Трампнинг ўтмишдаги кумири. Уилям Мак-Кинли ҳақида нималар маълум?

Оқ уйдаги иккинчи муддатида Доналд Трамп ўзи учун намуна сифатида Американинг XIX аср охиридаги президенти Уилям Мак-Кинлини танлади. Британиянинг The Telegraph газетаси журналисти Роланд Олифантнинг ёзишича, илгари Мак-Кинли биринчи навбатда ўз ўлими билан танилганди (у АҚШнинг лавозимда эканида ўлдирилган тўрт президентидан бири бўлган), аммо Трамп уни Американинг «энг қадрланмаган» етакчиси деб атади ҳамда Шимолий Американинг 10 йил олдин қайта номланган энг юқори чўққисига унинг номини қайтарди. «Медуза» Мак-Кинли қандай сиёсат олиб боргани ва бу Трампнинг сиёсати билан қандай кесишиши ҳақида ҳикоя қилди.

Трамп Мак-Кинлини кўп бор тилга олди. Ҳатто инаугурация нутқида ҳам

Доналд Трамп 2024 йил июлида Bloomberg учун интервюсида шундай деганди: «Уилям Мак-Кинли мамлакатимизни бой қилган. У энг кам қадрланган президент бўлган. Мак-Кинли пул ишлаган ва у [божхона] тарифларининг ҳақиқий қироли эди».

Cентябр ойида эса Мичиганда бўлиб ўтган сайловолди митингида шундай деди: «Биласизми, 1890-йилларда мамлакатимиз, эҳтимол, ҳар қачонгидан ҳам бойроқ эди, чунки божлар тизими мавжуд эди. Бизда президент ҳам бўлган — сиз Мак-Кинлини биласиз, шундайми? Мак-Кинли тоғини эслайсизми? Кейин улар [унинг] номини ўзгартирди».

Бу эса — Трампнинг 20 январ кунги инаугурация маросимидаги нутқидан: «Президент Мак-Кинли мамлакатимизни тарифлар ва истеъдоди (у туғма тадбиркор эди) эвазига жуда бой қилди ва Тедди Рузвелтга унинг кўплаб буюк ишлари, жумладан, кейинчалик аҳмоқлик билан Панамага бериб юборилган Панама каналини қуриш учун пул қолдирди».

• Теодор Рузвелт 1901 йилдан 1909 йилга қадар АҚШ президенти лавозимини эгаллаган. Унинг даврида АҚШ бўлажак Панама канали ҳудуди учун ҳуқуқни қўлга киритган ва унинг қурилишини бошлаган. 1979 йилда Америка президенти Жимми Картер канал учун ҳуқуқни Панамага қайтарган.

Бу Трампнинг инаугурациядан кейинги илк фармонларидан бири: «1917 йилда мамлакатимиз президент Мак-Кинли хотирасига расман ҳурмат бажо келтириб, Шимолий Американинг энг баланд чўққисини унинг номи билан атади. Бироқ, президент Обама маъмурияти 2015 йилда [тоғнинг номини ўзгартирди]. Ички ишлар вазири 30 кун ичида «Мак-Кинли тоғи» номини тиклаши керак».

Шимолий Американинг Аляскада жойлашган энг баланд тоғи (6 минг метрдан ортиқ). 1917 йилда АҚШ ҳукумати расман «Мак-Кинли тоғи» номини тасдиқлайди. 2015 йилда президент Барак Обама бу номни Алясканинг туб аҳолиси атабаскилар атаганидек Денали деб номлайди.

Уилям Мак-Кинли ким ўзи?

У АҚШнинг 25-президенти бўлиб, мамлакатни 1897-1901 йилларда бошқарган. Иккинчи муддатга сайланишидан кўп ўтмай уни анархист Леон Чолгош отиб ўлдирган.

Мак-Кинли «Американинг буюк президентлари» когортасига мансуб эмас. Тарихчиларнинг сўровларида у одатда 40 дан ортиқ сиёсатчи орасида 20-ўриндан юқорига қўйилмайди. Президент кутубхонаси сайтида унинг бошқаруви узоқ вақт давомида «ўртача» деб ҳисоблаб келинган. Аммо АҚШда сўнгги 10 йил ичида 25-президент тўғрисида бир неча китоб чиқарилди. Улардан бирини республикачиларнинг таниқли сиёсий маслаҳатчиси Карл Роув ёзган — Bloomberg колумнисти Жастин Фокс уни Мак-Кинлининг «асосий промоутери» деб атаган.

АҚШнинг 25-президентини чиндан ҳам ўртамиёна деб бўлмайди, аксинча, уни янада таниқли 26-президент — Теодор Рузвелт сояда қолдирган. Мак-Кинли Америкадаги фуқаролар урушини бошдан кечирган бешта етакчидан охиргиси эди. У АҚШни расман олтин стандартига (Мак-Кинли даврида қабул қилинган қонунга кўра, Американинг бутун валютаси тўлиғича олтин билан таъминланган бўлиб, унинг бир унцияси 20,67 доллар этиб белгиланган) ўтказди ва Панама орқали кемалар қатнайдиган канал қуриш ғоясини қўллаб-қувватлади. Аммо Трамп (энди Мак-Кинлининг «бош промоутери» у) уни биринчи навбатда протекционизм ва империализми учун улуғлайди.

Мак-Кинли божларни қандай жорий қилган?

Президентликка сайланишидан олдин Мак-Кинли конгрессмен бўлган ва импорт товарларига божларни ошириш учун шунчалик фаол курашганки, 1890 йилда қабул қилинган ва импорт йиғимларини 38 фоиздан 49,5 фоизга оширган қонун унинг шарафига номланган. Танқидчилар бу йирик бизнес учун фойдали, қолганлар учун эса фақат нархларни оширганини айтишади. Кўтарилган норозилик фонида республикачилар Конгрессдаги кўпчилик ўринни, икки йилдан сўнг эса президентлик лавозимини ҳам демократларга бўшатиб беради.

Бироқ бу Мак-Кинлининг карерасига зиғирча ҳам зарар етказмади. 1891 йилда у ўзи туғилиб ўсган Оҳайо штати губернатори, 1897 йилда эса АҚШ президенти бўлади. У илгари демократлар пасайтирган импорт божларини яна оширади, аммо президентлик муддати охирига келиб (ички бозор ҳаддан ташқари тўйингани сабабли) мамлакатлар ўртасидаги ўзаро тарифларни пасайтиришни қўллаб-қувватлай бошлайди. 1901 йилда, ўлимидан олдинги сўнгги нутқида Мак-Кинли шундай деганди: «Биз сотишимиз мумкин бўлган ҳамма жойда сотишимиз ва харид бизнинг савдомиз ва ишлаб чиқаришимизни оширадиган ҳамма жойда сотиб олишимиз керак». Ва «савдо урушлари фойда келтирмаслиги»ни қўшимча қилади.

Аммо гап Мак-Кинлининг божлардан ҳафсаласи пир бўлганида эмас, балки улар ўз даврида иқтисодиётга катта таъсир кўрсатмаганида. Америка импорт божлари бутун XIX аср давомида юқори бўлиб, аср бошида аср охирига қараганда анча юқори эди. 1890-йиллар давомида республикачилар гоҳ кўтарган, гоҳ демократлар пасайтирган божлар тахминан бир хил даражада ўзгариб туради. Улар ялпи ички маҳсулотнинг 1 фоизини ташкил этади ва давлат харажатларини молиялаштиришга ёрдам беради, аммо АҚШ фаровонлигининг асоси эмасди. Иқтисодиётга темирйўллар ва портларнинг кенг кўламли қурилиши, шунингдек, оммавий иммиграция асосий турткини берганди.

Юқори бож сиёсатига қайтиш ҳозир ҳам жиддий таъсир кўрсатиши даргумон. Фуқаролар урушигача божлар Америка ҳукуматининг деярли барча даромадларини ташкил этган, аммо Биринчи жаҳон уруши даврида уларнинг улуши асосий бўлмай қолади, Иккинчи жаҳон уруши даврида эса арзимас миқдорга айланиб қолади. Бу ҳам эркин савдога босқичма-босқич ўтиш, ҳам АҚШ ҳукумати харажатлари ўсиши билан боғлиқ эди. Ҳозир улар ялпи ички маҳсулотда Мак-Кинли президентлиги давридагига қараганда ўн баравар кўпроқ улушга эга ва ҳатто бож тўловлари даромадининг икки, уч ёки тўрт баравар ошиши ҳам вазиятни ўзгартирмайди, деб тушунтиради Bloomberg  колумнисти Жастин Фокс.

Мак-Кинли ҳудудларни қандай қилиб эгаллаган?

Шимолий Америкадаги энг баланд тоғга Мак-Кинли номини қайтарар экан, Трамп АҚШнинг 25-президенти даврида «тезкор иқтисодий ўсиш ва фаровонликка эришилгани, бу ҳудудлар кенгайиши ҳисобига ҳам бўлгани»ни таъкидлади. The New York нашри аниқлик киритишича, АҚШ охирги бор Мак-Кинли бошқаруви даврида «катта ҳудудларни эгаллаб олган».

Гап 110 кун давом этган испан-америка уруши натижасида АҚШнинг мустамлакасига айланган Филиппин, Гуам ва Пуэрто-Рико ҳақида кетмоқда. Сулҳ шартларига кўра, Испания Куба устидан назоратдан ҳам воз кечади. Бундан ташқари, АҚШ шу пайтгача расман мустақил бўлиб келган Ҳавайи оролларини аннексия қилиш учун Испания билан можародан баҳона сифатида фойдаланган. Аннексия тарафдорлари Ҳавайи Америка иқтисодиёти учун жуда муҳимлиги ва агар у АҚШ томонидан эгаллаб олинмаса, бошқа давлатлар томонидан эгаллаб олинишини таъкидлашади.

Мак-Кинли туғилиб ўсган шаҳарда фаолият юритувчи мемориал кутубхона сайтида «бу ерлар қўшиб олиниши билан АҚШ державага айлангани» айтилган. Бўлажак давлат котиби ва Панама канали ҳудудини АҚШга ўтказиш ташаббускори Жон Ҳей Испания билан можарони «ажойиб кичик уруш» деб атаганди. Шу билан бирга, АҚШ бу урушда 2 минг аскарини йўқотганди — Филиппин билан урушда яна 4 мингга яқин аскар қурбон бўлади.

Филиппин 40 йилча вақт давомида АҚШ назорати остида қолади: 1941 йилда оролларни Япония ишғол этади ва 1946 йилда улар мустақилликка эришади. Америкаликлар Кубани 1959 йилгача, Фидел Кастро  америкаликлар томонидан қўллаб-қувватланган диктатор Фулхенсио Батистани ҳокимиятдан ағдармагунча — ва The Washington Post колумнисти Макс Бутнинг таъбири билан айтганда, Кубани АҚШнинг «биқинидаги зирапча»га айлантирмагунича назорат қилишади. Аммо АҚШ Ҳавайи, шунингдек, Пуэрто-Рико ва Гуам устидан назорати ҳали ҳам сақлаб қолмоқда.

Буларнинг бари Трамп сиёсати билан қандай мос келади?

Трамп Мак-Кинлининг протекционизми ва империализмини эътироф этади, чунки бу унинг сиёсий мақсадларига мос келади. У божхона тўловларини ўз иқтисодий кун тартибининг марказий нуқтасига айлантириб, Мексика ва Канададан импорт учун 25 фоиз, Хитой товарлари учун 60 фоизгача, қолган барча товарлар учун 20 фоизгача йиғим жорий этишга ваъда берганди. «Агар божлардан қутулмоқчи бўлсангиз, [заводларни] шу ерда, Америкада қуринг», — деганди Трамп. Шу билан бирга, журналистлар ва экспертлар божларни ўз маҳсулотларини АҚШга сотадиган мамлакатлар эмас, балки ўз харажатларини америкалик истеъмолчиларга юклаши тайин бўлган Америка импортчи компаниялари тўлашидан огоҳлантирмоқда.

Трампнинг кун тартибидаги яна бир муҳим пункт — АҚШга «ўсиб бораётган миллат» мақомини қайтариш ваъдаси. У америкаликлар Гренландия ва Панама каналини назорат қилиши кераклигини таъкидлайди — ва бунинг учун куч ишлатишни истисно қилмайди, гарчи унинг таҳдидлари манзиллари Дания ва Панама АҚШнинг ҳарбий ва савдо ҳамкорлари бўлса ҳам. Трамп бу таҳдидларни амалга оширишга тайёрми ёки йўқлигини айтиш қийин, аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам «унинг Америка учун даволаш рецепти унинг жисмоний мавжудлигини кенгайтиришни ўз ичига олади», деб ёзади The New York Times’нинг Оқ уйдаги мухбири Девид Сангер. Ва қўшимча қилади: «Табиийки, бу шундай ишни амалга оширган охирги президентни қаҳрамонга айлантиради».

Трамп ўзини Мак-Кинлига қиёслаб, Американинг «олтин даври»ни қайтаришга ваъда бермоқда. Баъзилар улар ўртасида бошқа ўхшашлик ҳам топади. Трамп иккинчи муддатга сайланишига Илон Маск ёрдам берди. Мак-Кинлида эса оҳайолик бадавлат тадбиркор Марк Ҳанна бор эди, у сиёсатчини банкротликдан олиб чиққан ва сайловолди кампанияси учун маблағ тўплаган. Ҳанна «Сиёсатда икки нарса муҳим. Биринчиси — пул. Иккинчиси қайсилиги эса ёдимда йўқ» ибораси билан машҳур.