламчи ҳужжатлар юритиш, кирим-чиқим ҳужжатларини қилиш шартмас эди.

Ўзбекистонда ҳали кўпчилик юқори даражадаги бизнесга ўта олмагани, тадбиркорликка кирувчилар сонининг кўплигини инобатга олсак, қатъий айланмадан олинадиган солиқ улар учун жуда қулай майдон эди. Нега? Чунки якка тартибда фаолият юритувчи тадбиркорликда фаолият турлари чекланган, МЧЖ қиладиган бўлса юритадиган фаолият турлари чекланмаган. Дейлик, якка тартибдаги тадбиркор қурилиш молларини сота олмайди, АОС тўловчилар МЧЖ шаклида фирма қилса, сотишга ҳақли.

Амалда фақат ҳамма нарсани Тошкент шаҳрининг савияси билан ўлчаш салбий оқибатларга олиб келади, озгина четроққа чиқса, Тошкент вилоятининг қишлоқ ва шаҳарчаларида одамлар ҳужжат нималигини билмайди ҳали. Ҳужжатсиз ишлаб, очиқчасига коррупцияда ўтирганлар жуда кўп. Тегишли участка нозирига, хоҳ милиция нозири бўлсин, хоҳ солиқчи бўлсин, ҳар ойлик бадалини тўлаб туради, унга индамайди. Шунақа нарсанинг олдини олиш учун ҳужжатлаштиришдан қўрқадиган, алоҳида бухгалтерия ёллаб унга ойлик тўлаш керак деган нарсадан қўрқадиган даражадаги тадбиркорлик субъектларига қатъий айланмадан олинадиган солиқ жуда қулай зона эди.

Бунга кирганда одамлар ҳеч бўлмаганда “перечисление” билан ишлаш мумкинлигини, фирма билан ишлаш анча қулайлигини, иккинчи зинага ўтиш имкони борлигини кўрарди. Бу нарсанинг бекор қилиниши билан тадбиркорлар учун комфорт зона олиб ташланяпти.

«Фикримиз инобатга олинмади»

— Қатъий белгиланган суммадаги АОСни бекор қилмоқчи бўлганлар бунга етарлича сабаб ҳам келтириб бера олмаяпти. Мисол учун, эртага рақамларда келтириб бериши мумкин, 10 минг, 100 мингта тадбиркор ҳеч қанақа ҳужжатсиз товар сотишга ўтиб кетди дейиши мумкин. Буларнинг ҳаммасининг тўлаган солиқлари бюджетнинг 1,5 фоизини ҳам ташкил қилмайди, аммо бу солиқ турининг бекор бўлиши одамларда қанчалик негатив уйғотади.

Президент ҳузуридаги тадбиркорлик кенгаши “одамлар тадбиркорликка босқичма-босқич ўтишида яхши имконият” эканини айтиб, қатъий белгиланган АОС сақлаб қолиниши тарафдори бўлди. Лекин бизнинг фикримиз инобатга олинмади.

«Қатъий белгиланган АОС коррупцион механизмнинг оёғига болта урганди»

— Аслида бу режа 2025 йил 1 январда амалга оширилиши керак эди, лекин солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишларига оид қонунда қатъий белгиланган АОС 2026 йил 1 январдан бекор бўлиши ҳақида банд бор. Кенгаш қаршилик билдирганидан кейин муддат ўзгартирилди.

Нимага қилиняпти ўзи бу? Кичик тадбиркорлар ҳамма нарсани “перечисление”га олиши шарт эмас, кирим-чиқим ҳужжатларини қилиши шарт эмас, бухгалтерия юритиш шарт эмас бўлганидан кейин жуда кўп мажбуриятлар елкасидан тушиб кетди. Бу кимга ёқмай қолди? Назорат қилувчи органлар айнан кирим-чиқим ҳужжатлари йўқлиги учун тадбиркорларни текшириб, жарима қилиб, жазоларди. Тадбиркорлар бундан қўрққанидан ойига фалон сўм бериб тура қолай деган нарсага ўтарди. Қатъий белгиланган АОС эса коррупцион механизмнинг оёғига болта уриб қўйди. Келиб, «остатканг қани, ҳужжатларинг қани» деса ҳужжат кўрсатиб бера олмаса, жаримага тортарди. Тадбиркор жарима тўламаслик учун пора бериши керак. Қатъий айланма тўлайдиганларга ҳужжатинг қани деса, «ҳужжат юритишим шарт эмас, кассага урсам бўлди» дейишга ўтди ва улар пора бермай қўйди.

«Бюджетга солиқларни кам тўлаш ҳолатининг олдини олиш учун» — Солиқ қўмитаси изоҳи

Kun.uz Солиқ қўмитасига қатъий белгиланган суммадаги АОС нима сабабдан бекор қилинаётганига оид савол йўллади. Қўмитанинг тушунтиришича, АОС тўловчиларда солиқ юки қатъий белгиланган АОС тўловчилардан оғир бўлгани учун шартларни тенглаштириш ва ҳар хил схемалар орқали кам солиқ тўлашга уриниш ҳолатларининг олдини олиш учун шундай қарорга келинган.

Ҳозирда жами йиллик товар айланмаси 1 млрд сўмгача бўлган тадбиркорлар айланмадан олинадиган солиқни тўлашнинг икки хил, яъни фоизли (1–4 фоиз) ва қатъий (товар айланмаси 500 млн сўмгача бўлганда 25 млн сўм, 500 млн сўмдан 1 млрд сўмгача бўлганда 34 млн сўм) ставкадаги тартибларидан бирини танлашлари мумкин.

“Мазкур тартиблар бўйича солиқ юки ҳам нотенг тақсимланган, яъни қатъий ставкадаги тартибда 3,4 фоиз бўлса, фоизли тартибда 4 фоиз. Қатъий ставкада тўловчи солиқ тўловчилар учун амалдаги тартиб умумбелгиланган айланмадан фоиз кўринишида солиқ тўловчиларга нисбатан енгил ҳисобланади. Хусусан, қатъий ставкадаги тартибда солиқ тўлайдиган тадбиркорлар дивиденд солиғидан ҳамда ушбу солиқ бўйича ҳисобот топширишдан озод этилган.

Мисол учун, 2023 йилда жами айланмаси 905 млн сўм бўлган "ХХХ” МЧЖ томонидан қатъий ставкадаги тартибда 30 млн сўм солиқ тўланган. Худди шундай айланмаси 905 млн сўм бўлган "YYY" оилавий корхонаси эса фоизли тартибда 36 млн сўм айланмадан солиқ ва 7,7 млн сўм миқдорида дивиденддан солиқ тўлаган”, – дейилади қўмита изоҳида.

Солиқ қўмитасига кўра, юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб, «тадбиркорлик субъектлари ўртасида тенг шарт-шароитларни яратиш мақсадида», 2025 йил 1 январдан бошлаб айланмадан олинадиган солиқнинг қатъий ставкаларини товар айланмаси йилига 500 млн сўмгача бўлган тадбиркорлар учун (амалдаги 25 млн сўм) 30 млн сўм, товар айланмаси 500 млн сўмдан 1 млрд сўмгача бўлган тадбиркорлар учун (амалда 34 млн сўм) 40 млн сўм миқдорида белгиланган.

Қўмита изоҳида айрим тадбиркорлар қатъий белгиланган АОСдан фойдаланиб ҳар хил схемалар билан кам солиқ тўлашга уринаётгани иддао қилинади.

«Айланмадан олинадиган солиқни қатъий ставкадаги тартибда тўловчилар айланмасидан қатъи назар, ойма-ой қатъий миқдордаги солиқ тўлайди. Мисол учун, 2023 йил март-июн ойларида Сергели туманидаги “XXX” МЧЖ айланмадан олинадиган солиқни қатъий ставка бўйича тўлашга ўтган ҳолда 1,2 млрд сўм товар айланмасини амалга оширган. Мазкур корхона 1 млрд сўмгача бўлган айланмаси учун 30 млн сўм солиқ тўлаш ўрнига, тўрт ойлик фаолияти учун ойига 2,5 млн сўмдан 10 млн сўм солиқ тўлаган (2023 йилда қатъий ставка 30 млн сўм ёки ойига 2,5 млн сўм) ва бешинчи ойда фаолиятини ихтиёрий тугатишга ариза берган. Натижада мазкур корхона товар айланмасига нисбатан 20 млн сўм кам солиқ тўлаган.

Юқоридаги салбий ҳолатларни бартараф этиш ва солиқларни тўлашда ҳар схемалардан фойдаланиб бюджетга солиқларни кам тўлаш ҳолатининг олдини олиш мақсадида 2026 йил 1 январдан бошлаб мазкур солиқ режимини бекор қилиш назарда тутилган”, – дейилади қўмита изоҳида.

Солиқ қўмитаси, шунингдек, бу масала халқаро экспертлар билан муҳокама қилинганда, улар томонидан ушбу солиқ режимини бекор қилиш бўйича тавсия берилганини билдирди.

Мадина Очилова суҳбатлашди.