Жамият | 22:42 / 13.01.2024
8199
13 дақиқада ўқилади

Тенгсизлик ва камбағаллик тасодифми? — ҳозирги дунёни тушунишга ёрдам берадиган 8 китоб

Дунёдаги тенгсизлик ва камбағаллик тасодифий воқеа эмас дейди, халқаро алоқалар ва ривожланиш бўйича профессор Бенжамин Селвин. У инсониятнинг ҳозирги кунга қадар бўлган ривожланиш йўли чуқур илдизга эга эканини айтиб, бугунги мураккабликларни тушуниб олишга ёрдам берадиган 8 китобни тавсия қилади.

Иқтисодий ўсиш босқичлари: Нокоммунистик манифест”

Америкалик иқтисодчи, профессор ва сиёсий назариётчи Уолт Ростов 1960 йилда нашр қилинган “Иқтисодий ўсиш босқичлари: Нокумунистик манифест (The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto)” китобининг муаллифидир. У 1966—1969 йилларда Америка Қўшма Штатлари президенти Линдон Б. Жонсоннинг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси бўлиб ишлаган.

Уолт Ростов

Ҳамма давлатлар бой бўлиши мумкинми, деган саволга Ростов китобда ҳа деб жавоб беради. Унинг фикрича, дунё бозори ва инвестицияларга очиқлик, инфраструктурага пул киритиш, фойдани саноатга қайтариш ўз-ўзини барқарорлаштиришга олиб боради ва бу мамлакатларни АҚШ усулидаги оммавий истеъмол асрига етаклайди. Мамлакатлар анъана ва урф-одатларни енгиб, узлуксиз ўсишни қабул қилиш ва уни модернизация қилишлари керак.

Унинг таъкидлашича, АҚШ модернизацияни осонлаштириш ва шу билан бирга бу таҳдидни бартараф этиш учун ривожланаётган мамлакатлар элиталари билан иттифоқ тузиши керак эди.

Ростов АҚШнинг Виетнамдаги урушида муҳим рол ўйнаган. У коммунистик таҳдидни йўқ қилиш керак деган фикрда бўлган. Ростовнинг китобидан 30 йил ўтгач, коммунистик таҳдид йўқолди. Энди дунёнинг ҳар бир бурчагида глобаллашувни кўриш мумкин. Бироқ дунё аҳолисининг қарийб ярми ҳали ҳам Жаҳон банкининг қашшоқлик чегарасидан пастда яшайди.

Шундан келиб чиқиладиган бўлса, Ростовнинг барча мамлакатлар бойиб кетиши мумкинми ёки йўқми деган саволга ижобий жавоби замонавий тараққиёт мураккабликларини ишончли тушунтиришдан кўра кўпроқ америкапараст мафкура бўлган.

Яшил инқилоб зўравонлиги: Учинчи дунё қишлоқ хўжалиги, экология ва сиёсат”

Ҳиндистонлик олим ва эколог Вандана Шива “Яшил инқилобнинг зўравонлиги: Учинчи дунё қишлоқ хўжалиги, экология ва сиёсат (The Violence of the Green Revolution: Third World Agriculture, Ecology and Politics)” китобини 1991 йилда ёзади. Шива технологияга асосланган ривожланишнинг хавфи ҳақида огоҳлантиради. Китоб Шимолий Ҳиндистон Панжобидаги яшил инқилоб бўйича ўрганишлардан иборат. 1980 йилларгача Панжоб Ҳиндистоннинг энг гуллаб-яшнаган ҳудудларидан бири бўлган ва шу билан бирга Ҳиндистондаги энг катта қотилликлар маконига ҳам айланган эди.

Вандана Шива

1970 йилларда Панжобда минтақавий суғориш тизимларига катта сармоя киритилади. Фермерларнинг анъанавий дон навларидан юқори ҳосилли навларга ўтиши субсидия қилинди. Ишлаб чиқариш ўсди ва минтақа соф дон экспортчисига айланди, лекин бу панжобликларга қимматга тушди. Шиванинг ёзишича, табиат ва одамлар устидан назорат қилиш яшил инқилобнинг муҳим қисми бўлган. Натижада фермерлар ҳукумат ва агрокимёвий компанияларга қарам бўлиб қолган.

Анъанавий дончилик билан солиштирганда юқори навли ҳосил олиш ўғит ва сувни кўпроқ талаб қила бошлаган. Ўғитга талабнинг ошиши тупроқ сифатини пасайтириб, натижада яна кўпроқ ўғитга эҳтиёж сезилган. Ишлаб чиқариш нархлари ошган. Кичик фермерлар йирик капиталларнинг ошиши сабаб четга чиқиб қолади, қишлоқ хўжалиги ишчилари эса янги технология сабаб ишларини йўқотадилар.

Шива бу қандай қилиб низолар келтириб чиқарганини ҳужжатлаштиради. Панжобликлар марказий ҳукуматни фермерларга сувдан фойдаланиш ҳуқуқларини тенг тақсимламаганликда айблайди. Бу эса айирмачилик ҳаракатларини кучайтирган. Панжобда яшил инқилоб ижтимоий тинчлик ва рақобатбардош меҳнат бозорларини яратишга эмас, ишсизлик ва зўравонликларга сабаб бўлди.

Шундай қилиб, Шива китобида ҳокимиятни давлатлар ва агрокимё гигантлари қўлида марказлаштирадиган янги технологияларга ишониш хавфидан дунёни огоҳлантиради.

Капитал: Сиёсий иқтисоднинг танқиди”

Ўтган 3 йил давомида дунёда қарийб 40 триллион евро йиғилди. Бу пул тенг тақсимланмади. Тахминан 25 триллион евро дунёнинг энг бой 1 фоиз одами қўлида тўпланган бўлса, 37 фоизи маблағ – 15 триллион евро эса қолган 99 фоиз кишига тўғри келади.

Карл Маркс “Капитал: сиёсий иқтисоднинг танқиди (Capital: A Critique of Political Economy)” китобида дунёни тенгсизликларсиз дунёга айлантиришни тушунтиришга уринган.

Маркс капитализмнинг илдизи, бой ва камбағаллар ўртасидаги катта қутбланиш қандай қилиб капитализмга бориб тақалишини изоҳлайди.

Карл Маркс

Китобда 2 фикр илгари сурилади. Биринчисида капитализм қандай қилиб ер ўғирлаш, одамларни кўчириш ва аҳолини авторитар бўйсундириш орқали пайдо бўлганини баён қилди.

Англияда ер ўғирлаш 15-17 асрларда пайдо бўлган. Бу пайтда аграр капиталист синфлар деҳқонларни ерларидан сиқиб чиқариш орқали мулкларини кўпайтирганлар. Африка, Осиё ва Шимолий, Жанубий Америкада аҳоли қириб ташланган, қул қилинган ва ерлар янги синфлар томонидан тортиб олинган. Бу қўпол тенгсиз дунёни барпо қилишдаги биринчи ҳаракат эди. Бу ерда ишлаб чиқариш воситаларига камроқ гуруҳлар эгалик қилса, аҳолининг каттагина қисми меҳнатдан бошқа нарса сотолмаган.

Иккинчи қарашга кўра, Маркс капиталистлар ишчилар кучидан бошланғич қийматидан кўра кўпроқ қиймат яратиш учун фойдаланишини тушунтиради. Шу билан бирга, кучли капиталистлар технологик инновациялар орқали ортиқча қийматнинг катта қисмини кучсизроқ капиталистлардан тортиб олишга қодирлигини кўрсатади.

Калибан ва жодугар: Аёл, тана ва ибтидоий тўпланиш”

Силвия Федерики италян америка академиги, феминист. У 2004 йилда нашр қилинган “Калибан ва жодугар: Аёл, тана ва ибтидоий тўпланиш (Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation)” китобида Европадаги жодугар овлари аёлларни ижтимоий ҳаётдан четлаштиришнинг бир усули бўлганлиги ва айни пайтда иш ҳақига асосланган замонавий иқтисодиётнинг юксалишига ҳисса қўшганини тушунтиради.

Силвия Федерики

Федерики ибтидоий тўпланиш эркаклар ва аёлларга қандай турли хил таъсир қилганини кўрсатади. Илгари деҳқонлар маҳаллий хўжайинлар томонидан эксплуатация қилинган, ўз маҳсулотининг бир қисмини унга топширишган ёки баъзан фойда олмай ишлаган. Тиббий ёрдам, доялик ва туғишдан сақланиш ишларини эса асосан кекса аёллар қилган.

Федерики деҳқонларнинг мулксизланиши ва меҳнат бозори эволюцияси билан бир қаторда, замонавий иқтисодий тартиб деҳқон хонадонлари ўртасидаги бирдамликни йўқ қилиш асосига қурилганлигини кўрсатади. Лордлар ва илк замонавий давлатлар бу жараённи деҳқон аёлларига нисбатан мизогиния тўлқинини қўзғатиш орқали бошладилар. Бошқаларга тиббий ёрдам кўрсатган, айниқса туғилишни назорат қилган аёллар жодугар деб аталган ва қийноққа солинган. Аёллар тобора кўпроқ маиший, тўланмайдиган мажбуриятлар билан чегараланиб, меҳнатлари қадрсизланган.

Федерики европалик мустамлакачилар ерларни эгаллаб олиш, қул қилиш ва йўқ қилишни оқлаш учун аёлларни жодугарлар деб атагани ҳақида маълумотлар йиғган. Улар аёлларнинг меҳнати уйда бўлиши кераклиги ҳақидаги тушунчаларни тарғиб қилишган. Замонавий иқтисодий тизим тарихи гендер шафқатсиз бўлган ва бу бугунги меҳнат тақсимотлар аёллар учун ноқулай эканининг сабабларидан биридир.

Ернинг бахтсизлари”

Франтз Фаноннинг «Ернинг бахтсизлари (The Wretched of the Earth)» китобида иқтисодий ва ижтимоий тенгсизлик, зўравонлик ва ирқчилик авж олган бугунги кун учун ҳам жавоб бор. Фанон мустамлакачилик ва капитализмга боғлиқ кескин ирқий тўқнашувни тушунтириб беради. Тенгсизлик ва ирқчиликни енгиш, демократик тенгликка асосланган тараққиётнинг янги гуманистик шаклини тасвирлайди.

Франтз Фанон

Радикал психиатр ва сиёсат файласуфи Фанон “Ернинг бахтсизлари”ни Франция мустамлакачилигига қарши Жазоир инқилобининг тугаш арафасида ёзган. Фанон ирқчиликни нафақат иқтисодий имкониятлардан маҳрум қилиш, балки инсонийликдан маҳрум қилиш деб ҳисоблайди. Муаллифнинг фикрлари машҳур бўлишининг сабабларидан бири шуки, у бойроқ мамлакатларга ўхшашга ҳаракат қилишдан кўра, ривожланган мамлакатлар ўзларининг қадриятларига, шунингдек, уларга хос услуб ва услубларга эътибор қаратишлари кераклигини айтади. Унинг тараққиёт тушунчаси синфий, жинс ва ирқий зулмни енгишни назарда тутган. Эркаклар ва аёлларга конституция моддаларида эмас, балки кундалик ҳаётда, фабрикада, мактабларда ва йиғилишларда тенг даражада аҳамият берилиши керак.

Осиёнинг навбатдаги гиганти: Жанубий Корея ва кеч саноатлашиш”

Массачусетс технология институти профессори Элиcе Амсденнинг “Осиёнинг кейинги гиганти: Жанубий Корея ва кеч саноатлашиш (Asia’s Next Giant: South Korea and Late Industrialization)” китоби 1989 йилда ёзилган. Китоб 1950–1980 йилларда Жанубий Корея аграр саноатдан қандай қилиб юқори технологияли давлатга айлангани ҳақида.

Элиcе Амсден

Давлат кўзланган мақсадларга эришиш учун хусусий бизнес устидан юқори даражада назорат ўрнатган. Импорт тарифлари, субсидиялар ва танланган фирмаларга давлат ёрдами кўрсатиш ва банкларга асосланган молия назоратини ташкил қилишган. Аслида буларнинг барчаси Иккинчи жаҳон урушидан кейинги ўн йилликлар давомида дунёнинг кўп қисмида ҳам бор эди. Жанубий Кореяни ажратиб турадиган нарса эса давлат фирмаларни юқори самарадорлик мақсадларига эришишга мажбурлаш қобилиятига эгалигида эди.

Амсденнинг ибораси билан айтилса, давлат "ғолибларни танлади". Субсидия олган фирмалар экспорт қилишга мажбур бўлди ёки уларга пул ажратиш тўхтатилди. Ҳукумат электр энергияси, пўлат, кимёвий моддалар, газ ва синтетик толалар нархларини назорат қилади. Материаллар нархини паст даражада ушлаб туриш компанияларга кўпроқ даромадларини тадқиқот ва ишланмаларга сарфлашга ёрдам берди. Саноатни ўзгартириш жиҳатидан бу катта муваффақият эди.

Тескари ҳақиқатлар: Тараққиёт тушунчасидаги гендер иерархияси”

Лондон иқтисодиёт мактаби гендер бўйича профессор Ноила Кабир “Тескари ҳақиқатлар: Тараққиёт тушунчасидаги гендер иерархияси (Reversed Realities: Gender Hierarchies in Development Thought)” китобини 1994 йилда ёзади. У аёллар ҳам худди эркаклар каби бўлиши керак деган ақлли иқтисодиёт ғоясига қарши чиқади. Ақлли иқтисодиёт гендер тенглиги аёллар учун яхши ва бу иқтисодиётни ўстиради, яъни бу иккиси бир-бирини мустаҳкамлайди дейди. Кабир эса нега бу тўғри фикр эмаслиги тушунтиради. Унинг таъкидлашича, аёллар иқтисодий бозорда эркаклар билан тенг иштирок этиши мумкин, дейилганда бу 2 жинснинг биологик фарқлари эътиборга олинмаган. Аёлларнинг уй ишларини бажаришига пул тўланмагани жинсий нотенгликни пайдо қилади. Аслида, чақалоқларни туғиш ва эмизиш замонавий иқтисодиётда муҳим аҳамиятга эга.

Ноила Кабир

Муаллиф фикрича, аёллар интилиши керак бўлган замонавий эркак (ҳомо экономикус) тушунчаси ҳам уйдирма. Ривожланаётган мамлакатларда ишлаётган аёллар сони ортяпти, лекин уй ишларига қарашадиган эркаклар эмас. Натижада аёллар 2 карра меҳнат остида қоляпти. Мақсад аёлларнинг ҳам эркаклар каби ишлаши бўлса, эркаклар ҳам аёллар каби бола парваришида қатнашиши ҳам муҳимлиги нега эсланмайди?

Озодлик тараққиёт сифатида”

Сиёсатчи ва академиклар ишонадиган энг муҳим ҳақиқатлардан бири ривожланиш иқтисодий ўсишга боғлиқ, жумласидир.

Ҳиндистонлик иқтисодчи ва Нобел мукофоти совриндори Амартя Сен бу фикр нима учун нотўғри эканлигини “Озодлик тараққиёт сифатида (Development as Freedom)” китобида тушунтириб беришга ҳаракат қилади. Кўпгина мамлакатлар 20 аср охири ва 21 аср бошларида тез ўсиш ва саноат ўзгаришига эришдилар. 1960 ва 1970 йилларда Бразилия, Жанубий Корея ва Хитой каби давлатлар авторитар режим остида ривожландилар.

Баъзилар авторитаризмни ишчи кучи ривожланган мамлакатларга етиб олиш учун зарур деб ҳисоблайди. Сеннинг таъкидлашича, инсон ривожланиши ҳақиқий эркинлик орқали бўлиши керак. Асосий эркинликларга саводхонлик ва ҳисоб-китоблар билан бир қаторда очлик, тўйиб овқатланмаслик ва эрта ўлим хавфидан холи ҳаёт киради. Одамларнинг эркинликлари муҳим аҳамиятга эга ва бу иқтисодий иштирокни кучайтиради.

Амартя Сен

У камбағалликни даромадга қараб ҳисоблайдиган кўрсаткичларга қарши чиқади, лекин қашшоқлик эркинликни қандай чеклаши ва бу эркинликни қашшоқликка қарши чоралар билан қандай эришишга эътибор қаратади.

Мавзуга оид