250 йилдан буён ўзгармай келаётган сиёсат ва қонун устуворлиги – АҚШ қандай қилиб қудратли давлатга айланди?

Америка Қўшма Штатлари дейилганда одамларнинг кўз ўнгига дунёдаги энг қудратли давлат келади. Бу давлат бугун ҳақиқатан ҳам қудратли – дунёнинг биринчи рақамли иқтисодиётига эга, ҳарбий харажатлар учун ҳам энг кўп пул ажратади.

Бир пайтлар АҚШ Британияга тегишли бўлган 13 та колониянинг иттифоққа бирлашиши туфайли ташкил топган. Кейинчалик штатлар сони ошиб бораверган.

Қўшма Штатлар ҳукумати баъзи ҳудудларни қўшнилардан босиб олган. Бошқаларини сотиб олган. Натижада АҚШ 50 та штат, битта округ, Пуэрто-Рико ва Тинч океанидаги бир қанча ҳудудларга эга бўлади.

Шу ўринда бир маълумот, Пуэрто-Рико аҳолиси ҳам АҚШ фуқаролари ҳисобланади. Бироқ улар сайлаш ҳуқуқига эга эмас. Пуэрто-риколиклар анча йиллардан буён АҚШнинг таркибига 51-штат бўлиб ўтиш истагида. Бироқ АҚШ буни хоҳламай келяпти.

Тарихчилар АҚШнинг шаклланишини етти босқичга бўлади. Қуйида ана шу босқичлар ҳақида сўз юритамиз.

Биринчи босқич – колониал Америка (1607-1783 йиллар)

Янги Англия. Европаликлар Шимолий Америкага бирмунча кечроқ келган. 1620 йилда Англиянинг “Мейфлауэр” савдо кемаси шимолий ерларга 102 кишини олиб келади. Европаликлар янги жойни Янги Англия деб атайди.

Кейинроқ Шимолий Америкага францияликлар, голландлар ҳам кела бошлайди ва ўртада қуролли можаролар ҳам юз беради.

Ню Амстердамнинг Ню Йоркка айланиши. Европаликлар ўртасида Шимолий Американинг Атлантика соҳилларини эгаллаш учун кечган можароларда инглизлар ғалаба қозонади. Улар 1667 йилда голландлардан Ню Амстердам шаҳрини тортиб олади ва ўрнига Жанубий Америка шимолидаги Суринам ҳудудини беради.

Мустақиллик учун ҳаракат. Вақт ўтиб, Шимолий Америкада Британия империясининг бир биридан мустақил бўлган колониялари ташкил топади. Орадан бироз муддат ўтиб, улар мустақиллик учун ҳаракат бошлайди.

Иккинчи босқич – АҚШнинг ташкил топиши ва миллатнинг шаклланиши (1783-1860 йиллар)

АҚШнинг ташкил топиши. 1776 йилда Британияга тегишли ҳудудларда ташкил топган 13 колония ягона иттифоққа бирлашади. Булар Делавэр, Пенсилвания, Мэриленд, Массачусетс, Ню Йорк, Ню Жерси, Жоржия, Коннектикут, Жанубий Каролина, Шимолий Каролина, Ню Ҳемпшир, Виргиния, Род-Айленд.

Мустақиллик декларацияси. 1776 йил 4 июл куни Мустақиллик декларацияси қабул қилинади. Янги давлат Америка Қўшма Штатлари деб аталади. Шундан сўнг Британия империяси ўз мустақиллигини эълон қилган ҳудудларни жиловлаш учун ҳарбий ҳаракатларни бошлайди.

АҚШ мустақиллиги учун кечган уруш. Бу уруш қарийб 7 йил давом этади ва 1783 йилда америкаликларнинг ғалабаси билан тугайди. Британия АҚШ мустақиллигини тан олади. 1787 йилда ягона иттифоққа бирлашган штатларга мамлакат Конституцияси тақдим этилади.

Биринчи президент. 1789 йилда Конституцияни учта штат ратификация қилади. Шундан сўнг дастлабки президентлик ва парламент сайловлари ўтказилади. Президентлик сайловида Жорж Вашингтон ғолиб чиқиб, АҚШнинг биринчи раҳбарига айланади.

Авлодлар учун ибрат бўлган президентлар. 1801 йилда АҚШ тарихида муҳим ҳодиса содир бўлади. Президентлик сайловида ютқазган Жон Адамс ғолиб Томас Жефферсонга президентликни топширади.

Бу ҳодисанинг муҳимлиги шундаки, Жон Адамс жуда радикал инсон бўлган. У 1800 йил охирида ўтказилган сайловда ютқазгач, одамлар Жон Адамс президентликни сайловда ғалаба қозонган Томас Жефферсонга топширмайди деб тахмин қилади. Бироқ амалда бундай бўлмайди ва у ҳеч бир муаммо чиқармасдан раҳбарликни топширади.

Умуман олганда АҚШ тарихидаги дастлабки икки президент мамлакатнинг бўлажак президентлари учун намунали иш қилиб кетган. Жорж Вашингтон икки муддат президентлик қилгач, гарчи бунга имконият бўлса ҳам, кейинги сайловда ўз номзодини қўймайди.

Иккинчи президент Жон Адамс эса бир муддат президентлик қилгач сайловда ютқазади ва рақибига раҳбарликни топширади. Уларнинг бу иши кейинги президентлар учун ўрнак бўлиб қолди ва Франклин Рузвелтни айтмаганда ҳеч ким ёзилган ва ёзилмаган бу қоидалардан четга чиқмади.

АҚШнинг дастлабки кенгайиши. 1803 йилда АҚШ Франциядан Луизиана деб номланган ҳудудни сотиб олади. Харид қилинган янги ҳудуднинг катталиги қарийб Қўшма Штатлар ҳудудига тенг эди. Шундан сўнг бу ҳудудда бир нечта штат ташкил топади ва АҚШ таркибига киради.

Мустақиллик учун иккинчи уруш. 1812-1815 йилларда АҚШ ва Британия ўртасида уруш бўлиб ўтади. Бунга британияликларнинг чегара ҳудудларда доимий провокация уюштиргани ва денгизда АҚШ кемаларига ҳужум қилишлари сабаб бўлади.

АҚШ армияси (у пайтда бу армия “милиция” деб аталган) Янги Орлеан ёнида британияликларга сўнгги ҳал қилувчи зарбани беради. Шундан сўнг британияликлар сулҳ тузишга мажбур бўлади. Бу уруш АҚШ тарихида “Мустақиллик учун иккинчи уруш” деб номланади.

Ҳиндуларнинг қувғин қилиниши. 1830 йилда ҳиндуларни Оклахома штати ҳудудига жойлаштириш ҳақида қонун қабул қилинади. Шундан сўнг жуда катта ҳудудларда яшаб келаётган ҳиндулар Оклахомага мажбуран кўчирилади. Бу иш Америка ҳукумати билан ўзаро тенглик асосида муносабат ўрнатмоқчи бўлган ҳиндуларнинг орзуларини чиппакка чиқаради.

Мексика билан уруш. 1846-1848 йилларда АҚШ ва Мексика ўртасида уруш бўлиб ўтади. Можарога АҚШнинг Техасни ўз таркибига қўшиб олгани сабаб бўлади. Бу урушда АҚШ ғалаба қозонади ва Мексиканинг тахминан ярмини босиб олади. Кейинчалик босиб олинган ҳудудларда штатлар ташкил этилади ва улар АҚШ таркибига қўшилади.

Учинчи босқич – фуқаролар уруши ва Алясканинг сотиб олиниши (1860-1877 йиллар)

Фуқаролар урушининг бошланиши. 1860 йилда мамлакат жанубидаги штатлар АҚШ таркибидан чиққанини эълон қила бошлайди. Бунга мамлакатда қулдорликни бекор қилиш ва қул савдосини тақиқлаш ҳақидаги қонун лойиҳаси сабаб бўлганди.

Кўп ўтмай бу қонун лойиҳаси АҚШда фуқаролар урушининг бошланишига сабаб бўлади. Қонунга қарши чиқаётган жанубликлар ва уни қўллаётган шимолликлар ўртасидаги уруш 1861 йил 12 апрелда бошланади.

Урушнинг бошида жанубликларнинг қўли устун келади. Сўнг шимолликлар муваффақиятга эришади. 1863 йилда қулдорликни тугатиш ҳақидаги қонун кучга киради. Шундан сўнг шимолдаги штатларда қулларни озод қилиш бошланади.

Фуқаролар урушининг тугаши. 1865 йилнинг бошларида шимолликлар армияси жанубий штатларнинг асосий қўшинини тор-мор этади. 1865 йил 23 июн куни жанубликларнинг сўнгги бўлинмалари таслим бўлади ва шу тариқа қарийб беш йил давом этган фуқаролар уруши тугайди.

Авраам Линколннинг ўлдирилиши. Фуқаролар уруши тугашидан бироз аввал, 1965 йил 15 апрел куни мамлакат президенти Авраам Линколн вафот этади. Уни бир кун аввал жанубликлар тарафдори бўлган актёр театрда ўқотар қурол билан отиб яралайди.

Линколн АҚШда қулдорликни тугатиш ва қул савдосини тақиқлаш қонуни ташаббускорларидан бири эди. 1865 йил баҳорида шимолликлар ғалабага яқин турган вақтда жанубликларнинг мағлубиятини ҳазм қила олмаган актёр унинг жонига қасд қилади.

Алясканинг сотиб олиниши. Фуқаролар уруши тугагандан сўнг икки йил ўтиб, АҚШ ҳукумати Россия билан жуда муваффақиятли савдо келишувини амалга оширади. 7,2 млн доллар эвазига руслардан Аляска сотиб олинади. Алясканинг ҳудуди 1 млн 717 минг 854 км.кв.ни ташкил этади. Кейинчалик унинг ҳудудида нефт ва бошқа фойдали қазилмаларнинг йирик конлари топилади.

Трансконтинентал темирйўлининг битказилиши. 1869 йилда АҚШда мамлакатнинг шарқий ва ғарбий қисмларини боғловчи трансконтинентал темирйўли қурилиши битказилади. Шу тариқа ўшангача пиёда, отлиқ ёки аравада бориш мумкин бўлган жойларга қисқа вақтда етиб олиш имконияти пайдо бўлади.

Тўртинчи босқич – “Олтин аср” (1877-1919 йиллар)

Апачиларнинг тор-мор этилиши. Гарчи АҚШда қулдорлик бекор қилинган бўлса-да, ҳукумат ҳиндуларнинг ерларини тортиб олиб, уларни резервацияларга жойлашда давом этарди.

19-асрнинг иккинчи ярмида мамлакатнинг жанубий ғарбида ҳиндуларнинг апачи қавми билан бир неча бор қуролли можаролар юзага келади. 1886 йилда апачилар тор-мор этилади ва шу тариқа бу можаро тўхтайди.

Бруклин кўпригининг қурилиши. 1883 йилда Ист-Ривер бўғозида Бруклин ва Манҳеттенни боғлайдиган кўприк қуриб битказилади. Бруклин кўприги деб аталадиган бу иншоотнинг асосий қисми темир конструкциялардан тикланганди. Бу тажриба кейинчалик кўп қаватли уйлар қурилишига асос бўлади. Кўприк қурилиши 1870 йилда бошланади ва 13 йилда битказилади. Унинг узунлиги 1 825, эни 25,9 метр. 1964 йилда кўприк АҚШнинг миллий, тарихий ёдгорликлари, 2017 йилда эса ЮНЕСКОнинг жаҳон мероси рўйхатига киритилади.

АҚШ Биринчи жаҳон урушида. 1915 йил 7 май куни немислар Британияга тегишли бўлган “Лузитания” кемасини чўктиришади. Оқибатда 1 197 киши ҳалок бўлади ва улар асосан америкаликлардан иборат эди. Яна қарийб 800 киши жароҳатланади. Ана шу ҳодиса 1917 йилда АҚШнинг Германияга қарши уруш эълон қилиб, Биринчи жаҳон урушига қўшилишига сабаб бўлади.

Бешинчи босқич – Ривожланиш, “Буюк тушкунлик” ва Иккинчи жаҳон уруши (1919-1945 йиллар)

Аёлларга сайлаш ҳуқуқи берилиши. 1920 йилда АҚШ конституциясига иккита ўзгартириш киритилади. Спиртли ичимликларни ишлаб чиқариш, ташиш ва сотиш тақиқланади. Бу иш 1933 йилда бекор қилинган. Шунингдек, аёлларга сайлаш ҳуқуқи берилади. Ўшангача АҚШдаги сайловларда аёллар қатнаша олмасди.

“Қора сешанба” ва “Буюк тушкунлик”. 1929 йил 29 октябр куни АҚШ биржаларида акциялар нархи тушиб кетади ва мамлакатда иқтисодий ҳамда молиявий инқироз бошланади. Биржаларда нархлар сешанба куни туша бошлагани учун ўша кун тарихда “Қора сешанба” номи билан қолган. Жараён эса “Буюк тушкунлик” деб номланади ва у қисман 1933 йилда, тўлиқ 1939 йилда тугайди.

АҚШнинг Иккинчи жаҳон урушига қўшилиши. 1941 йил 7 декабр куни Япония АҚШнинг Тинч океанида жойлашган ҳарбий базасига ҳужум қилади. Орадан бир кун ўтгач, 8 декабр куни Америка Японияга уруш эълон қилади ва Иккинчи жаҳон урушига қўшилади. 11 декабр куни Япониянинг иттифоқчиси бўлган Германияга ҳам уруш эълон қилинади.

АҚШ ҳарбийлари Европада. 1944 йил 6 июн куни Британия ва АҚШ ҳарбийлари Ла-манш бўғозини кечиб ўтиб, Франция шимолидаги Норманияга қўшин туширади. Шу тариқа немисларга қарши иккинчи фронт очилади ва АҚШ армияси Европадаги ҳарбий ҳаракатларда қатнаша бошлайди.

Европада урушнинг тугаши ва Японияга атом бомбаси ташланиши. 1945 йил 8 май куни фашистлар Германияси сўзсиз таслим бўлгани ҳақида акт имзоланади. Европада уруш тугайди, бироқ Япония ҳали қаршилик қилаётганди. Орадан тўрт ой ўтиб, 1945 йил 6 август куни АҚШ ҳарбийлари Япониянинг Хиросима, 9 август куни Нагасаки шаҳрига атом бомба ташлайди. Оқибатда ҳар икки шаҳар вайронага айланиб, аҳолининг асосий қисми ҳалок бўлади. Тирик қолганлар эса радиация билан нурланиб, ногирон бўлиб қолади. АҚШнинг бу иши ҳанузгача қораланади.

Олтинчи босқич – “Совуқ уруш” ва қора танлилар ҳуқуқи учун кураш (1945-1974 йиллар)

Жанубий-Шарқий Осиёдаги урушлар. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг дунё сиёсий саҳнасида СССР иккинчи қутб сифатида чиқиб келади ва Шарқий Европа давлатларини ўз таъсир доирасига олади. Шундан сўнг кураш Жанубий-Шарқий Осиёга кўчади.

Аввалига Хитойда, сўнг Корея яриморолида фуқаролар уруши бўлиб ўтади. Кореяда томонлар яриморолни иккига бўлган бўлса, Хитойда коммунистик тузум тарафдорлари ғалаба қозонади. 1950-йиллар охирроқларида капиталистик дунё тарафдорлари билан социалистик тузумни ёқловчилар ўртасидаги кураш Ҳиндихитой яримороли ва Кариб ҳавзасига кўчади. Оқибатда АҚШ ва СССР ўртасида алоқалар ёмонлашиб, “Совуқ уруш” деб номланган давр бошланади.

Жон Кеннедининг ўлдирилиши. 1963 йил 22 ноябр куни АҚШ президенти Жон Кеннеди усти очиқ лимузинда Даллас шаҳри кўчалари бўйлаб кетаётганда ўқотар қуролдан ўқ узилади. Оқибатда у ҳалок бўлади. Кўп ўтмай Освалд Ли Харви деган кимса қўлга олинади. Бироқ орадан икки кун ўтгач у тунги клублардан бирининг эгаси бўлган шахс томонидан отиб ўлдирилади. Шу тариқа Жон Кеннеди нега ўлдирилгани ҳанузгача сир бўлиб қолмоқда.

АҚШ астронавтларининг Ойга қўниши. 1969 йил 20 июл куни “Аполлон-11” космик кемаси билан Ойга учган астронавтлар Нил Армстронг, Эдвин Олдрин Ернинг йўлдоши сиртига қўнади. Ўшанда бу иш Американинг буюк ғалабаси сифатида талқин қилинади. Бироқ кейинчалик айримлар америкаликлар Ой сиртига қўнмагани ва бу иш Ерда саҳналаштирилганини айтиб чиқади.

Бироқ 2018 йилда хитойликлар “Чанъэ-1” ва “Чанъэ-2” космик аппаратлари Ой сиртидан, жумладан “Аполлон-11» космик кемаси қўнган жойнинг фотосуратини олган.

Россиялик космонавт-астрономлар Виталий Егоров ва Игор Тирский суратларни солиштириб кўриб, америкаликлар ҳақиқатан Ойга қўнгани ва унинг сиртига тушганини қайд этган. Бу ҳақда Виталий Егоров “Одамлар Ойда” китобида маълум қилган.

Ветнам уруши ва АҚШнинг жиддий мағлубияти. 1960-йиллар бошларида Ҳиндихитойда жойлашган Ветнамда фуқаролар уруши бошланади. Шимол социалистик, жануб эса капиталистик тузумни қўлларди. Шимолликларни ССР ва Хитой, жанубликларни эса АҚШ қўллайди. Шу тариқа Ветнам уруши бошланади. 10 йилдан ошиқ давом этган бу урушда АҚШ мағлубиятга учрайди ва 1975 йилгача Ветнамдан ўз армиясини тўлиқ олиб чиқиб кетади.

“Уотергейт” можароси. 1974 йил 8 август куни президент Ричард Никсон истеъфога чиққанини эълон қилади. АҚШ тарихида ўз ихтиёри билан президентликдан воз кечиш ҳодисаси фақат у билан содир бўлган. Никсонга импичментнинг хавф солишига эса “Уотергейт иши” деб номланган сиёсий можаро сабаб бўлганди. “Уотергейт иши” 1972 йилда содир бўлган ва ўшанда Никсонга яқин одамлар Вашингтондаги “Уотергейт” мажмуасида жойлашган Демократик партия офисига кириб, у ердаги телефонларга яширинча эшитувчи мосламалар ўрнатган, ҳужжатлардан нусха олган. Бу иш оммага ошкор бўлгач Никсонга импичмент хавф солади ва шунда у истеъфога чиқади.

Еттинчи босқич – Инқироздан дунё гегемонлигига (1974 йилдан ҳозиргача)

Инқироз. 1965-1975 йилларда бўлиб ўтган Ветнам урушидаги мағлубият АҚШнинг жаҳон сиёсий саҳнасидаги обрўсини тушириб юборади. АҚШга кейинги зарба 1979 йилда давлат тўнтариши амалга оширилган Эронда берилади. Ўшанда эронликлар АҚШ элчихонасига бостириб кириб ходимларни гаровга олади. Ўшанда АҚШ гаровдагиларни озод қилиш учун икки йил уринади ва улар 1981 йил 20 январда, янги сайланган президент Роналд Рейганнинг инаугурацияси куни озод қилинади.

Олимпиаданинг бойкот қилиниши. 1979 йил декабрда совет армияси Афғонистонга бостириб киради. Бу иш СССРнинг жаҳондаги обрўсини туширади, мамлакат иқтисодий инқирозга учрайди. Бошқа томондан АҚШ СССРга қарши иқтисодий санкциялар жорий қилади ва Рейган даврида бироз обрўсини кўтариб олади. Ўша пайтда Ғарб давлатлари 1980 йилда Москвада ўтказилиши режалаштирилган ёзги олимпиада ўйинларини ҳам бойкот қилади.

АҚШ ва СССР раҳбарларининг учрашуви. 1985 йил СССР раҳбарлигига Михаил Горбачёв келади. У дарҳол мамлакатда иқтисодий ва сиёсий ислоҳотлар ўтказилишини эълон қилади. Ўша йили 19-21 ноябр кунларида Горбачёв Швейцариянинг Женева шаҳрида ўтказилган халқаро саммитда қатнашади ва шу ерда АҚШ президенти Роналд Рейган билан учрашади. Шундан сўнг икки давлат алоқалари илиқлаша бошлайди.

Югославиянинг бомбардимон қилиниши. 1991 йилда СССР парчаланиб кетганидан сўнг Югославия таркибида бўлган республикалар ҳам ўз мустақиллигини эълон қила бошлайди. Югославиянинг “эгаси” бўлган сербларга бу иш ёқмайди ва улар иттифоқдош республикаларни “жиловлаш”га киришади.

Бу йўлда улар бошқа миллатлар ва эътиқоддагиларни геноцид қилишдан ҳам тап тортмайди. Охир-оқибат можарога НАТО ҳам аралашди ва АҚШ ҳарбий самолётлари Югославиядаги серб истеҳкомларига ракета зарбалари йўллайди. Шундан сўнг серблар геноцидни тўхтатади ва Болқон яриморолида давом этаётган уруш тинчийди.

Шундан сўнг АҚШ ҳарбий харажатлар миқдорини оширади ва Россиянинг СССР парчаланиб кетгандан сўнг кучсизлангани ҳисобидан дунёнинг энг қудратли давлатига айланади.

Афғонистон ва Ироққа бостириб кириш. 2001 йил 11 сентябр куни АҚШнинг бир нечта ҳудудида террористик хуруж амалга оширилади. Жумладан, Ню Йоркдаги эгиз бинолар қулатилади, Пентагон биносига ҳужум қилинади. АҚШ бу ишда “Ал-Қоида” террорчиларини айблаб чиқади ва ўша йили Афғонистонга бостириб киради.

Орадан икки йил ўтгач кимёвий қуроллар ишлаб чиқаряпти баҳонаси билан Ироқ босиб олинади. Оқибатда ҳар икки давлат вайронага айланади. Миллионлаб одамлар ҳалок бўлади. Бу ишлар Кичик Жорж Буш маъмурияти пайтида содир бўлганди.

Кейинчалик АҚШ Афғонистон ва Ироқдан қўшинларини тўлиқ олиб чиқиб кетади. Бироқ ҳар икки мамлакатда олиб борилган қарийб 20 йиллик уруш жаҳон ҳамжамиятининг танқидларига, урушга қаршиларнинг намойишларига сабаб бўлади.

Қора танли шахснинг президент бўлиши. 2008 йил кузда ўтказилган президентлик сайловида Барак Обама ғалаба қозонди. Шу тариқа АҚШ тарихида биринчи марта қора танли шахс президент бўлди. Обама иккинчи муддат учун ўтказилган сайловда ҳам ғалаба қозониб, АҚШни 8 йил бошқарди.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.